Çağımızda, dünyada yaşanan en önemli değişimlerden, tartışmalardan birisi ve neredeyse her mecrada konuşulan ve dolayısıyla her alanda kendini gösteren kavram küreselleşmedir ve son çeyrek yüzyıldır dünya ekonomisini şekillendiren küreselleşme olmuştur.391 Küreselleşme, ülkeler arasındaki ekonomik, siyasi, sosyal ilişkilerin yaygınlaşması ve gelişmesi, ideolojik ayrımlara dayalı kutuplaşmaların çözülmesi, farklı toplumsal kültürlerin, inanç ve beklentilerin daha iyi tanınması, ülkeler arasındaki ilişkilerin yoğunlaşması gibi farklı görünen ancak birbirleriyle bağlantılı olguları içeren, bir anlamda maddi ve manevi değerlerin ve bu değerler çerçevesinde oluşmuş birikimlerin milli sınırları aşarak dünya çapında yayılması anlamına gelmektedir.392
Daha önce de belirtildiği gibi, II. Dünya Savaşı’nın sonlarından küreselleşmenin başladığı 1970’li yılların ortalarına kadar olan dönem, pek çok ülkede refah devletinin altın çağı olarak adlandırılan ve sosyal refah alanında ulus devletlerin büyük gelişmeler sağladıkları bir dönem olmuştur. Ancak küreselleşmenin başlaması ve giderek ivme kazanması ile birlikte dünyada sosyal refah uygulamalarının gelişimi yavaşlamaya başlamış, modern refah devletlerinin altın çağı sona ermiştir.
390
Fotopoulos, s. 21.
391 Gülten Kazgan, Küreselleşme ve Ulus Devlet: Yeni Ekonomik Düzen, İstanbul Bilgi Üni. Yay. 4. Baskı, İstanbul, 2005, s. XVII.
392
Özlem Özkıvrak ve Dilek Dileyici "Globalleşme, Bölgeselleşme, Mega Rekabet ve Türkiye”, Dış
130 Yaklaşık olarak 1970’li yıllarından ortalarından itibaren küreselleşme ve refah devletinin gelişimi arasındaki ilişkiye dair farklı görüşler ileri sürülmektedir. Bu görüşlerden bir kısmı küreselleşme ile birlikte refah devleti uygulamaları açısından artık bir sona gelindiği, bu tarihe kadar süregelen refah devleti gelişim sürecinin devam edemeyeceği yönünde iken, bir kısmı ise küreselleşme ve neo–liberalizmin hâkimiyetine rağmen, refah devleti anlayışı ve uygulamalarında herhangi bir gerilemenin görülmediği, çünkü kazanılmış haklardan geri adım atmanın o kadar da kolay olmadığı, bu nedenle refah devletinde büyük çaplı bir gerilemenin henüz beklenmediği yönündedir393. Küreselleşmenin refah devleti üzerindeki etkilerine değinmeden önce bu kısımda küreselleşme kavramını temel hatlarıyla açıklamak faydalı görülmektedir.
Küreselleşme, sözlük anlamıyla, uygulamada, dünya çapında bir şeyler yapma politikası, süreci ya da eylemi olarak tanımlanmakta olup, kavram en genel anlamıyla, bir coğrafi birim olarak dünyanın tümünün bütünleşmesine, yani, global bir topluma ve global bir kültüre sahip olma durumuna gelmesine işaret eder.394 Bu çerçevede Giddens küreselleşmeyi, yerel olayların uzakta gerçekleşen olaylarla biçimlendirilmesi yoluyla, dünya çapında sosyal ilişkilerin yoğunlaşması olarak tanımlarken, Robertson ise gelişmenin insanlık üzerindeki etkisine işaretle, küreselleşmenin, hem dünyanın küçülmesine hem de bir bütün olarak dünya bilincinin güçlenmesine gönderme yaptığını söyler.395 Bir olgu ve devam edegelen bir süreç olarak “küreselleşme”, DPT’nin 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı çalışmalarında yapılan tanımına göre, “ekonomik, politik, sosyal ve kültürel alanlarda, bazı ortak değerlerin yerel ve ulusal sınırları aşarak dünya çapında yayılmasını” ifade etmektedir. Bu yeni süreç, ekonomik alanda liberal ekonomik düzenin, politik alanda ise demokrasinin (liberal demokrasi) ön plana çıkmasına yol açmıştır.396
Küreselleşme süreci, siyasi, ekonomik ve sosyo-kültürel değişimleri kapsamakta olup, çok yönlü bir süreç niteliği taşımaktadır. Bu niteliği itibarıyla da bir taraftan bir kurtuluş olarak görülüp, alkışlanabilmekte, bir taraftan da, kara bir leke,
393 Özdemir, Küreselleşme Sürecinde Refah Devleti, s. 253.
394 Nihat Bulut “Küreselleşme: Sosyal Devletin Sonu Mu?” Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi
Dergisi, Cilt 52. Sayı 2. 2003. s. 181. 395
Antony Giddens, Modernliğin Sonuçları, Çev: Ersin Kuşdil, Ayrıntı Yay., İstanbul, 1998, s. 66’dan aktaran; Bulut, s. 181.; Roland Robertson, Küreselleşme, Çev: Ümit Hüsrev Yolsal, Bilim ve Sanat Yay., İstanbul, 1999, s.21’den aktaran; Bulut, s. 181.
131 bir zulüm olarak ayaklar altına alınabilmektedir. Fukuyama gibi liberaller küreselleşmeyi barış içinde refahın bütün Dünya’ya yayılması şeklinde görürken, bir diğer gruptan Wallerstein ise küreselleşmeyi kapitalist dünya hâkimiyetinin son aşaması olarak görmektedir.397
Bu açıdan bakıldığında, kimi kesimler küreselleşme olgusunu fırsat olarak değerlendirirken, diğer bir kesim ise tehdit olarak algılamaktadır. Tablo 19’da küreselleşmeye çeşitli bakış açıları ve değerlendirmeler verilmiştir.
Tablo 19: Küreselleşmeye Bakışlar: Bir Karşılaştırma
Kaynak: ITO, Türkiye’nin Küreselleşmesi Fırsatlar ve Tehditler, Yayın No: 2008-1, İstanbul, 2008, s. 54.
Küreselleşme sürecinin unsurlarını şu şekilde özetleyebiliriz.398 İlk olarak siyasi açıdan küreselleşme, devletin rolü ve görevlerinin yeniden tanımlanması şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Küreselleşme sürecinde, ulus devletin hâkimiyeti sarsılmış, devletin etkin ve sınırlı bir yapıya kavuşturulması gereği yoğun bir şekilde tartışılmaya başlanmıştır. Bununla birlikte, ulus-devlet halen ülke içinde
397 Savaş Barkçın, “Küreselleşme: Söylem ve Gerçek”, İTO, Türkiye’nin Küreselleşmesi Fırsat ve
Tehditler, C. 1, Yayın No. 2008-1, İstanbul, 2008, s. 41-42.
398 Bkz., Özkıvrak ve Dileyici, 2001.
Perspektifler Temel Özelliği
Aktörleri Sonuçları Ulus Devlet Üzerine Etkileri Liberal Bütünleşme Bireyler ve
Firmalar Demokrasi ve refah Küresel demokratik yönetişim
Demokrat Çelişki Hem devlet, hem Firmalar Hem refah, hem Yoksullaşma Hem güçlendirici, hem zayıflatıcı etkiler
Marksist Tahakküm Mütehakkim
Batılı Devletler Yeni emperyalizm: Ekonomik ve siyasi bağımlılık Emperyalist güçler sayesinde çözülme
132 gerçekleştirdiği uygulamalar, yaptığı düzenlemeler ve izlediği politikalarla ülke potansiyelini geliştirme veya israf etme konusunda belirleyici bir rol oynamakta ve bu da globalleşme süreci üzerinde etkili olmaktadır. İkinci olarak, sosyo-kültürel açıdan ise küreselleşme; demokrasi, insan hakları, özgürlük, çevrenin korunması, uyuşturucu, terör, organize suçlarla mücadele gibi tüm insanları ilgilendiren konuların uluslar üstü düzeyde ortak bir platforma taşınmasını ifade etmektedir. Diğer yandan küreselleşme, dünyadaki toplumları, ortak bir kültürü, Batı kültürünü benimsemeye yönlendirmektedir. Ancak, farklı kültürlere sahip tüm toplumların kendi kimliklerini terk ederek Batı kültürünü kabullenmelerini beklemek açıktır ki hayalciliktir ve her ne kadar tüm insanlığın ortak bir kültür etrafında birleşmesi, dünya genelinde tüm insanların yakınlaşmasını sağlayacak olsa da, bu konuda her toplumun kendi kültürel değerlerine sahip çıkmak ve korumak isteyeceği, kültürel küreselleşmeye direnç göstereceği açıktır.399
Son olarak, ekonomik küreselleşme ise, mal ve hizmet ticaretinde ölçeğin büyümesi, sermaye akışları, teknolojinin geniş ve hızlı yayılımının sonucu olarak dünya ekonomilerinin bağımlılığının artmasıdır.400 Ekonomik küreselleşme, teknolojik genişlemeyle birlikte, GATT, WTO ve IMF gibi uluslararası kuruluşların çabalarıyla dünya ekonomisinde sağlanan liberalleşme hareketleri, ülkelerin hızlı ve sürdürülebilir ekonomik kalkınmayı gerçekleştirmede piyasa ekonomisinin önemini kavramaları, uluslararası firmaların sınır-ötesi satış yapma ve maliyeti düşürmek amacıyla daha ucuz kaynak sağlama istekleri gibi faktörlere bağlı olarak ortaya çıkmıştır.
Küreselleşme, siyasal ve kültürel boyutları da dikkate almakla birlikte, temelde, ekonomik bütünleşmeye vurgu yapar ve gerçekten de son yıllarda artan global entegrasyonun en gelişmiş ve açık bir biçimde görüldüğü alanın ekonomik küreselleşme olduğunu, küçülen dünya tezinin dayanak noktasını da küresel sermayenin oluşturduğunu söylemek gerekir. Bu doğrultuda siyasal ve kültürel alandaki yansımalar da, ekonomik küreselleşmenin birer yansıması olarak kabul edilebilir.401
399 Özkıvrak ve Dileyici, s. 136. 400
Gao Hanguan, Economic Globalisation: Trends, Risks And Risk Prevention,
http://www.un.org/esa/policy/devplan/cdpbackgroundpapers/bp2000_1shangquan.pdf, s. 3. (15.12.2011)
401
133 Ekonomik küreselleşme açısından iki unsur önemlidir, üretim ve finansman. Literatürde bu durum üretimin küreselleşmesi ve finansal küreselleşme olarak ifade edilmektedir. Ekonomik küreselleşme süreci öncesinde, mal ve hizmetlerin, üretim faktörlerinin ve teknolojinin ülkeler arasında değişimine dayanan uluslararası ekonomik sistem, ulus devletlerin iktisat politikaları ile ulusal üretim ve finans sistemlerince yönetilirken, ekonomik küreselleşme ile birlikte üretim faaliyetinin aşamaları maliyet avantajlarına dayalı olarak çeşitli ülkelere yayılmış, dünyadaki finans piyasaları da Tokyo, Londra, New York gibi bir kaç finans merkezinin kararlarına bağlı hale gelmiştir. Küresel pazara yönelik küresel üretim faaliyeti; üretim maliyetlerini minimize edecek şekilde, üretim sürecinin farklı aşamalarının farklı ülkelerde gerçekleştirilmesi esasına dayanmaktadır. Üretim alanı olarak tüm dünyayı hedefleyen çok uluslu firmaların üretim faaliyetlerini maliyetlerinde avantaj sağlayacak şekilde uluslararası düzeye genişletmeleri üretimin küreselleşmesi ile sonuçlanmıştır. Finansal faaliyetlerin küreselleşmesi ise 1950’li yıllarda başlamakla birlikte, özellikle 1980’lerde hız kazanmış, sermayenin daha düşük risk altında, daha yüksek kazanç sağlayabilme düşüncesiyle sınır-ötesi alanlara yayılması sonucu ulusal finans piyasaları hızla bütünleşmiş, aralarındaki sınırlar kalkmıştır. Küresel finansın temel niteliği, en güçlü ülkeler de dahil hükümetlerin siyasi kontrolleri ve uluslararası kuruluşların etkisi dışında olması ve bu nedenle istikrarsız bir yapı göstermesidir. Bu durum ise finans sisteminin kredi yaratma fonksiyonuna bağlı olarak gelecekteki üretimi kontrol etmesi ve üretim artışının da finans kesimindeki istikrara bağlı olması nedeniyle reel kesimi de istikrarsızlıklar ve krizler karşısında zayıf bırakmaktadır. 402
İdeolojik açıdan bakıldığında ekonomik küreselleşmenin esas itibariyle, kapitalizmin 20. yüzyılının sonlarında düştüğü bunalımı aşma çabalarını yansıttığı görülmektedir. 1929 yılında yaşadığı şiddetli depresyonu ve sosyal gerginlikleri ekonominin merkezine işgücünü koyarak, refah devleti uygulamaları ile aşan kapitalist sistem, 20. yüzyılda bu kez sermaye birikimindeki yavaşlama, kar hadlerindeki düşüklük gibi nedenlere dayalı olarak sermaye cephesinden kaynaklanan bir bunalıma düşmüştür. Bu durum ise ekonominin merkezine bu defa işgücü yerine yeniden sermayenin konması, piyasa mekanizmasının tam işlerliğe kavuşturularak, görünmez elin ekonominin tek hâkimi olması ve devletin ekonomik
402
Özkıvrak ve Dileyici, ss. 136-137.; Robert Gilpin, “Küreselleşme, Medeniyetler ve Dünya Düzeni” Çev. Gazi İshak Kara, Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, sy. 23, Şubat 2007, ss.21-37.
134 alandaki görevlerinin kural koyma, izleme ve engelleri kaldırma ile sınırlandırılması şeklindeki baskıları yoğunlaştırmıştır. Küreselleşme olgusu da, bu anlamda, serbest piyasa ekonomisinin dünya genelinde yaygınlaşması sürecinin bir bölümü niteliğini taşımaktadır.403
İzleyen kısımda küreselleşmenin refah devleti üzerindeki etkileri ayrıntılı olarak ele alınmaktadır.