2.7.1. Kadının Cariye Alım- Satımı
Alım-satımlarda sadece ev, arsa, bağ, bahçe ve arazi gibi mülkler satılmazdı. Birde bunların dıĢında bulunan kölelerde alınıp-satıla bilen mal konumdaydı. Konuyla ilgili olarak Eyüp‟te cariye satın alan kadın davası ile karĢılaĢmaktayız. Ġstanbul Mahmut PaĢa Mahallesi‟nde ikamet eden Ali oğlu Ġbrahim kendi mülkünde olan cariye AyĢe‟yi aynı mahalleden Abdullah kızı Emine‟ye baĢkasına satması için vermiĢtir. Daha sonra Ġbrahim‟in eĢi „„AyĢe evimden habersiz aldığı 70 kuruĢu Amine‟ye verdi. Ayrıca Emine‟nin kocası da cariyeme iliĢerek hamile bırakmıĢtır‟‟ diyerek Ģikayetçi olmuĢtur. Araya aracıların girmesi üzerine Emine ile 30 kuruĢ karĢılığında anlamıĢlardır. Hem 70 guruĢ hem de cariyenin hamileliğine iliĢkin davada sulh olmuĢlardır.266
Kadınlar cariyelerini bir mal gibi satabilmekte idi. Eyüp‟te cariyenin vadeli olarak sahibi tarafından satıldığını görmekteyiz. Camii Kebir Mahallesi‟nden Rukiye Hanım sahibi olduğu Arife adındaki cariyesini 10 kuruĢu peĢin kalanı doksan bir gün vadeli ve vade sonu seksen gün tecilli olarak Hüseyin oğlu Ahmed Çelebi‟ye satmıĢtır. Rukiye Hanım peĢin 10 kuruĢu aldığından alacağına annesi ve erkek kardeĢi de kefil olmuĢtur.267
Eyüp mahkeme kayıtlarında yapılan inceleme konun
265
E.ġ.S, nr. 116/v. 68, a/2, H. 23 Zilkade 1111/M. 12 Mayıs 1700.
266
E.ġ.S, nr. 126/v. 77, a/2, H. 5 Receb 1121/M. 10 Eylül 1709.
267
farklı örneğiniyle karĢılaĢılmaktadır. Ġncelenen belge biz cariye satıĢında kadının farklı bir yol izlediğini göstermektedir. Kadının vadeli satıĢ yerine normal bir Ģekilde satıĢ yaptığına dair bilgiler sunmaktadır. Örnekte ise kadından cariye satıĢı ve alıcının satıĢı bozma isteği konusunda; Ġstanbul Büyük Ayasofya yakınlarında oturan Abdullah kızı Zeynep Hanım vekili olan kocası Yusuf Ağa vasıtasıyla Eyüp Kiremitci Süleyman Mahallesi‟nden ġatır Ağadan davacı olmuĢtur. Müvekkili ve karısı Zeynep Hanım mülkiyetindeki Rus asıllı cariye AliĢahı Hasan Ağa‟ya 290 kuruĢa satmıĢtır. Hasan Ağa‟nın ayıplı olduğunu bilmeden cariye ile cinsel temasta bulunmuĢtur. Daha sonra ayıplı olduğunu fark edince de iade etmek istemiĢtir. Bunu da Zeynep Hanım kabul etmemiĢtir. AnlaĢmazlık yüzünden tarafların araları açılmıĢtır. Sonuçta Hasan Ağa 30 kuruĢ üzerine sulh teklif edip Zeynep Hanım‟ın kabul etmesiyle hem 30 kuruĢ hem de AliĢah cariyeyi Hasan Ağa yedinden alıp her iki taraf diğerinin zimmetini ibra etmesiyle problem çözülmüĢtür.268
Küçük kızın vasisi marifetiyle cariye satıĢı ve parasının tespiti; müteveffa Muharrem Efendinin kızı Fatma‟nın mülkü olan cariyeyi satmaya yetkili vasisi olan Mehmed Çelebi cariyeyi satıp aldığı parasının masraflardan sonra kalan kısmını liste Ģeklinde mahkemeye sunmuĢtur.269 Muhasebe listesi ise aĢağıdaki gibidir.270
2.7.2. Cariyenin Azat Edilme Davası
Eyüp‟te kayıtlar incelendiğinde kölelerin azat edilme Ģeklinin çeĢitlilik gösterdiği görülmektedir. Kayıtlarda kölelerin Allah rızası için, terekeden düĢen pay olarak veyahutta zorunlu olarak azat edilmelerine dair örneklere rastlamaktayız.
268
E.ġ.S, nr. 136/v. 185, b/2, H. 4 Muharrem 1129/M. 19 Aralık 1716.
269
E.ġ.S, nr. 145/v. 11, b/2, H. 20 Rebiulâhir 1131/M. 12 Mart 1719.
270
Vasiyyi mezburun cariye-i mezburenin semeninden kabz eylediği meblağ: 25.080
Minhâ el-mesârıf:
Cariye-i mezburenin dellaliyesine masruf meblağ: 580 Cariye-i mezbureyi esir pazarına getirtme ücreti meblağ: 120 Cariye-i mezbure içün oda icaresine masruf meblağ: 200 Cariye-i mezburenin yatacak içün verilen akçe meblağ: 260 Cariye-i mezbure içün taamiye masruf meblağ: 200 Resmi âdi: 660
Katibiye: 100
Çukadariye ve ihzariye:100 Kaydiye defter: 40
Cem’an Yekün Masraf: 2260
2.7.2.1. Zorunlu Azat
Cariyesini azat eden kadın ve cariyenin azat olabilme davasında; Eyüp Ahmed Dede Mahallesi‟nden Abdullah kızı Gonca Hanım‟ın azatlı cariyesi olduğunu iddia eden vasıfları yazılan Abdullah kızı Rabia diğer adı Hanife Hanım mahkemede Gonca Hanım‟ın vekili Ömer Efendi huzurunda müvekkilesinin kendisini azat ettiğini ancak hala hür olmadığını iddia eder. Ve bu iddiasını da Ģahitlerle ispat ettiğinden azat olunmasına karar verilir. Gonca Hanım‟a da yolunu açması ve el koymayı bırakması yönünde tembih edilmiĢtir.271
Köleler sahipleri sağ iken ve ya sahibinin ölümünden sonra azat edilmesine iliĢkin vasiyet bırakılarak hür edilebiliyorlardı. Köle yeri geldiğinde sahibi tarafından varislerine miras olarak bırakıla da bilmekte idi. Ancak kölenin bu durumu ispat etmesi gerekiyordu. Bunun örneği ise; Eyüp Camii Kebir Mahallesi‟nden olup vefat eden Emine Hatunun veraseti kocası Mehmet ile kendinden önce vefat eden oğlu Ġbrahim‟in küçük kızı Hamide ve Rumilinde oğlu olup kendinden evvel vefat eden Mehmed‟in küçük kızları AyĢe, Rukiye, Emetüllah ve Saliha‟ya mahsustur. Veraset taksiminden evvel Mehmed Efendi vefat etmiĢtir. Veraseti karısı Saliha ile önceki müteveffa Emine‟nin cariyesi olduğunu itiraf eden Gürcü asıllı Saliha Hanım küçüklerin vasisi Süleyman Çelebiden davacı olup; “Ben Emine Hanım‟ın cariyesi iken vefatından bir sene evvel beni azat edip mülkünden çıkardığı halde bu vasi beni terekeden olduğum zannıyla el koymak ister” demiĢtir. Cariyenin bu iddiasını Ģahitlerle ispat etmesi üzerine azat olduğuna hükmedilmiĢtir.272
Eyüp‟te bir cariyenin kendi nefsinin mülkiyeti için davacı olduğunu görmekteyiz. Eyüp Zal Mahmut PaĢa Mahallesi‟nde ikamet ederken vefat eden Mehmed oğlu Ali Efendi‟nin hayatta iken cariyesi olarak bilinen vasıfları yazılı Rus asıllı Abdullah kızı Hamide müteveffanın varisi ve Hamideyi cariye yapmak üzere el koyan Feyzullah Çelebi‟yi dava etmiĢtir. Müteveffanın vefatından iki ay önce kendisini azat edip mülkünden çıkardığını iddia etmiĢtir. Ġddiasını mahkeme huzurunda Ģahitlerle ispat edince hür olduğuna karar verilmiĢtir. 273
Yine baĢka bir belgede; Topçular
271
E.ġ.S, nr. 136/v. 22, a/1, H. 1 Rebiulâhir 1127/M. 6 Nisan 1715.
272
E.ġ.S, nr. 145/v. 66, a/2, H. 20 Cemaziyelâhir 1134/M. 7 Nisan 1722.
273
Mahallesi‟nde sakin iken vefat eden Yusuf Kethüda Abdullah‟ın veraseti zevceleri Fatıma ve Kâtibeye mahsus iken Yusuf‟un cariyesi Demirhan dava edip; „„Hayatında beni azat etmiĢti‟‟ diye Ģahitlerle de ispat etmesiyle azat olmasına hükmedilmiĢ ve zevcelerin mülkiyetinden çıkarılmıĢtır.274
2.7.2.2. Allah Rızası Ġçin Azat
Kadının malından Allah rızası için cariye azat etmesi; Eyüp Cezeri KasımpaĢa Mahallesi‟nden Abdullah kızı Hatice vekili Yusuf Efendi vasıtasıyla kendi mülkü olan sıfatlarını belirttiği Gürcü asıllı küçük cariyesi Abdullah kızı Rabia‟yı Allah rızası için azat etmiĢtir. Ayrıca listelenen ev eĢyalarını da Rabia‟ya hibe etmiĢtir. Rabia‟nın da bu muameleyi kabul etmiĢ ve eĢyaların mülkü mevhubesi olmasıyla azat edilmiĢtir.275
Varis olan kadın ve erkeğin terekeden olan cariyenin azat olduğunu itiraf etmeleri; Eyüp NiĢancı PaĢa Mahallesi‟nden Abdullah oğlu Salih vefat etmiĢtir. Veraseti karısı OkumuĢ Hanım ile oğlu Salih‟e ait olup sekiz hisseden bir hisse OkumuĢ Hanım‟a yedi hissede Salih‟e isabeti tahakkuk etmiĢtir. Daha sonra OkumuĢ ve Salih‟in vekilleri olan Hacı Süleyman müteveffanın terekesinden olan Rus asıllı açık kaĢlı ela gözlü cariye olduğunu itiraf eden Nazuki Hanım‟ında mevcut olduğu mecliste söz alarak; “Müvekkillerim irsen kendilerine intikal eden bu cariyeyi Allah rızası için azat etmiĢler ve müvekkillerim OkumuĢ ile Salih onunda diğer hürler gibi hür oldu dediler” demiĢtir. Böylece veraset taksimi ve cariye azat iĢlemi gerçekleĢtirilmiĢtir.276
2.7.3. Cariyenin Mülk Davası
Azat edilmiĢ köle hanımdan Hanım‟a mülk satıĢı; Eyüp TakyecibaĢı Mahallesi‟nde ikamet eden ve Ġbrahim Efendinin azatlısı olan Abdullah kızı Gülistan Hanım kendi mülkiyetinde olan hududlarını tarif ettiği bahçeli evini ġaban kızı Ümmühânî
274
E.ġ.S, nr. 116/v. 26, b/4, H. 5 Rebiulevvel 1111/M. 31 Ağustos 1699.
275
E.ġ.S, nr. 136/v. 25, a/2, H. 7 Rebiulâhir 1127/M. 12 Nisan 1715.
276
Hanım‟a 420 kuruĢ karĢılığında satmıĢtır. Parasını Gülistan Hanım elinden almasıyla bu alım-satım hücceti kayıt altına alınmıĢtır.277
Cariye kadına vakıf mülkünün tasarruf hakkının verilmesi; Abdullah kızı Rukiye AĢcı BaĢı mescidinin müezzinini dava etmiĢtir. Sahibi olan Ġsmihan Hanım‟ın Vakfı olup Ġsmihan Hanımdan sonra tasarrufun kendisine geçtiğini söylemiĢtir. Üçüncü sırada mutasarrıfı olan müezzin hala hayatta iken Ġsmihan Hanım‟ın Rukiye‟yi Mehmed Ağaya satarak mülkünden çıkardığını ve tasarruf hakkının kendisine geçtiğini ispat etmiĢtir. Bunun üzerine davayı Mehmet Ağa kazanmıĢtır. Hüccet bu Ģekilde kaydedilmiĢtir.278
277
E.ġ.S, nr. 128/v. 40, a/2, H. 15 Muharrem 1124/M. 23 ġubat 1712.
278
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ġER‟ĠYYE SĠCĠLLERĠNE GÖRE OSMANLI KADINI VE
MÜLKĠYET
Osmanlı Devleti bulunduğu coğrafi konum gereği dil, din ve etnik yapı bakımından oldukça çeĢitlilik göstermektedir. Osmanlıdaki bu çeĢitlilik toplum hayatının Ģekillenmesinde de etkili olmuĢtur. Erkekler kadar kadınlar da bu vaziyetin Ģekillenmesinde aktif bir rol oynamaktadır. Sosyoekonomik yaĢantıdaki bu zenginliğin ve çeĢitliliğin yansımalarını kadı sicillerinde de görülmektedir. Bu bölümde Osmanlı kadınının toplum içerisindeki mülkiyet sahipliği kadı sicilleri aracılığı ile ele alınacaktır. Bu sayede mülkiyet sahipliğinde kadınların ne derece pay sahibi olduğu açığa çıkarılmıĢ olacaktır.
Dönem itibariyle kadınlar çeĢitli yollar ile elde ettiği maddi kaynaklara sahipti. Kendi yönetimleri altındaki bu maddi kaynakları diledikleri Ģekilde tasarruf edebilmiĢlerdir. Böylece Osmanlı Eyübü‟nde kadınların hangi yollar ille maddi kazanç sağlayabildiklerini ortaya çıkarılacaktır.