Kısa Süren Yumuşama Dönemi

Mavi Marmara baskını neticesinde dibe vuran Türkiye-İsrail ilişkileri, Palmer Raporu’nun basına sızdırılması ile birlikte diplomatik anlamda da çöküntüye uğramıştır. İki ülke arasındaki güven ortamı 2013 yılında ABD Başkanı Obama’nın devreye girmesi sonucunda İsrail tarafından özür dilenmesi sonuncunda tekrar raya oturmuş gibi gözükse bile, Koruyucu Hat Operasyonu neticesinde karşılıklı güven ortamı tekrar yara almıştır.

Bu bağlamda iki ülkenin Mavi Marmara’dan bu yana ikinci katiplik düzeyinde olan diplomatik ilişkilerinin iyileştirilmesi maksadıyla, Mart/2017’de basına İsrail’in Mavi Marmara ölen kişilerin ailelerine 1 milyar USD ödeme yapılabileceği konusunun yansımıştır. Zira söz konusu meblağ için 2014 yılında yaklaşık 20 milyon USD üzerinde anlaşılmış, çıkan haberlerin meblağın yüksek olması sebebiyle gerçek dışı olduğu kanaati oluşmuştur.401 İHH Başkanı Bülent Yıldırım tarafından söz konusu paranın İstanbul 7. Ağır Ceza Mahkemesi’nde devam eden Mavi Marmara davasına ilişkin Türkiye’ye verilmek istenen sus payı olduğu ve bu para karşılığında Türkiye’nin davadan geri çekilmesinin istendiği yönünde açıklamalarda bulunulmuştur.402

Mart/2015’te gerçekleşen İsrail seçimlerinden %23 oy alarak zaferle ayrılan Netanyahu ve partisi Likud’un Türkiye olan ilişkilerde normalleşme sürecinde nasıl katkıda bulunabileceği önem arz etmektedir. Nitekim o dönem de Doğu Kudüs’te yasa dışı yerleşim yerleri için ihale yayınlanması Dışişleri Bakanlığımız tarafından Ocak-Kasım 2015 tarihleri arasında yayınlanan 6 adet açıklama ile kınanmış ve kararın uluslararası hukuka uygun olmadığı vurgulanmıştır.403 Türkiye’de gerçekleşen 7 Haziran 2015 seçimlerinden sonra yaşanan belirsizlik ise İsrail açısından bir o kadar sevindirici bulunmuştur. İsrail eski Cumhurbaşkanı Peres’e göre; Türkiye’deki seçim belirsizliğinin kendisini mutlu ettiğini ve

400

Sami Kohen, “İsrail neden özür diledi?”, Milliyet, 24.03.2013, http://www.milliyet.com.tr/yazarlar/sami- kohen/israil-neden-ozur-diledi--1684256/, (Erişim Tarihi: 02.09.2018).

401

Verda Özer, “İsrail’den çarpıcı açıklamalar”, Hürriyet, 14.03.2015, http://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/verda-ozer/israil-den-carpici-aciklamalar-28447973, (Erişim Tarihi: 07.09.2018)

402

“İHH Başkanı açıkladı: Mavi Marmara'ya 1 milyar dolar sus payı!”, Türkiye, 14.03.2015, http://www.turkiyegazetesi.com.tr/dunya/272899.aspx, (Erişim Tarihi: 07.09.2018).

403

89 Orta Doğu’da fazladan bir İran’a daha yer olmadığını belirtmiştir.404 Bu açıklamalar şüphesiz İsrail açısından Türkiye’nin Orta Doğu üzerinde izlediği pro-aktif politikadan duyduğu rahatsızlığı dile getirmektedir. Fakat, Haaretz gazetesinde yer alan David Lerner imzalı haberde; 24 Haziran 2018 Cumhurbaşkanlık seçimlerinde Erdoğan’ın rakibi olan Muharrem İnce’nin seçilmesinin Türkiye-İsrail ilişkilerinde daha büyük yaralara yol açabileceği üzerinde durmuş ve bunu CHP’nin seçim manifestosunda İsrail ile olan anlaşmaları iptal edeceğini ifade etmesiyle bağdaştırmıştır. Aradaki üç yılda ifadeleri uyarınca Türkiye-İsrail ilişkileri AK Parti döneminde her ne kadar kötüye gitmiş olsa da herhangi bir anlaşmanın iptal edilmediğinin altı çizilmiştir.405 Dolayısı ile İsrail, Türkiye’de Filistin konusunda tepki gösteren bir partiyi, İsrail ile olan anlaşmaları iptal eden bir partiye tercih etmektedir.

İki ülke arasındaki diplomatik ilişkilerin AK Parti hükümeti olduğu sürece normalleşmesinin güç olduğu söylemlerine rağmen, Dışişleri Bakanlığı Müsteşarı Feridun Sinirlioğlu ve İsrail Dışişleri Direktörü Dore Gold, Haziran/2015’te Roma’da ikili ilişkilerin rayına oturtulması yönünde görüşme gerçekleştirmişlerdir. Dore Gold, Türkiye’nin 2014’te İsrail’den ithalatının artışına dikkat çekmiş ve bölgedeki IŞİD tehlikesinin hem İsrail hem de Türkiye için tehdit oluşturduğunu belirterek Türkiye-İsrail arasında normalleşme için görüşmelerin başladığını belirtmiştir.406 Görüşmeler Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu tarafından da doğrulanmış ve iki ülke arasında normalleşme olacaksa görüşmenin kaçınılmaz olduğu ifade edilmiştir. Ayrıca Çavuşoğlu; Gazze ablukasının ve tazminat konularında İsrail’den adım beklenildiğini de belirtmiştir.407

İki tarafın üst düzey yetkililerinin uzun süreden sonraki ilk görüşmesi olarak adlandırılabilecek Roma görüşmesinden sonra İsrail-Türkiye ilişkileri Eylül/2015’te Yahudi yerleşimcilerin polis ve güvenlik güçleri eşliğinde Mescid-i Aksa’daki külliyede tur atması sonucu Filistinliler ile Yahudiler arasında çatışma çıkmasıyla bir kez daha olumsuz etkilenmiştir. Yahudiler açısından Süleyman Mabedinin kalıntılarının bulunduğu, Müslümanlar açısından ise ilk kıble özelliği taşıması sebebiyle kutsal olan Mescid-i Aksa’da çıkan olaylara ilişkin Cumhurbaşkanı Erdoğan, BM Genel Sekreteri Ban-Ki Moon’la

404

“Şimon Peres'ten seçim yorumu”, Sabah, 08.06.2015, https://www.sabah.com.tr/dunya/2015/06/08/simon- peresten-secim-yorumu, (Erişim Tarihi: 07.09.2018).

405

“Haaretz yazarı: İsrail için en iyi seçenek Türkiye'de seçimi Erdoğan'ın kazanması olabilir”, BBC Türkçe, 20.07.2018, https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-44547713, (Erişim Tarihi: 07.09.2018).

406

“İsrail ile ilişkilerde soğuk dönem bitiyor”, Yeniçağ, 03.09.2015, http://www.yenicaggazetesi.com.tr/israil- ile-iliskilerde-soguk-donem-bitiyor-120573h.htm, (Erişim Tarihi: 07.09.2018).

407

“Dışişleri Bakanı Çavuşoğlu, İsrail’le görüşmeyi doğruladı”, Hürriyet, 24.06.2015, http://www.hurriyet.com.tr/dunya/disisleri-bakani-cavusoglu-israil-le-gorusmeyi-dogruladi-29368666, (Erişim Tarihi: 07.09.2018).

90 görüşmüş ve olanların “kabul edilemez” olduğunu ve uluslararası toplumun 1967 anlaşması uyarınca Filistin’in başkentinin Doğu Kudüs olduğunu kabullenmesi gerektiğini ifade etmiştir.408

Öte yandan Türkiye’nin 2015 yılının sonlarına gelindiğinde 24 Kasım 2015’te Rus uçağını düşürmesi sonucu Rusya ile yaşanan kriz sonucunda İsrail’den doğalgaz ihraç edebilme seçeneğinin ortaya çıkması, Orta Doğu’da Irak ve Suriye’nin içinde yaşadığı bunalımlar haricinde ve IŞİD gibi bir terörist yapılanmanın varlığının normalleşmenin de kapısını açan anahtarlar olmuştur. Nitekim Kasım/2017 Erdoğan’ın Paris’te İklim Zirvesinde İsrailli radyo kanalı Kol Yisrael’e ikili ilişkiler düzeltilebilmesinin tazminat ve abluka şartlarının yerine getirilmesine bağlı olduğunu belirtmiştir. 409 Gerek Türkiye gerekse Türkiye’den gelen açıklamalara yönelik İsrail’in olumlu tavrı sonucunda 17 Aralık 2015’te Türkiye-İsrail arasında İsviçre’de yapılan gizli görüşmeler üzerine ilişkilerin düzeltilmesi anlamında ön mutabakata varılmıştır.

Mutabakatta 5 ana madde üzerine durulmuştur: 1) İsrail Mavi Marmara baskınında hayatını kaybedenlerin ailelerine toplamda 20 milyon USD tazminat ödemeyi kabul edecek. 2) Büyükelçiler tekrar göreve başlayacak. 3) Türkiye, Mavi Marmara baskınını gerçekleştiren askerlere açtığı davadan vazgeçecek. 4) Hamas’ın Türkiye’de gerçekleştirdiği faaliyetleri sınırlandırılıp, İsrailli askerlerin kaçırılmasında önemli rol oynayan Salih El-Aruri Türkiye’den sınır dışı edilecek. 5) Türkiye, İsrail doğalgazını satın almayı kabul edecek ve İsrail doğalgazının Avrupa’ya taşınmasında Türkiye’ye boru hattı inşasını Türkiye kabul edecek.410 Bu anlaşmaların üzerine Netanyahu 23 Ocak 2016 Davos zirvesinde; heyetlerin Türkiye-İsrail arasındaki mutabakat metninin son haline getirilmesi konusunda anlaşmaya vardığını ifade etmiştir.411 Söz konusu maddelerde dikkat çeken konu ise normalleşme adımları konusunda Türkiye’nin tazminat ve abluka konuları çözülmeden iletişim kanallarının kapalı olacağı ifadeleri rafa kaldırılmış gibi gözükmektedir. Zira, İsrail’in hatasını kabul etmesine rağmen Türkiye’ye doğalgazını ihraç etmesi ve Avrupa’ya satılması planlanan İsrail doğalgazının Türkiye üzerinden taşınması taraflar arası kazan-kazan anlaşması şeklinde yorumlanabilir. İki tarafın neredeyse anlaşmış olmalarına karşın, Haaretz gazetesinin haberine

408

“Mescid-i Aksa'ya yeni baskın”, Al Jazeera, 15.09.2015, http://www.aljazeera.com.tr/haber/mescid-i-aksaya- yeni-baskin , (Erişim Tarihi: 07.09.2018).

409

Verda Özer, “Özür Şartı Yerine Getirildi. Ancak Tazmiant ve Ambargonun Kalkması Henüz Yerine Getirilmedi.”, Hürriyet, 04.12.2015, http://sosyal.hurriyet.com.tr/yazar/verda-ozer_511/israille-yakinda- toparlanma-olabilir_40023004#, (Erişim Tarihi: 10.09.2018).

410

“Türkiye ile İsrail anlaştı! İşte o tarihi maddeler”, Vatan, 17.12.2015, http://www.gazetevatan.com/turkiye- ile-israil-anlasti-iste-o-tarihi-maddeler-895668-dunya/, (Erişim Tarihi: 10.09.2018).

411

91 göre; Türk gemilerinin Gazze’ye doğrudan serbest erişim hakkı istemesi ve Salah el- Haruri’nin sınır dışı edilse bile, İsrail’in Türkiye’nin Hamas’ın halen destekçisi olarak görmesi anlaşmanın önündeki en büyük iki engeldir.412

Yaşanan diplomatik temaslar akabinde kesin mutabakatın sağlanmasından önceki son durak Londra’da, Dışişleri Bakanlığı Müsteşarı Büyükelçi Feridun Sinirlioğlu ile İsrail Başbakanı'nın Özel Temsilcisi Joseph Ciechanover ve İsrail Milli Güvenlik Konseyi Başkan Vekili Jacob Nagel'in başkanlıklarındaki Türk ve İsrail heyetleri arasında gerçekleştirilen görüşmelerde atılmıştır.413 Toplantı sonrasında Türk Dışişleri Bakanlığı; Türkiye ev İsrail heyetlerini mutabakatın nihai hale getirilmesinde anlaşmaya vardıkları ve anlaşmanın gerçekleştirilecek bir sonraki toplantıda imzalanacağını belirtmiştir. Olumlu 28 Haziran gününe referans vermişlerdir.414

Tüm bu gelişmelerin akabinde Türkiye ve İsrail 28 Haziran 2016’da Roma’da bir araya gelerek nihai mutabakatı imzalamış, Türkiye’yi görüşmelerde Dışişleri Bakanı Müsteşarı Feridun Sinirlioğlu, İsrail’i ise Netanyahu’nun özel temsilcisi Joseph Ciechanover temsil etmiştir. Buna paralel olarak ise dönemin Türkiye Başbakanı Binali Yıldırım ve İsrail Başbakanı Binyamin Netenyahu’da eş zamanlı açıklamalar yaparak mutabakatın detaylarından bahsetmiş olup, yapılan mutabakatta;

1) İsrail, 2013’teki özrün ardından diğer iki talebi yerine getirerek tazminat olarak 20 milyon USD ödemeyi ve Türkiye’nin Gazze’ye yönelik insanı müdahale hakkını kabul etmiş,

2) Türkiye, Gazze’ye insani yardım dahil sivil amaçlı malzemelerin girişini sağlayacak ve altyapı yatırımlarını gerçekleştirecek. Gazze halkının kullanımı için konutlar inşa edilecek ve 200 yataklı Türkiye-Filistin Dostluk Hastanesi en kısa zamanda hizmete alınacak.

3) Gazze’ye verilen elektrik ve su miktarı artırılacak. Yeni santraller yapılacak. 4) Gazze’ye ilaveten Batı Şeria’ya yönelik Cenin Sanayi Bölgesi gibi kapsamlı

projelerin hayata geçirilmesi kolaylaşacak ifadelerine yer verilmiştir.415

412

“Haaretz: Türkiye ve İsrail yeniden görüşecek”, Al Jazeera, 10.02.2016, http://www.aljazeera.com.tr/haber/haaretz-turkiye-ve-israil-yeniden-gorusecek, (Erişim Tarihi: 10.09.2018).

413

Aydın Hasan, “Kritik mutabakat Londra’da sağlandı”, Milliyet, 08.04.2016, http://www.milliyet.com.tr/kritik- mutabakat-londra-da-saglandi-siyaset-2223350/, (Erişim Tarihi: 10.09.2018).

414

“Türkiye- İsrail Görüşmeleri Hk.- No: 88, 8 Nisan 2016”, 08.04.2016, http://turkuno.dt.mfa.gov.tr/Mission/ShowAnnouncement/255539, (Erişim Tarihi: 10.09.2018).

415

Ece Göksedef, “Türkiye-İsrail mutabakatının detayları,” Al Jazeera, 27.12.2016, http://www.aljazeera.com.tr/al-jazeera-ozel/turkiye-israil-mutabakatinin-detaylari, (Erişim Tarihi: 10.09.2018).

92 Görüşmelerde en önemli konularından birisinin ise Filistin-İsrail meselesinde, İsrail’in en hassas konularından birisi olan Hamas konusunun görüşülüp görüşülmediği merak edilmesi üzerine Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu; Hamas’ın İsrail tarafından bir şart olarak ileri sürülemeyeceğinden bahsetmiştir. Halid Meşal’in Aralık/2015’te Türkiye-İsrail görüşmelerinin yoğun olarak geçtiği bir dönemde Türkiye’ye gelmesinin sorulması üzerine Cumhurbaşkanlığı sözcüsü İbrahim Kalın ise, Türkiye’nin Hamas ile görüşmeye devam edeceği, bundan ayrı bir mana çıkarılmaması gerektiğini ifade etmiş ve İsrail’in Hamas konusunda Türkiye’den istekte bulunacak konumda olmadığını belirtmiştir.416

Mavi Marmara’da hayatını kaybedenlerin ailelerine ödenecek tazminat konusunda ise, 28 Haziran 2016 tarihinde “Tazminat Usul Anlaşması” imzalanmıştır. Bu anlaşma; 30 Hazi- ran’da İsrail güvenlik kabinesinde onaylanmış, 17 Ağustos tarihinde ise TBMM Dış İlişkiler Komisyonu’ndan geçerek, 20 Ağustos’ta TBMM Genel Kurulu’nda kabul edilmiştir. Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın sunulan kanunu onaylamasının ardından ise anlaşma 9 Eylül’de yürürlüğe girmiştir. Söz konusu tutar olan 20 milyon USD İsrail tarafından Türk Adalet Bakanlığı’nın hesabına yatırılmış ve oluşturulan özel bir fon üzerinden mağdurların ailelerine dağıtılacağı açıklanmıştır.417

28 Haziran 2016’da Roma’da imzalanan anlaşma sonrasında Filistinlilere yönelik yardımların önünün açılması ve Gazze’ye uygulanan ambargonun hafifletilmesi gibi konuların anlaşma maddelerinin içinde yer alması sonucunda Hamas; Türkiye’nin Gazze ablukasının kaldırılması için gösterdiği çabalardan ötürü teşekkür etmiştir.418

Söz konusu anlaşmalar üzerine ikili ilişkiler enerji boyutu ön plana çıkmıştır. 14 Ekim 2016’da İsrail Enerji Bakanı Yuval Steinitz İstanbul’da düzenlenen 23. Dünya Enerji Kongresi’ne katılmış ve Mavi Marmara krizinden 6 yıl sonra ilk defa bir üst düzey bürokrat Türkiye’ye gelmiştir. Steinitz, mevkidaşı Berat Albayrak ile yapmış olduğu görüşmelerde, Türkiye’ye gerçekleştirilmesi planlanan doğalgaz ihracatı ve Türkiye’nin Filistinlilere enerji temin etmesi üzerine konuşulmuştur.419 7 Aralık 2016’da ise Türkiye ve İsrail arasında gerçekleşen görüşmelerin akabinde iki ülke arasında büyükelçiler atanmış, Tel Aviv

416 _{Ufuk Ulutaş, “Türkiye-İsrail …”, a.g.e., s.136.} 417

“İsrail Mavi Marmara tazminatını yatırdı”, Milliyet, 01.10.2016, http://www.milliyet.com.tr/israil-mavi- marmara-tazminatini-dunya-2319638/, (Erişim Tarihi: 22.12.2018).

418

“Türkiye-İsrail Anlaştı”, Al Jazeera, 28.06.2016, http://www.aljazeera.com.tr/haber/turkiye-israil-anlasti, (Erişim Tarihi: 12.09.2018).

419

93 Büyükelçisi olarak Başbakanlık Dış Politika Danışmanı Kemal Ökem, Ankara Büyükelçisi olarak ise Eitan Naeh göreve getirilmiştir.

Türkiye-İsrail arasındaki ilişkilerin seyri karşılıklı adımların atılması ile bu süreçte gelişim göstermiş, İsrail’in 22 Ağustos 2016’da Gazze’yi havadan vurması söz konusu süreci sekteye uğratmamıştır. Bu konuda Türk Dışişleri Bakanlığı; Türkiye-İsrail arasında normalleşme sürecinin başlaması, İsrail’in gerçekleştirdiği saldırılar karşısında Türkiye’nin sessiz kalacağı anlamı taşımayacağını açıklamış ve Türkiye’nin Filistin meselesinin takipçisi olmaya devam edeceğini belirtmiştir.420

Normalleşmeye hız veren bir başka neden ise, 1979 yılından beri Batı’ya kapılarını kapatan İran’ın 2015 yılında P5+1 ülkeleri ile imzaladığı Nükleer Anlaşma neticesinde, İran’ın savaş yönelimli nükleer çalışmalarını durdurma kararı alarak, nükleer faaliyetlerini barışçıl düzeyde sürdürmesi üzerinde anlaşılması İsrail tarafından kaygıyla karşılanmıştır. Zira İsrail için İran faaliyetlerini her ne kadar barışçıl olarak sürdüreceğini taahhüt etmiş olsa bile, ileriki bir zamanda tekrar askeri anlamda faaliyetlerini sürdürebilme yolunun açık bulunması ve İran’ın uluslararası topluma entegre olmasının önünün açılması İsrail açısından bir tehdit unsuru olarak algılanmıştır. 421 Daha da ötesinde Netenyahu hükümeti, seçimlere girmeden önce İran’ın nükleer anlaşmasının deyim yerindeyse “göz boyama” olarak nitelendirmiş ve seçim vaadi olarak bu anlaşmanın engelleneceği taahhüdünde bulunmuştur.422 İsrail’in bir başka endişesi ise, İran’ın bu anlaşmayı imzalayarak, Batı’nın kendisine yönelik yaptırımlarını azaltarak ekonomik refahını perçinleyeceği ve o güne kadar Orta Doğu’da İsrail’e karşı desteklediği Hamas, Hizbullah vb. devlet dışı aktörlere yönelik finansal desteğini artıracağı yönündedir.423 Tüm bunlardan hareketle, İsrail’in Türkiye ile yakınlaşmasında doğalgaz anlaşmaları gibi ekonomik sebeplerden ziyade İran’ın imzaladığı nükleer anlaşmanın çok daha etkili olduğu söylenebilir. Zira, Batı ile yakınlaşacak İran’ın bölgede prestijinin artması, Türkiye’nin de bölgesel güç olmak söylemine zarar vermektedir.

Normalleşme süreci ile birlikte, Şubat/2017’de ise Türkiye Kültür ve Turizm Bakanı Nabi Avcı İsrail’i ziyaret etmiştir. İsrail ziyaretinde Avcı, mevkidaşı Yarov Levin ile Türkiye- İsrail arasındaki turizm fırsatları üzerinde görüşmelerde bulunmuş, iki ülke arasındaki turizm

420

“No: 192, 22 Ağustos 2016, İsrail'in Gazze'deki Bazı Noktalara Yönelik Hava Saldırılarında Filistinli Sivillerin Yaralanması Hk.”, 22.08.2016, http://www.mfa.gov.tr/no_-192_-22-agustos-2016_-israil_in- gazze_deki-bazi-noktalara-yonelik-hava-saldirilarinda-filistinli-sivillerin-yaralanmasi-hk_.tr.mfa, (Erişim Tarihi: 12.09.2016).

421

Haydar Oruç, “İran Nükleer Anlaşması ve İsrail’in Anlaşmaya Yönelik Tepkisi”, Kemal İnat (Ed.) ve Muhittin Ataman (Ed.), Orta Doğu Yıllığı 2015, İstanbul: Açılım Kitap, 2016, s.484.

422

A.g.e., s.494.

423

94 sektörünün ve kurulan Turizm Karma Komisyonu’nun tekrar hayata geçirilmesi için iş birliği imkanlarının tekrar ele alınacağını belirtmiştir.424

Türkiye-İsrail’in normalleşme süreci iki ülke arasında atılan diplomatik temaslar ile iyileştirilmeye çalışılırken, birçok kereler olduğu gibi Filistin meselesi tekrar gündeme gelmiştir. Yahudilerin esasında Filistin topraklarında çatışmaların çıkmasında nedenlerden birisi olan “yasadışı yerleşim” konusu da Türkiye-İsrail ilişkileri açısından önem arz etmektedir. Özellikle 1967 savaşından sonra Doğu Kudüs’ün işgal edilmesiyle beraber İsrail’in bölgeye uyguladığı politika esasen bölgedeki Yahudi nüfusu artırarak, Araplar üzerinde baskı kurmayı kolaylaştırmayı amaçlamıştır. Nitekim ağırlıklı olarak Kudüs ve civarında uygulanan bu politika ile Filistin’in bağımsızlık düşüncesi de önemli ölçüde yara almaktadır.

Şubat/2017’de Knesset’te yapılan oylama sonrasında Batı Şeria’da yeni yerleşim birimlerinin açılması konusunda lehte sonuç çıkmıştır. 425 Türk Dışişleri Bakanlığı ise İsrail’in parlamentosunda alınan kararın politikasını iki devletli çözüm planına vurulan bir darbe olarak nitelemiş ve kararı kınamıştır.426 ifadeleri ile yerleşim kararını kınamıştır. Aynı şekilde 10 Haziran 2017’de Batı Şeria’da 2.500 ilave konut inşası projesi Türk Dışişleri Bakanlığı tarafından kınanmıştır.427

Mayıs/2017’de Cumhurbaşkanı Erdoğan, İstanbul’da düzenlenen Uluslararası Kudüs Vakıf Formu’nda yaptığı konuşmasında; Kudüs’ün Müslümanların namusu olduğunu ifade etmiştir.428 Cumhurbaşkanı Erdoğan ayrıca İsrail’in Mart/2017’de Knesset’te oylamaya sunduğu 23.00 ile 07.00 saatleri arasındaki ezan yasağına ilişkin tasarı hakkında “Kudüs’te

424

“Bakan Avcı, İsrailli mevkidaşı Levin'le görüştü”, Sputnik News, 07.02.2017, https://tr.sputniknews.com/turkiye/201702071027096994-turizm-bakani-nabi-avci-yariv-levin-israil/, (Erişim Tarihi: 13.09.2018).

425

“İsrail parlamentosu yasadışı yerleşimleri yasallaştırdı”, Al Jazeera, 07.02.2017, http://www.aljazeera.com.tr/haber/israil-parlamentosu-yasadisi-yerlesimleri-yasallastirdi, (Erişim Tarihi: 13.09.2018).

426

“No: 38, 7 Şubat 2017, İsrail’in İşgal Altındaki Filistin Topraklarındaki Yasadışı Çeşitli Yerleşimlere Onay Veren Bir Yasayı Kabul Etmesi Hk.”, 07.02.2017, http://www.mfa.gov.tr/no_-38-_israil_in-isgal-altindaki- filistin-topraklarindaki-yasadisi-cesitli-yerlesimlere-onay-veren-bir-yasayi-kabul-etmesi-hk__.tr.mfa, (Erişim Tarihi: 13.09.2018) Filistin’de Yahudi yerleşimlerin tarihinin ayrıntılı bilgi için bkz: Ali Balcı, “Yahudi Yerleşimleri ve Fililstin Sorunu, Orta Doğu Analiz, Cilt:2 Sayı: 14, 2010).

427

“No: 184, 10 Haziran 2017, İsrail'in İşgal Altındaki Filistin Topraklarındaki Yasadışı Yerleşimlerde 2.500 İlave Konuta Onay Vermesi Hk.”, 10.06.2017, http://www.mfa.gov.tr/no_-184_-israil_in-isgal-altindaki-filistin- topraklarindaki-yasadisi-yerlesimlerde-2_500-ilave-konuta-onay-vermesi-hk_.tr.mfa, ((Erişim Tarihi: 13.09.2018).

428

“Cumhurbaşkanı Erdoğan: Kudüs aşktır, hasrettir”, Milliyet, 08.05.2017,http://www.milliyet.com.tr/son- dakika-cumhurbaskani-siyaset-2446752/, (Erişim Tarihi: 13.09.2018).

95 ezanın susturulmasına izin vermeyeceğiz” ifadelerini kullanmıştır. 429 İsrail Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Emmanuel Nahşon ise Erdoğan’ı kendi ülkesindeki insan haklarını ihlal etmekle suçlamış ve İsrail’in Erdoğan’dan ahlak dersi almaya ihtiyacı olmadığını ifade etmiştir. açıklamalarında bulunmuştur.430

Normalleşme sürecinin önemli bir ayağını oluşturan Türkiye-İsrail arasındaki enerji meselesindeki diğer bir adım 12 Temmuz 2017 tarihinde düzenlenen 22. Dünya Petrol Kongresi’nde Türkiye Cumhuriyeti Enerji Bakanı Berat Albayrak ve İsrail Enerji Bakanı Yuval Steinitz arasında gerçekleşen görüşmede atılmıştır. İkili görüşmede Türkiye üzerinden Avrupa’ya taşınması planlanan İsrail doğalgazı üzerinde çatı anlaşmanın sağlandığı Steinitz tarafından açıklanmış olup, Steinitz: Avrupa’ya taşınması planlanan İsrail doğalgazı için hem Türkiye hem de GKRY-Yunanistan-İtalya projelerinin değerlendirildiği, buna karşın Türkiye ile boru hattı projesinin inşası için gerekli çatı anlaşmayı üzerinde anlaşmaya karar verdiklerini belirtmiştir. 431 İsrail, GKRY, Yunanistan ve İtalya ile söz konusu üç devlet üzerinden Avrupa’ya taşınacak doğalgaz için anlaşmayı Kasım/2018’de imzalamıştır ve hattın ismine “East-Med” adını vermiştir.432

Türkiye-İsrail arasındaki normalleşme süreci bir yandan enerji gibi konularda devam ederken 14 Temmuz 2017’de Mescid-i Aksa avlusunda 3 Filistinli gencin ateş edilerek