Kadının Ġbra ve Ġstiğlâl Yolu ile Mülk SatıĢı

3.1.5.1. Ġstiğlâl Yolu ile Mülk SatıĢı

Ġstiğlâl yolu ile satıĢa dair örneklere geçmeden önce Osmanlı para vakıflarına kısaca değinmek yerinde olacaktır. Osmanlıda bir para vakıfı, akarla beraber veyahutta müstakil olarak, iki Ģekilde kurulmaktadır. Ġlk yol vakfın kurucusu ya doğrudan vakfiyesini düzenleyerek kadıya tescil ettirtmekte ve böylece vakfın kuruluĢu gerçekleĢtirilmektedir. Ġkinci usulde ise ölüme bağlı olarak veyahutta vasiyet yolu ile malının üçte birini aĢmamak üzere Ģartları beyan etmektedir. KiĢinin vefatıyla beraber söz konusu Ģart ya da vasiyet gereğince vakıf geçerlilik kazanmaktadır. KuruluĢu gerçekleĢtirilen vakfın sermayesi mütevelli tarafından iĢletilmektedir. Elde edilen gelir ise vakfın kuruluĢ amacına göre öngörülen yerlere harcanmaktadır.369

Vakfiyelerin nasıl iĢletileceği konusunda vakfiyelerde genellikle „„istiğlâl, istirbâh,

murâbaha, olunmak ya da faideye verilmek‟‟ gibi ifadeler kullanılmaktadır. Bu

ifadeler ile anlatılmak istenilen Ģey vakfa paranın gelir getirecek Ģekilde iĢletilmesidir. Osmanlıda bey’ iĢlemleri ile bey’ bât, bey’ bi’l-vefâ ve de bey’ li’l-

istiğlâl yapılmak sureti ile vakıf paraları iĢletilmektedir.370

Bey’ bât kesin satıĢ anlamındadır. Sicillerdeki bu iĢlem malın bir bedel karĢılığında satıĢı olarak

369

Tahsin Özcan, Osmanlı Para Vakıfları Kanûnî Dönemi Üsküdar Örneği, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2003, 50-53. 370 Özcan, 53. 44% 0% 0% 19% 0% 13% 12% 6% 6% 0% 0% 1. Ev 2. Bahçeli Ev 3. Bağ 4. Meyvesiz Bahçe 5. Meyveli Bahçe 6. Arazi 7. Arsa 8. Dükkan 9. Çiftlik 10. Tatlı Su 11. Mera

bilinmektedir. Para vakıflarına ait hükümlerde nadirde olsa rastlanmaktadır. Ayrıca

bey’ bi’l-Vefâ ise bedeli iade edildiğinde geri alınmak Ģartı ile bir malın satılmasını

ifade eden satıĢ akdidir.371

„„Bey’ bi’l-Vefâ’nın halkın borç temin etmekte karşılaşmış

olduğu güçlükleri ortadan kaldırmak ve de sermaye sahiplerinin verdikleri krediye karşılık bir teminat ve kazanç elde etmelerini sağlamak gayesiyle V./XI. yüzyıl Hanefi fakihleri tarafından ortaya koyulmuştur.‟‟ Burada halkın nakit borç temin etmesi

hedeflenmiĢtir. Ayrıca bu yola baĢvurulurken faiz yasağı kapsamına girmeyecek Ģekilde bir yol aranmıĢtır.372

Bey’ li’l-İstiğlâl ise kiralama Ģartı ile yapılan bey’bi’l-vefâdır. Buradaki fark herhangi

bir kiĢinin sattığı malı geriye alacağına dair taahhüt etmesinin yanı sıra akit süresi boyunca da malın kiralanmasıdır. Bununla beraber kiĢi sahip olduğu mülkünü istiğlâl usulü ile sattığında karĢılığında belirlenen miktarda bir kira vererek kullanımını sürdüre bilmektedir. Ayrıca yaptığı iĢlem karĢılığında elde ettiği para ile nakit ihtiyacını giderebilmektedir. 373

Para vakıfları kapsamında Eyüp mahkeme kayıtlarında da satıĢ örnekleri görülmektedir. Para vakıflarına dair vermiĢ olduğumuz bilgiler aĢağıda vereceğimiz hüküm örneklerini anlama noktasında etkili olacaktır.

Kadınlar gayrimenkullerini ibra ve istiğlâl yolu ile satıp kiralamakta ve içerisinde kiracı olarak da oturabilmekte idi. Hacı Hüsrev Mahallesi‟nde Halil kızı Afife adındaki hanım bahçeli evini Halil Çelebi‟ye istiğlâl yoluyla satmıĢtır. Halil Çelebi‟ye 85 kuruĢa satıp parasını aldıktan sonra seneliği 12 buçuk kuruĢa iki sene kiralaması ve kocası Ahmet Bey‟inde duruma kefil olması sonucu alım-satım tamamlanmıĢtır. 374

Kadının evini satıp parasını aldıktan sonra aynı evi kiralama yöntemi ile kullanmaya devam etmesine iliĢkin belgeler bulunmaktadır. Ġstanbul Kadı ÇeĢmesi yakınlarında Sinan Ağa Mahallesi‟nde oturan Havva Hatun evini vakıf mütevellisi Mehmet

371 Bayındır, 20. 372 Özcan, 71. 373 Özcan, 72. 374

Çelebi‟ye 300 kuruĢa satmıĢtır. Evi iki sene müddetle seneliği 45 kuruĢtan toplam 90 kuruĢa kiralamıĢtır.375

Ġstiğlâl usulü ile yapılan satıĢla alakalı farklı dava kaydında ise Eyüp Evlicebaba Mahallesi‟nde oturan Mehmet kızı Safiye Hanım kendi mülkiyetinde ve tasarrufunda olan ve içinde birçok evi barındıran gayrimenkulünü Ferah Kethüda Vakfı adına vakıf mütevellisi olan Ahmet Efendi‟ye satmıĢtır. Ġstiğlâl usulüyle Ahmet Efendi‟ye 92 kuruĢa satmıĢtır. Daha sonra seneliği 13 buçuk kuruĢ yani 46 akçeden üç seneliğine kiralamıĢtır. Kocası olan Mehmet Çelebi hem asıl paraya hem de kirasına kefil olmuĢtur.376

Eyüp‟te bir kadının daha önce istiğlâl usulü ile sattığı evinin ipoteğini çözdürerek baĢka bir kiĢiye sattığına dair kaydı görmekteyiz. Eyüp Evlicebaba Mahallesi‟nde ikamet eden Mehmet kızı Safiye Hanım daha önce Ferah Kethüda Vakfı adına vakıf mütevellisi Mehmet oğlu Ahmet Efendi‟nin ikrar ettiği gibi daha önce vakıf adına istiğlâl yapılan mülkün aslı ve kirası olan 92 kuruĢu Ahmet Efendi‟ye ödeyerek istiğlâli çözdürmüĢtür. Bu hususta aynı evi Ramazan BeĢe‟ye 75 kuruĢa satmıĢtır.377

Ġstiğlâl yoluyla satıĢ yapan kadına dair diğer bir belgede ise Eyüp ġah Sultan Mahallesi‟nden olan Seyyid Mustafa kızı ġerife Emine kendi mülkiyetinde olup aynı mahallede bulunan evini Gazi Mehmed Efendi Vakfı mütevellisi Mehmed oğlu Mustafa BeĢe‟ye vakıf malıyla ve istiğlâl yoluyla 100 kuruĢa satmıĢtır. Parasını mütevelli elinden alıp bir seneliğine 800 akçeye kiralamıĢtır. Ardından ġerife Emine Hanım mahkemede söz alıp; „„ġayet vade bitiminde evin asıl borcunu ve kirasını ödeyemezsem ihale ve semeni misli ile satılıp borcunu ödeyip kalanını bana ulaĢtırmak için Mehmet Efendi‟yi vekil ettim‟‟ dedikten sonra iĢlem tamamlanmıĢtır.378

ġahıs yoluyla yapılan istiğlâl örneğinde; Eyüp DökmecibaĢı Mahallesi‟nde oturan Mahmut kızı Hatice Hanım kendi mülkiyetinde olan evini istiğlâl usulü ile DerviĢ

375

E.ġ.S, nr. 126/v. 11, b/4, H. 14 Muharrem 1121/M. 26 Mart 1709.

376

E.ġ.S, nr. 126/v. 50, a/2, H. 17 Cemaziyelevvel 1121/M. 25 Temmuz 1709.

377

E.ġ.S, nr. 128/v. 35, b/4, H. 1 Muharrem 1124/M. 9 ġubat 1712.

378

Hasana satmıĢtır. SatıĢ 20 kuruĢa gerçekleĢtirmiĢtir. Parasını DerviĢ Hasan elinden tamamen aldıktan sonra iki seneliğine 6 kuruĢa Hatice Hanım‟a icara verip onun da kabul etmesiyle bu istiğlâl gerçekleĢtirilmiĢtir.379

Konuyla ilgili olan baĢka bir

mahkeme kaydında ise Eyüp Bedros Mahallesi‟nde ikamet etmekte olan Abdullah kızı AyĢe Hanım mülkiyetinde olan vasıflarını tarif ettiği evini istiğlâl yoluyla TaĢçı el-Hac Vakfına mütevellisi olan Hacı Mehmed Efendi‟ye 40 kuruĢa satmıĢtır. Mehmet Efendi daha sonra bir seneliğine 6 kuruĢ karĢılığında olmak üzere mülkü kiralaması ile bu istiğla akdi tamamlanmıĢtır.380

Eyüplü kadının sahibi olduğu gayrimenkulünü erkek alıcıya istiğlâl usulüyle satmasına dair; Eyüp ġah Sultan Mahallesi‟nde ikamet eden Süleyman kızı Afife Hanım kendi mülkiyetinde olan sınır ve vasıflarını tarif ettiği gayrimenkulünü Mehmet Ağa‟ya satmıĢtır. SatıĢ 200 kuruĢa yapılmıĢtır. Afife Hanım parasını teslim aldıktan sonra günlük 8 akçeden sene sonuna kadar 24 kuruĢ karĢılığında kiralamayı kabul etmiĢtir.381

Diğer bir belgede ise Eyüp NiĢancı PaĢa Mahallesi‟nden Mehmet kızı Safiye Hanım Ömer Çelebi‟ye hududlarını tarif ettiği ev vasfındaki mülkünü 100 kuruĢ karĢılığında satmıĢtır. Ömer Çelebi‟den parasını tamamen alıp seneliği 15 kuruĢtan bir seneliğine icara almayı kabul etmiĢtir.382

Mülkünü istiğlâl usulü ile satıp parasını aldıktan sonra ödeyememe durumunda evin satıĢı gibi hususlarda vekâlet veren kadın örneği de kayıtlarda yer almaktadır. Eyüp Servi Mahallesi‟nde oturan Emine Hanım hudut ve vasfını beyan ettiği mülkünü TaĢçı Hacı Seydi Vakfı‟nın mütevellisi olan Mehmet Efendi‟ye 80 kuruĢa istiğlâl usulü ile satmıĢtır. Mehmet Efendi de aylığı 1 kuruĢtan bir seneliğine 12 kuruĢa Emine Hanım‟a kiraya vermiĢtir. Emine Hanım bir sene sonunda malın aslı olan 80 kuruĢu ve kira parası olan 12 kuruĢu ödeyemez ise evin satılıp borç edindikten sonra fazlasını kendisini ulaĢtırma hususlarında Halil Efendi‟yi vekil tayin etmiĢtir. Onunda kabul etmesi sonucunda bu istiğlâl ve vekâlet hükmü tanzim ve teslim edilmiĢtir.383

379

E.ġ.S, nr. 136/v. 176, a/1, H. 25 ġevval 1128/M. 12 Ekim 1716.

380

E.ġ.S, nr. 136/v. 133, a/3, H. 2 Rebiulevvel 1128/M. 25 ġubat 1716.

381

E.ġ.S, nr. 136/v. 70, a/2, H. 26 ġevval 1127/M. 25 Ekim 1715.

382

E.ġ.S, nr. 136/v. 35, b/2, H. 28 Rebiulâhir 1127/M. 3 Mayıs 1715.

383

Birden fazla varis olan kadınlar veraseten kalan mülkü istiğlâl yoluyla satabiliyorlardı. Eyüp Ahmet Dede Mahallesi‟nden PaĢalı demekle bilinen Mehmet BeĢe vefat etmiĢtir. Varisleri karısı Emine büyük oğlu Ahmet ve büyük kızı AyĢe‟dir. Emine ile Ahmet asaleten AyĢe‟nin kocası ve vekili olan Hasan Çelebi‟de vekâleten bir araya gelip terekeden olan aynı mahallede bulunan evlerini Ahmet Dede Vakfı adına vakıf mütevellisi Feyzullah Çelebi‟ye 115 kuruĢa istiğla yoluyla satmıĢlardır. Parasını aldıktan sonra bir seneliğine 17.25 kuruĢa kiralamıĢlardır. Her biri bu satıĢı kabul etmiĢtir.384

Kadından kadına istiğlâl yoluyla yapılan mülk satıĢıyla alakalı bir diğer kayıtta ise Eyüp‟te ikamet etmekte olan Halil kızı Emine Hanım mülkiyetinde olan hududları belli evini Abdullah kızı AyĢe Hanım‟a 80 kuruĢa satmıĢtır. SatıĢ bedelini AyĢe Hanım‟ın kendisinden bizzat aldıktan sonra vakıf mütevellisi olan Mehmet Efendi aynı evi daha önce vakıf adına istiğlâl yoluyla satıldığını bildirmiĢtir. Malın asıl parasını ve icaresi‟ni Emine elinden alıp istiğlali çözdüğünü ifade ettiğinden bu satıĢ hükmü tescil olunmuĢtur. 385

Mülkünü istiğlâl yoluyla satıĢ yapan kadına dair baĢka bir belgede; Eyüp Mehmed Bey Mahallesi‟nde oturan Halil kızı Ümmühâni Hanım kendi mülkiyetinde olan gayrimenkulünü satmıĢtır. Hudutları ile vasfını bildirdiği bahçeli evini Hasan Çelebi‟ye belli meblağ karĢılığında vermiĢtir. SatıĢ ücreti 100 kuruĢ olarak belirlenmiĢtir. Kabul gören ücretin ödenmesiyle parasını Hasan Çelebi‟den almıĢtır. Daha sonra Hasan Çelebi evi Ümmühani‟ye bir seneliğine 20 kuruĢa kiraya vermiĢtir. Ümmühâni‟nin kabul etmesi ve oğlu Mustafa Çelebi‟nin de Hasan Çelebi huzurunda malın aslı ve bir yıllık kirasına kefil olmasıyla bu istiğla hücceti kaydolunmuĢtur.386

Bu tarz satıĢlarda güvence verilmesi maksadıyla bir kefil bulunması önemlidir. Çünkü para ödenmediği takdirde kefilden tahsil ediliyor. Belgelerin aracılığında bu hususların kanıtı açıkça görülebilmektedir.

3.1.5.2. Ġbra Yolu ile Mülk SatıĢı

Kadının veraseten kendisine isabet eden hisselerini alıp diğer varislerin zimmetini ibra etmesine dair belge örneğinde ise Eyüp kazası Terkos nahiyesinde Azadlı adlı

384

E.ġ.S, nr. 136/v. 197, a/2, H. 11 Rebiulevvel 1129/M. 23 ġubat 1717.

385

E.ġ.S, nr. 136/v. 133, a/2, H. 1 Rebiulevvel 1128/M. 24 ġubat 1716.

386

köyde mahkemece görevli Veliyyüddin Efendi meclisi toplamıĢtır. Yine Azatlı köyünde vefat eden Ömer Çelebi‟nin eĢi Ümmühâni Hanım ile küçük oğlu Ali ve küçük kızı Rukiye‟ye ait olan taksimattan evvel Rukiye‟nin de vefat etmesiyle veraseti annesi ile erkek kardeĢine isabet etmiĢtir. Taksimatları nasihat yoluyla 72 hisseden itibar olunup 16 hissesi Ümmühâni Hanım‟a 56 hissede Ali‟ye intikal etmiĢtir. Terekeden olup aynı köyde bulunan evdeki 72 de 16 hissesi karĢılığı toplamda 9600 akçeden 2133 akçe hissesini küçük Ali‟nin vasisi Mehmed Efendi elinden aldığını söylemiĢtir. Kalan mülkün tamamen Ali‟nin olduğunu belirtmiĢtir.387

Tablo 3.5. Kadının Ġbra ve Ġstiğla Yolu Ġle SatıĢına Dair Genel Dağılım Ev Bahçeli

Ev Bağ

Meyvesiz Bahçe

Meyveli

Bahçe Arazi Arsa Dükkân Ağaç Tatlı

Su Mera

13 - 1 1 - - - -

%86,6 %0 %6,6 %6,6 %0 %0 %0 %0 %0 %0 %0

Grafik 3.5. Kadının Ġbra ve Ġstiğla Yolu Ġle SatıĢına Dair Genel Dağılım