ÇAĞINDAKİ NÜFUS
1990-91 2002-03 Üye Ülkeler
4.6. İLKÖĞRETİMİN FİNANSMANI
4.6.2. Kamu Bütçesine Ek Finansman Kaynakları
Bütçe hazırlama sürecinden ve personel harcamaları gibi önceden belirli zorunlu harcamaların ağır yükünden dolayı merkezi hükümet bütçesinden büyük reformlar yapmak için kaynak yaratabilmek oldukça güçtür. Nitekim, zorunlu eğitimin sekiz yıla çıkarılmasıyla birlikte temel eğitimin kapsamının genişletilmesi ve kalitesinin artırılması amacıyla ulusal düzeyde özel fon oluşturup Dünya Bankası’ndan ek finansman sağlayarak Temel Eğitim Programı’na başlanmıştır. Programın ek finansman ayakları iç ve dış kaynaklar olarak ikiye ayrılabilir:
- İç Kaynaklar
- Eğitime Katkı Payı (4306 sayılı yasa)
- Eğitim, Gençlik, Spor ve Sağlık Hizmetleri Vergisi (3418 sayılı yasa) - İl Özel İdaresi Katkıları (222 sayılı yasa gereği)
- Halk Katkıları - Dış Kaynaklar
- Dünya Bankası Kredileri - AB Kaynakları
İç Kaynaklar:
Eğitime Katkı Payı (4306 sayılı yasa uyarınca):
16.08.1997 tarih ve 4306 sayılı yasa gereğince, sekiz yıllık zorunlu eğitimin finansmanında kullanılmak üzere, 1997-2000 sonu arasında bazı işlem ve kağıtlardan ‘Eğitime Katkı Payı’ alınmaya başlanmış, yine aynı yasa uyarınca bağış toplanması ve nemalandırılması öngörülmüştür. Eğitime Katkı Payı uygulanmasına ilişkin süre 4605 sayılı yasayla 2002 sonuna ve daha sonra da 4702 sayılı yasayla, ortaöğretimi de kapsayacak biçimde, 2010 sonuna kadar uzatılmıştır. 5035 sayılı yasayla eğitime katkı payının içeriği değiştirilmiştir. Bu yasayla 01.01.2004 tarihinden itibaren 2010’a kadar reklam gelirlerinden RTÜK’ün aldığı kadar payın yayıncı kuruluşlardan alınması, ayrıca bazı damga vergisi ve harçlar ile şans oyunları vergisinin %25’inin eğitime katkı payı olarak MEB’e aktarılması hükme bağlanmıştır. Yasayla elde edilen gelirler, 1997-2002 döneminde, sekiz yıllık kesintisiz ilköğretimin evrenselleştirilmesi amacıyla okul yapım ve onarımı ile taşımalı eğitime harcanmıştır. Söz konusu yasa çerçevesinde 1997-2005 döneminde elde edilen gelirler Tablo 4.6.10’da görülmektedir.
Tablo 4.6.10
4306 Sayılı Kanunla Toplanan Eğitime Katkı Payı, Bağış ve Nemalar (1.000 YTL) Bütçe Yılı Öngörülen Gerçekleşen Gerçekleşme oranı (%) Bağış ve nema Toplam
1997 - 52,648 - 2,877 55,525 1998 300,000 215,066 72 1,134 216,200 1999 375,000 320,827 86 61 320,888 2000 570,000 500,315 88 1,713 502,028 2001 800,000 359,973 45 567 360,540 2002 700,000 217,254 31 186 217,440 2003 420,000 338,124 81 1,329 339,453 2004 600,000 262,207 44 531 262,738 2005 228,000 217,180 95 187 217,367 Toplam 3,993,000 2,483,594 62 8,585 2,492,179 Kaynak: MEB (2006).
Not: 2005 verileri Kasım ayı itibariyledir.
MEB tarafından 4306 sayılı yasa uyarınca 1997-2005 Kasım arasında elde edilen harcamaların %60’ı okulların yapım, onarım ve donatımı için, %30’u ise taşımalı eğitim için harcanmıştır (Tablo 4.6.11).
Tablo 4.6.11
4306 Sayılı Kanunla Toplanan Gelirin Kullanım Alanlarına Dağılımı (1997-2005)
Kullanım Alanı Kullanılan Tutar (YTL) Payı (%)
Okulların yapım ve onarımı 1,251,171,000 50.20
Okulların donatımı 230,106,000 9.23 Arsa kamulaştırma 61,262,000 2.46 Taşımalı ilköğretim 760,864,000 30.53 Kitap basımı 18,749,000 0.75 Etüd-proje 914,000 0.04 Pansiyon giderleri 95,977,000 3.85 KDV ve borç ödemesi 2,135,000 0.09
Halen işlemde olan 27,185,000 1.09
Genel bütçeye aktarılan 43,816,000 1.76
Toplam 2,492,179,000 100.00
Tablo 4.6.12’de, 1998-2005 döneminde, 4306 sayılı yasaya dayalı olarak elde edilen ek kaynaklardan yapılan harcamanın (2,436,654,000 YTL), diğer eğitim harcamaları ve ekonomik büyüklükler içindeki payını göstermektedir. Bu çerçevede, ek kaynağın, toplam ilköğretim harcamalarının %7’sini, toplam eğitim yatımlarının ise dörtte birini (%26.11) oluşturduğu görülmektedir (Tablo 4.6.12).
Tablo 4.6.12
4306 Sayılı Kanunla Toplanan Gelirden Yapılan Kullanımların Karşılaştırılması (1998-2005) Cari Fiyatlarla (bin YTL) Pay (%) Sabit Fiyatlarla (1987 = 100) (bin YTL) Pay (%) 4306 sayılı kanun geliri
(MEB tarafından kullanılan) 2,436,654 100,00 19.948 100,00 İlköğretim harcamaları (111
ve 888 toplamı) 34,739,345 7,01 172.008 11,60 MEB bütçe harcamaları 58,392,007 4,17 285.787 6,98 MEB ve yüksek öğretim
kurumları bütçe harcamaları 79,815,381 3,05 389.483 5,12 Konsolide bütçe harcamaları 712,703,561 0,34 3.537.295 0,56 Gayri safi milli hasıla 1,979,358,822 0,12 9.780.725 0,20 Kamunun toplam eğitim
yatırımı harcamaları 9,331,084 26,11 50.599 39,42 Konsolide bütçe yatırım
harcamaları 40,973,944 5,95 201.541 9,90
Kaynak: MEB (2005) ve Muhasebat Gen. Md., Kamu Hesapları Bülteni (www.muhasebat.gov.tr).
Not: 1- 4306 sayılı kanun gereğince MEB tarafından kullanılan tutar Kasım 2005 itibariyledir.
2- Yatırım harcamalarının 2004 ve 2005 verileri eğitim hizmetleri ve konsolide bütçe sermaye giderleridir.
3- İlköğretim 2005 verisi bütçe başlangıç ödeneğidir.
Eğitim, Gençlik, Spor ve Sağlık Hizmetleri Vergisi: (3418 sayılı yasa uyarınca) 31.03.1988 tarih ve 3418 sayılı yasayla çeşitli içkiler ile tütün ve tütün ürünlerinin satışlarından "eğitim, gençlik, spor ve sağlık hizmetleri" adı altında bir vergi alınması öngörülmüştür. 4306 sayılı kanunla 1997-2000 arasında yasada belirtilen maktu vergiler yerine %10’luk oranın uygulanması hükme
bağlanmış, bu süre 4605 sayılı yasayla 2002 sonuna, 4702 sayılı yasayla da 2010 sonuna kadar uzatılmıştır. 4760 sayılı yasayla 12.06.2002’den itibaren bu hüküm kaldırılmıştır. Yasa uyarınca, toplanan gelirin %60'ının MEB, %40'ının ise Sağlık Bakanlığı bütçelerine aktarılması öngörülmüştür. 1997-2002 arasında cari fiyatlarla toplam 449,856,897 YTL harcanmış olup, bunun %79’u “Yapı Tesis ve Büyük Onarım Giderleri”ne ayrılmıştır (Tablo 4.6.13).
Tablo 4.6.13
3418 Sayılı Yasayla Sağlanan Ek Kaynaktan Gerçekleştirilen Harcamalar (1997-2002), 1.000 YTL
Harcama Kalemi 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Cari Giderler 2.557.503 5.294.052 3.300.470 5.131.842 17.904.073 31 Makine-Teçh. Alımları 961.900 3.952.072 5.018.050 23.805.508 25.819.319 77 Yapı Tes. ve B. On. Gid. 32.322.652 52.785.200 59.828.427 95.576.477 114.387.139 413 Kamulaş. ve Bina Satınal. 65.339 57.387 4.000 561.000 325.000 Diğer Giderler 33.241 3 50 59.809 105.858 5
Genel Toplam 35.940.635 62.088.714 68.150.996 125.134.636 158.541.389 526 Kaynak: MEB Sayısal Veriler 2003-04, MEB (2000), MEB (2001).
3418 sayılı yasada öngörülen vergi 06.06.2002 günlü, 4760 sayılı yasa ile Özel Tüketim Vergisi’ne dönüştürülmüş ve elde edilecek gelirin %18’inin %52'sinin MEB'e aktarılması öngörülmüştür (md. 17/1-b, kaldırılmadan önceki hali; aynı maddenin 4 no.lu fıkrası uyarınca bakanlar kurulu payları sıfıra kadar indirmeye yetkili kılınmıştır). 5217 sayılı yasayla 01.01.2005 tarihinden itibaren md. 17/1-b hükmü de yürürlükten kaldırılmıştır. 2002-2004 arasında ÖTV yasasının III. Sayılı Cetvelinde sıralanan mallara harcanan tutarlar üzerinden tahsil edilen vergi gelirleri Tablo 4.6.14’te gösterilmektedir.
Tablo 4.6.14
Kolalı Gazoz, Alkollü İçki ve Tütün Mamullerine İlişkin ÖTV Tahsilatı (2002-2004), YTL Vergi Geliri % 18 (%18’in) % 52’si (MEB’e tahsis) 2002 852,886,000 153,519,480 79,830,130 2003 5,510,092,000 991,816,560 515,744,611 2004 7,383,034,000 1,328,946,120 691,051,982 Kaynak: Muhasebat Gen. Md., Kamu Hesapları Bülteni (www.muhasebat.gov.tr). İl Özel İdarelerinin Katkıları ( 222 sayılı yasa uyarınca):
222 sayılı yasa uyarınca, il özel idareleri, genel bütçe gelirlerinin %3'ünden az olmamak üzere, kendilerine aktarılan tutarlar ile yıllık gelirlerinin en az %20'si
oranında ilköğretime pay ayırmak zorundadır. Bu paylardan elde edilen gelirler okul öncesi eğitim, bina ve lojman bakım-onarımı ve donatımı, arazi alımları ile yoksul öğrencilere ayni yardım gibi giderlerin karşılanmasında kullanılmaktadır. 1997-2005 arasında özel idarelerden kullanılan kaynak toplamı 2,089,563,660 YTL’dir (Tablo 4.6.15).
Halk Katkıları:
Ağırlıklı olarak “Kendi Okulunu Kendin Yap” kampanyası çerçevesinde 1981 yılında başlatılmıştır. Bu katkılar gerek ayni yardım gerekse nakdi yardım şeklinde gerçekleşmektedir. Hayırsever yurttaşlar ile sivil toplum örgütleri başta olmak üzere, okul binası yapımı, arsa bağışı, okul donatımı, yurt-lojman yapımı, spor sitesi yapımı, yurtiçi ve yurtdışı burs tahsisi gibi konularda milli eğitime toplum katkısı sağlanmaktadır (MEB 2000).
24.04.2003 tarih ve 4842 sayılı yasayla vergi mükellefi kişi ve kurumlara, eğitime yapacakları katkının tamamını özel gider kaydederek vergiden düşürme imkanı sağlanmıştır. Yasa paralelinde başlatılan “Eğitime %100 Destek” kampanyasıyla 767 okul ve 260 okula 2024 derslik olmak üzere toplam 13,647 derslik yaptırılmıştır (MEB 2005, 2006 Mali Yılı Bütçesi’ne İlişkin Rapor, s.15). 1997-2005 arasında sağlanan halk katkıları toplamı 867,954,309 YTL’dir (Tablo 4.6.15).
İç Kaynaklar Toplamı:
Sağlanan toplam iç kaynaklar birleştirildiğinde, 1997-2005 arasında 2,492,179,000 YTL Eğitime Katkı Payı, 449,856,897 YTL Eğitim, Gençlik, Spor ve Sağlık Hizmetleri Vergisi paylarından yapılan harcamalar (1997-2002), 867,754,309 YTL tutarında halk katkısı ve 2,089,563,660 YTL özel idare katkısı Sağlanmıştır. Bu kaynaklardan yapılan harcamaların toplam tutarı 5,899,553,866 YTL’dir. Eğitime Katkı Payı’ndan sonra en büyük ikinci kaynak olan özel idare katkılarının büyük bölümü 2004-2005 yıllarında özel idare gelirlerinin artırılmasıyla gerçekleşmiştir. Gelecek yıllarda da özel idare katkılarının göreli öneminin giderek artması beklenmektedir.
İç kaynaklardan elde edilen toplam finansmanın, 1997-2005 yılları arasında, MEB bütçe harcamalarına oranı %10 civarındadır. Dönem içinde sağlanan ek finansman, cari fiyatlarla MEB harcamalarının GSMH içindeki payını %0,29, merkezi yönetim bütçesi (konsolide bütçe) içindeki payını %0,82 artırmıştır. Bu harcamaların tamamı yatırım harcamalarına ayrılmamış olsa bile, önemli bir kısmının (en azından %60’tan fazlası) ilköğretim yatırımlarına harcandığı varsayılabilir. Bu oran da kamunun eğitim yatırımlarının önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Dolayısıyla bu kaynaklar olmaksızın kapasite artırımında gelinen duruma ulaşılmasının mümkün olmadığı ifade edilebilir.
Tablo 4.6.15
Halk Katkıları ve 222 sayılı Yasayla Sağlanan Özel İdare Katkıları (1997-2005), YTL
Yıl Halk Katkısı Özel İdare Katkısı
1997 18,471,454 6,749,144 1998 50,986,181 16,435,656 1999 71,210,217 27,721,024 2000 84,682,400 47,064,128 2001 83,801,008 69,051,344 2002 96,020,373 114,261,319 2003 144,030,560 182,356,168 2004 104,837,117 677,741,292 2005 213,714,999 948,183,585
Dönem Toplamı (Cari Fiyatlarla) 867,754,309 2,089,563,660 2004 Deflatörüne Göre Dönem
Toplamı 2,138,230,536 2,681,856,488
Kaynak: MEB (2006).
Dış Kaynaklar:
Türkiye’de ilköğretimin evrenselleştirilmesi kapsamında kullanılan dış kaynaklar Dünya Bankası ve AB fonlarıdır.
Dünya Bankası Kredileri:
1990’lı yılların başındaki ilk proje olan Milli Eğitimi Geliştirme Projesi (MEGEP)’nin toplam tutarı 177,2 milyon USD olup, Dünya Bankası’nca sağlanan kısmı 90,2 milyon USD’dır. Kredinin 69,5 milyon USD’ı kullanılmış, 20,7 milyon USD’ı (18 milyon USD MEB, 2,7 milyon USD YÖK) iptal edilmiştir. Temel Eğitim Pilot Projesi (TEPP), pilot çalışma amacıyla MEGEP içinde başlatılmıştır. Projeyle Dünya Bankası’ndan 13,1 milyon USD kaynak sağlanmıştır. 5,4 milyon USD’ı kullanılmıştır. Temel Eğitim Projesi I. Faz (TEP-I)’ın toplam maliyeti 2,5 milyar USD’dır; Dünya Bankası’ndan 300 milyon USD kredi sağlanmış, bunun 286,5 milyon USD’ı kullanılmıştır (MEB 2005: 162). Temel Eğitim Projesi II. Faz (TEP-II) için de Dünya Bankası’ndan 300 milyon USD tutarında yeni bir kredi sağlanmıştır. Projeyle planlanan faaliyetler devam etmektedir (MEB 2005: 164). Söz konusu projelerin Dünya Bankasınca karşılanan (tahsis) kısımlarının toplamı 703.3 milyon USD’dır. TEP II fazı devam etmektedir.
Tablo 4.6.16
Toplam İç Kaynaklardan Sağlanan Ek Finansmanın Karşılaştırılması (1997-2005) Cari Fiyatlarla Ek Finansmanın Payı (%) Sabit Fiyatlarla (1987 = 100) (bin YTL) Ek Finansmanın Payı (%) İç kaynaklardan sağlanan ek finansman toplamı 5.899.354 100,00 42,090 100,00 MEB bütçe harcamaları 59.072.617 9,99 312,386 13,47 MEB ve yüksek öğretim
kurumları bütçe harcamaları 80.776.286 7,30 427,036 9,86 Merkezi yönetim bütçe
harcamaları 720.753.813 0,82 3,851,913 1,09 Gayri safi milli hasıla 2.008.752.084 0,29 10,929,464 0,39 Merkezi yönetimin toplam
eğitim yatırımı harcamaları 9.482.576 62,21 56,520 74,47 Merkezi yönetim bütçe
yatırım harcamaları 41.614.078 14,18 226,558 18,58 Kaynak: MEB (2005) ve Muhasebat Gen. Md., Kamu Hesapları Bülteni (www.muhasebat.gov.tr).
Not: 1- 4306 sayılı kanun gereğince MEB tarafından kullanılan tutar Kasım 2005 itibariyledir.
2- Yatırım harcamalarının 2004 ve 2005 verileri, eğitim hizmetleri ve toplam merkezi yönetim bütçe sermaye giderleridir.
AB Kaynakları:
Temel Eğitim Programı’na destek olmak amacıyla Eğitim Çerçeve Projesi kapsamında AYB’den 50 milyon EURO kredi sağlanmıştır. Bu krediyle, Türkiye genelinde ilköğretim okullarında bilgi teknolojisi sınıfı kurulması hedeflenmiştir. Bu konu ile ilgili ihale çalışmaları devam etmektedir (MEB 2005: 165). Avrupa Birliği Akdeniz Programı (MEDA) Fonu, Temel Eğitimi Destekleme (TEDP) Projesi kapsamında 100 milyon EURO tutarında hibe sağlamıştır. Proje 11.09.2002’de başlamıştır ve 5 yıl sürelidir (MEB 2005: 168). Dış Kaynaklar Toplamı:
Dış kaynaklar birlikte değerlendirildiğinde, Dünya Bankası’ndan sağlanan toplam kredi tutarı (iade edilenler dahil) 703,3 milyon USD’dir. Bu tutar 2005 yılı döviz alış kuruyla (1.34300) YTL cinsine çevrildiğinde, 944,53 milyon YTL’ye denk gelmektedir. AB fonlarından sağlanan toplam 150 milyon EURO’nun 2005 yılı döviz alış kuruyla (1.59040), 238,56 milyon YTL’ye karşılık geldiği hesaplanabilmektedir (döviz kurları, TÜİK 2006: 334). TEP-II’nin tamamı harcanabilirse, daha önceki projelerden harcanan tutarlarla birlikte 661,4 milyon USD Dünya Bankası kredisi kullanılmış olacaktır. AB kaynaklı kredinin de
tamamının harcandığı varsayılırsa, 2005 döviz kurlarına göre, toplam 1,126.82 milyon YTL dış kaynak kullanılmış olacaktır. Bu dış kaynak tutarının, 1997-2005 yılları arasında harcanan toplam iç kaynaklardan sağlanan ek finansmanın (5,899.55 milyon YTL) yaklaşık %19’una denk geleceği hesaplanabilir.
2000-2006 yılları arasında ilköğretime sağlanması öngörülen yatırım ödeneklerinin ne kadarının dış kredilerden sağlanmasının planladığı yıllar itibariyle Tablo 4.6.17’de görülebilmektedir. Tabloya göre, ilköğretim için 2006’da toplam 698 milyon YTL yatırım öngörülürken bunun 428 milyon YTL’sinin (% 61) dış kredilerden sağlanması öngörülmüştür. Toplam dış kredilerden sağlanması öngörülen MEB yatırımı tutarı ise 461 milyon YTL’dir. Buna göre, dış kredilerden elde edilen yatırım ödeneklerinin % 93’ünün ilköğretime ayrılması planlanmıştır. 2004’ten itibaren, diğer kaynaklardan ilköğretime ayrılması öngörülen yatırım ödenekleri daha fazladır. 2006 öncesinde ise dış kredilerden karşılanan yatırım ödeneklerinin daha az bir bölümü ilköğretime ayrılmıştır. Tablo 4.6.17’den, tahsisi öngörülen yatırım ödenekleri açısından, 2006 yılında ilköğretime daha fazla ağırlık verildiği yorumu çıkarılabilir.
Tablo 4.6.17
İlköğretim Yatırım Ödenekleri (2000-2006)
Yıl Dış Kredi Projeleri İlköğretim Genel Md. Yatırım Öd. Genel Bütçe Dış Kredi Projeleri MEB Yatırım Ödenekleri Genel Bütçe 2000 30.000.000 450.000.000 30.716.000 540.835.000 2001 31.800.000 31.850.000 503.000.000 626.255.000 2002 52.200.000 53.173.000 730.100.000 1.009.050.000 2003 158.000.000 158.700.000 946.100.000 1.515.050.000 2004 85.675.000 132.000.000 646.675.000 1.244.150.000 2005 255.370.000 270.000.000 650.580.000 1.220.306.000 2006 427.745.000 697.845.000 460.920.000 1.300.998.000 Kaynak: MEB (2000, 2001, 2002, 2003,2004) MEB Sayısal Veriler 2000-01, 2001-02, 2002-03, 2003-04, 2004-05; ve MEB (2006), Milli Eğitim İstatistikleri 2005-06.