A. Uygulamalar Açısından Refah Devleti Hizmetlerinin Türleri
4. Ailelere, Kadınlara, Çocuklara ve Yaşlılara Yönelik Yardım
Refah devletinin sunmuş olduğu sosyal refah hizmetlerinden bir diğeri de ailenin, kadınların, çocukların ve yaşlıların korunmasına ilişkindir. Aile, insan
321
Devrim, ss. 127-128. 322 Şaylan, s. 37. 323 Gümüş, s. 547.
102 türünün sürekliliğini sağlayan, ilk toplumsallaşma sürecini oluşturan, karşılıklı ilişkileri belirli kurallara bağlayan, biyolojik, psikolojik, ekonomik, hukuksal vb. yönleri bulunan toplumsal bir kurum olarak tanımlanmaktadır.324 Toplumun çekirdek birimi olan ailenin üreme, çocukların bakımı ve beslenmesi, aile üyelerinin duygusal ihtiyaçlarının karşılanması gibi fonksiyonlarından başka sosyalleştirme ve kültür fonksiyonları ile sosyal ve kültürel yönü, üretim sürecine katılması ile de ekonomik yönü oluşmuştur. Çeşitli değişim ve dönüşümlerin içine girse de aile kavramı 21. yüzyılda da önemli konumunu sürdürmektedir. 325
Refah devletinin ortaya çıkmasına zemin oluşturan sanayi devrimi, hızlı kentleşme, göç ve sanayi devriminin dayattığı yaşam biçimleri ve değerleri, aile kurumunu parçalanma ve dağılma sürecine itmiş ve temel fonksiyonlarının yerine getiremeyecek derecede zayıflamasına yol açmıştır. Bunun sonucu olarak ailenin bölünmesi, parçalanması, tek ebeveynli ailelerin artması, evlilik dışı bebeklerin artması, boşanma oranlarının yükselmesi, kültürel ve ahlaki değerlerde keskin dönüşümler, suç oranlarının artması, bireysel ve toplumsal anomi,326 uyuşturucu kullanımının artması, kimlik bunalımı, toplumsal rahatsızlıklar vb. gibi insanı dolayısıyla toplumu tehdit eden sorunlar artış göstermiştir. 327 Bu sorunların en çok etkilediği kesim kadınlar ve çocuklar olmuştur ki, aile politikalarında da ağırlıklı olarak bunu görebiliriz. Refah devletinin uyguladığı sosyal politikalar, sosyal iyileştirmeyi de ihtiva ettikleri için aileye yönelik hizmetler328 bu süreçte oldukça gelişim göstermiştir.
Refah devleti uygulamalarında aileye yönelik hizmetleri ve amaçlarını altı ana başlık altında özetlemek mümkündür:329
324
Hakan Acar, Avrupa Birliği’ne Üye Ülkelerde ve Türkiye’de Aile Politikaları, I. Aile Hizmetleri Sempozyumu, T.C Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yay. Bilim serisi, No: 117, Ankara, 2001, s.157.
325 İsmet Galip Yolcuoğlu, Aile, http://www.sosyalhizmetuzmani.org/ailearastirma1.htm , (25.11.2011), s. 1.
326
Anomi: Toplumun sancılı bir krizle ya da ani geçişlerle sarsıldığı zamanlarda meydana gelen, normların bulunmadığı bir durumdur.
327 Tarık Tuncay, “Avrupa Birliği Ülkelerinde Aile Politikaları ve Türkiye”, Sosyal Hizmet, Sosyal Hizmet Uzmanları Derneği Yayını, Haziran, 2010, ss. 1-2.
328
Aile politikası kavramı, genel olarak devletin, doğrudan veya dolaylı olarak, aileyle ilgili olarak saptadığı tüm politika, karar ve icraatları kapsayan geniş kapsamlı faaliyetler bütünü şeklinde tanımlanabilir. Bkz. Tuncay, Aile Politikaları, 2010.
329
Oliver Thevenon, “Family Policies in OECD Countries: A Comparative Analysis”, Population And
Development Review, 37(1), Mart. 2011, s. 57-58; Lluis Flaquer, Famıly Polıcy And Welfare State In Southern Europe, http://ddd.uab.cat/pub/worpap/2000/hdl_2072_1280/ICPS185.txt,
103 - Fakirliğin azaltılması ve gelir desteği: Geliri düşük çocuklu ailelere özel fayda sağlamak için yapılır, genel olarak Anglo-Sakson ülkelerinde ve kısmen de güney Avrupa ülkelerinde görülmektedir. Konut yardımları da bu grup içinde yer alır.
- Çocuklara ilişkin harcamaların doğrudan tazmini: Burada amaç, nakit yardımlar ve transferler çocuklu ve çocuksuz ailelerin sahip olduğu hayat standartları arasındaki farkı azaltmadığı için çocuk gelişimi açısından önem taşıyan çocuklara ait masrafların doğrudan karşılanmasıdır.
- İstihdamın güçlendirilmesi: Burada, özellikle kadınların çalışma hayatına katılımlarının teşvik edilmesi amaçlanır. Kadın işgücünün yüksek oranda katılımı refah devletinin ekonomik ve mali sürdürülebilirliğine katkıda bulunur.330
- Cinsiyet eşitliğinin sağlanması: Burada ise, cinsiyet eşitliğinin teminine yönelik olarak eşler arasında işlerin paylaşılmasının (çocuk bakımı dâhil) teşvik edilmesi ve vergi ve aile politikalarıyla sunulan faydalar söz konusudur.
- Erken çocukluk dönemi için destekler: Bir dizi OECD ülkesi bu hedefi göz önünde tutarak aile politikalarını dizayn etmiştir. Erken çocukluk döneminde özellikle şu faktörler önemlidir: Bu dönemde ebeveynlerin çocuklara yeterli zaman ayırması, çocuk bakımı ve okul öncesi eğitim.
- Doğum oranlarının artırılması: Nüfusun yaşlanması ve düşük doğurganlıkta ısrar, birçok ülke için, uzun dönemde ekonomik büyüme ve refah devletinin sürdürülebilirliği açısından endişe kaynağıdır. Bu yüzden nüfus artışı için çok çeşitli destekler sunulmaktadır.
Refah devletinde, bu çerçevede sunulan hizmetlerden birisi de yaşlılara yönelik hizmetlerdir. Birleşmiş Milletler tarafından hazırlanan yaşlı ilkelerinde,
330
Gosta Esping-Andersen, The Incomplete Revolution—Adapting Welfare States to Women’s
104 yaşlının aile ve toplum tarafından desteklenmesi, ihtiyacı olanlara uygun bakım hizmetleri sağlanması ve yaşlıya yönelik hizmetlerin çoğunun devlet tarafından sağlanması gerektiği bildirilmektedir.331
Refah devleti uygulamalarında yaşlılara yönelik hizmetleri ifade etmeden önce yaşlılık kavramına baktığımızda; yaşlılık, zaman faktörüne bağlı olarak kişinin değişen çevreye uyum sağlama kudreti ile organizmanın iç ve dış etmenler arasında denge sağlama potansiyelinin azalması ve böylece yaşlanma ile ölüm ihtimalinin yükselmesidir. Bir başka tanımla yaşlılık, normal fizyolojik bir olgu olup, kişilerin fiziki ve ruhi güçlerini bir daha yerine gelmeyecek şekilde yavaş yavaş kaybetme halidir.332 Buradan hareketle, istatistikli verilere bakıldığı zaman, dünya genelinde dikkat çekici bir şekilde yaşlı sayısında artış söz konusudur. Eurostat verilerine göre yaşlı nüfusun toplam nüfusa oranı Almanya’da 1960 yılında %11.5, 2000 yılında %16.2 iken yapılan tahminlere göre 2050 yılında %31.5, onu izleyen İtalya’da aynı oran 1960 yılında %10.1, 2000 yılında %23.3 iken, yapılan tahminlere göre 2050 yılında %35.3 ve İngiltere ise 1960 yılında %7.4, 2000 yılında %16.2 iken yapılan tahminlere göre 2050 yılında %26.6 olarak öngörülmektedir. Dolayısıyla, bu durum yaşlılara yönelik sosyal refah hizmetlerinin önem kazanmasına yol açmaktadır.333 Ülkemiz ise, Tablo: 10’dan görülebileceği gibi AB ve OECD ülkelerine göre genç bir nüfus ortalamasına sahiptir. 2010 verilerine göre toplam nüfus içerisinde yaşlılık oranı % 6,9’dur.
Yaşlılara yönelik sosyal refah hizmetleri sunulmasının temelinde, yukarıda bahsettiğimiz gibi demografik gelişmeler son derece önemlidir. Yaşlı nüfusa yönelik hizmetlerin arkasında, ekonomik, sosyal nedenler, aile yapısındaki dönüşümler bunlara ilave olarak insani sebepler yatmaktadır. Bu sebeplere karşılık olarak yaşlılıkla ilgili olarak sunulan hizmetleri şu şekilde ifade edebiliriz334. İlk olarak sosyal güvenlik unsuru olarak sosyal sigorta ya da emeklilik hizmetinde, bir sosyal sigorta kurumu çatısı altında yer alanların yaşlanmaları halinde, yaşlılık sigortası kolundan kendilerine yaşlılık aylığı bağlanılması esası vardır. İkinci olarak, belirlenen yaş sınırının üzerinde bulunan ancak yeterli bir geliri olmayanlara, yaşamları boyunca
331 Faruk Taşçı, Yaşlılara Yönelik Sosyal Politikalar: İsveç, Almanya, İngiltere ve İtalya Örnekleri,
Çalışma ve Toplum Dergisi, Türk Metal İş Sendikası Yayını, Sy. 24-1, 2010, s. 175.
332 SHÇEK, Yalılığa Bakış, http://www.shcek.gov.tr/yasliliga-genel-bakis.aspx, (26.11.2011). 333 Taşçı, s. 176.
334 Ömer Zühtü Aslan ve Yener Şişman, “Yaşlılara Yönelik Sosyal Politikalar”, Kamu-İş Dergisi; C: 7, Sy. 2, 2003, s. 18.
105 düzenli olarak parasal bir ödemenin yapılması öngörülür. Sosyal amaçlı bir gelir niteliği taşıdığı için de, bu yön ve biçimde yapılan ödemeler, "sosyal gelirler" ya da "sosyal yardımlar" olarak ifade edilir. Diğer uygulama olan ve yaşlıların refah ve mutluluğunu temel alan sosyal hizmetler alanında ise; kurum bakımı yolu ile korunmaya ve bakıma muhtaç yaşlıların sağlık, sosyo-ekonomik ve psikolojik gereksinimlerinin yetişmiş kişilerce karşılanması söz konusudur.
Tablo 10: Bazı Ülkelerde Yaşlılık Oranları, 2010
Kaynak: TÜİK, Nüfus İstatistikleri,
http://tuikapp.tuik.gov.tr/ulusalgostergeler/tabloYilSutunGetir.do?durum=acKapa&menuNo= 6&altMenuGoster=1# (27.11.2010).