Jeotermal Kaynaklar

Genelde jeotermal enerji olarak adlandıracağımız sıcak su kaynakları ve doğal buhar kaynaklarının sıcaklıklarına göre çeĢitli kullanımları vardır. Kapsamlı olarak “jeotermal kaynaklar, sıcaklığı yıllık ortalama yüzey sıcaklığının üstünde olan doğal olarak yeraltında oluĢmuĢ ve çevresindeki yer altı ve yerüstü sularına oranla daha fazla erimiĢ madde ve gazlar içerebilen su, buhar ve gazlardır” Ģekline tarif edilebilir (ġimĢek, 1991:5).

Ayrıca, jeotermal enerji, yerkabuğunun derinliklerindeki ısının oluĢturduğu, sıcaklığı sürekli olarak bölgesel atmosferik yıllık ortalama sıcaklığın üzerinde olan, çevresindeki sulara göre daha fazla erimiĢ madde ve gaz içerebilen, doğal olarak çıkan veya teknik yöntemlerle yeryüzüne çıkarılan su, buhar ve gazlardan doğrudan, dolaylı ve entegre kullanım ile üretilen her türlü enerji olarak tanımlanmaktadır (Maden Tektik Arama Genel Müdürlüğü, 2005:3). Yerin çok derinlerinde nötron ve proton halinde bulunan parçacıklar, rastladıkları madenleri değiĢtirir, onların birçoğunu radyoaktif yapar, yeryüzünde bulunmayan ve uzun süre duramayan cisimleri meydana getirirler. Yerüstünde, olağan olarak, rastlanmayan bu cisimleri ancak kaplıca ve maden sulan kaynak yerlerinde bulmak mümkün olur. Böyle kaplıca suları, yerin üstüne çıktıktan bir süre sonra bu özelliklerini kaybederek

81 normal eriyikler haline geçerler. ĠĢte bu nedenle kaplıca ve maden suları, ancak dipten yerin üstüne çıktıkları yerde kullanılırsa faydalı olurlar (Eko Dialog).

Her jeotermal sistem birbirinden farklı jeolojik yapıya sahiptir. Bu nedenle jeotermal sular da birbirinden farklıdır (Özbek, 2005:9). Bununla birlikte, maden suları, tıptaki kullanım alanlarını belirlemek üzere, çeĢitli özelliklere göre sınıflandırılır (Özer 1991:36; Ülker, 1994:133; Eko Diyalog);

1. OluĢlarına göre Sınıflandırma:

Vadoz veya Jeotermal Sular: Atmosfer kökenli suların bir kısmı

atmosferdeki ve yerin üstündeki suların çok derinlere sızma imkânları bularak sıcaklığı artmıĢ ve sonra türlü nedenlerle yeniden dıĢarı çıkmıĢ sulardır ki bunlara da vadoz sular (güneĢ görmüĢ sular) denir. Yeryüzündeki yağmur kar gibi atmosferik suların topraktan sızması ve çatlaklardan derinlere inmesi sonucu ısınır ve minerallerle yüklenirler, geçirimsiz bir tabakaya geldiklerinde, uygun bir çatlak – fay yoluyla tekrar yeryüzüne çıkarlar. Bu tür sulara “Vadoz Sular” denir.

Juvenil ve Magmatik Sular: Sıcaklıkları ve çıkardıkları su miktarı

mevsimlere göre değiĢmeyen bütün bu suların kimisinin çok derinlerden geldiği ve ilk defa atmosferdeki su dolaĢımına katıldığı ileri sürülmüĢtür ki bunlara juvenil

sular (henüz güneĢ görmemiĢ sular) denilmiĢtir. Yer kürenin çok derinlerinde,

yüksek basınç altında juvenil hidrojen ile atmosferik oksijenin birleĢimiyle oluĢan sular, göllenerek çatlaklardan yeryüzüne çıkarlarken, yeryüzünün üst tabakalarında çeĢitli yönlü kimyasal reaksiyonlara uğrarlar. Juvenil sular, çoğu kez volkanların dıĢarı attıkları erimiĢ lavların terkiplerinde bulunur. Bu tür sular çok derinlerden gelir yüksek derecede sıcak olur ve içlerinde erimiĢ halde çok sayıda madeni maddeler bulunur.

KarıĢık Sular: Yerin derinliklerinden satha çıkan sularla, yerçekiminin

etkisinde yerin derinliklerine sızmakta olan suların, değiĢik seviyeler ve jeolojik yapılar içerisinde karĢılaĢmaları ve karıĢmaları sonucunda oluĢurlar. 9/10 oranında vadoz, 1/10 oranında juvenil sulardan meydana gelen sulardır. Bu sulara örnek; Türkiye‟deki Gönen, Almanya‟daki Kaprisbad kaplıca suları verilebilir.

82 Yerin derinliklerine inildikçe, ortalama bir değerle, her 30 m. de 1°C sıcaklık arttığından bu sularında çok derinlere sızmaları ile sıcaklıkları artmıĢtır. Böyle volkanik bölgelere ve yerkabuğunda kırıkların bulunduğu yerlere tekabül etmek üzere bu sular kaplıca suları olarak yeniden yüze çıkmıĢlardır. Bunlar arasında çok sıcakları vardır. Ancak çok sıcakta olsalar kaplıca suların hangisinin juvenil ve hangisinin vadoz kökünden geldiği kesinlikle bilinmemektedir. Dünyanın çeĢitli bölgelerinde yapılan araĢtırma ve gözlemlere göre, sıcak juvenil suların daha çok volkanik bölgelerde ve aktif deprem kuĢakları üzerinde, sıcak vadoz suların ise çatlaklı ve kıvrımlı jeolojik yörelerde çıkıĢ yaptıkları tespit edilmiĢtir (Ülker, 1994:157).

2. Sıcaklık Derecelerine Göre Sınıflandırma: Termal Sular

a. Sıcaklığı 20 0C üzerindeki sular

i. Hipotermal Sular (20 0C – 34 0C) ii. Isotermal Sular (34 0C – 38 0C)

iii. Hipertermal Sular (38 0C üzerindeki sular) b. Soğuk Sular; 20 0Cnin altındaki sular

Bu tanımlamaya ilaveten termal sular sıcaklık değerlerine göre, soğuk sular (20 0C‟den aĢağı), ılık sular (20 0C – 37 0C arası), sıcak sular (37 0C – 42 0C arası) ve çok sıcak sular (42 0_{C‟den yüksek) Ģeklinde de sınıflandırılmaktadır (Ülker,} 1994:153). Ülkemizde hipotermal sularla banyo kürleri yapan halkımız bu uygulamaya “ılıca” hipertermal sularla içme kürleri için de “içmece” demektedir.

3. Mineral Yoğunluğuna ve Tonsiteye Göre Sınıflandırma;

a. Hipertonik sular b. Isotonik sular c. Hipotonik sular

4. TaĢıdıkları Mineralin veya Gazın Türüne Göre Sınıflandırma:

a. Alkalik (=Bikarbonatlı) b. Acı (=Sülfatlı)

c. Tuzlu d. Kükürtlü

83 e. Karbondioksitli f. Radyoaktif g. Demirli h. Ġyotlu i. Arsenikli

j. Oligometalik (=Basit Akrometal veya soğuk akratopegen) ve k. KarıĢık Sular

5. Maden suları ve çamurlarının radyoaktiflik özelliklerine göre sınıflandırma

a. Zayıf radyoaktif sular/çamurlar 2.000 – 10.000 picocuri/litre b. Orta radyoaktif sular/çamurlar 10.000 – 30.000 picocuri/litre

c. Kuvvetli radyo aktif sular/çamurlar 30.000 ve daha çok picocuri/litre

Jeotermal kaynaklardan üretilen akıĢkan, sıcaklık değerlerine göre oldukça geniĢ bir yelpazede kullanım olanağı sunmakta olup aĢağıdaki tabloda akıĢkanın sıcaklığına göre faydalanılan kullanım alanları gösterilmektedir.

84 Tablo 3.2. Jeotermal kaynakların kullanım alanları

SICAKLIK KULLANIM ALANLARI

180 Yüksek konsantrasyonlu solüsyonların buharlaĢtırılması

170 Diatomitlerin kurutulması, ağır su ve hidrojensülfit elde edilmesi 160 Kereste, balık ve benzeri yiyeceklerin kurutulması

150 Bayer‟s metodu ile alüminyum eldesi

140 Konservecilik, çiftlik ürünlerinin çabuk kurutulması 130 ġeker endüstrisi, tuz endüstrisi

120 Distilasyonla temiz su elde edilmesi 110 Çimento kurutmacılığı

100 Organik maddeleri kurutma, yün yıkama ve kurutma

90 Balık kurutma

80 Yer ve sera ısıtmacılığı 70 Soğutma (Alt sıcaklık limiti) 60 Sera ahır ve kümes ısıtmacılığı

50 Mantar yetiĢtirme, balneolojik kullanımlar

40 Toprak ısıtma

30 Yüzme havuzları, fermantasyolar, damıtma ve soğutma 20 Balık çiftlikleri

Kaynak: Maden Tektik Arama Genel Müdürlüğü, 2005:3

Özellikle, günümüzde 1800_{C‟nin üzerinde olanlar elektrik üretiminde; 180} 0_C ile daha aĢağıda 40 0_{C‟ye kadar olan bölümde yer alan sıcak su kaynakları} ısıtmacılıkta, çeĢitli endüstrilerde ve balneolojide, 40 0_{C‟nin altında ise, daha çok} Balneolojik kullanımda yararlanılmaktadır (ġimĢek, 1991:5)

Kısaca özetlemek gerekirse, jeotermal enerji ile (Mertoğlu, 1991:33) - Elektrik enerjisi üretilir

- Isıtma yapılır (Ģehir, sera, ev, otel ve benzeri) - Soğutma yapılır

- Termal turizmde kullanılır - Kimyasal maddeler üretilir

Jeotermal kaynaklar olan sıcak ve soğuk maden suları ve çamurların kimyasal bileĢenlerine göre olumlu etki yaptıkları baĢlıca hastalık türleri Ģu Ģekilde özetlenebilir (Ülker, 1994:155);

Sodyum – Klorürlü (Tuzlu) Sular - Romatizmal hastalıklar - Deri hastalıkları

85 - Kalp – kan dolaĢımı hastalıkları

- Fiziksel ve psikolojik yorgunluklar - Kasları güçlendirme

Hidrokarbonatlı ve Karbonatlı Sular - Beslenme bozukluğu hastalıkları - Böbrek ve idrar yolları hastalıkları - Romatizmal hastalıklar

Sülfatlı Sular

- Beslenme bozukluğu hastalıkları

- Mide, bağırsak, safra kesesi ve karaciğer rahatsızlıkları - Böbrek ve idrar yolları hastalıkları

- Romatizmal hastalıklar Demirli Sular

- Kanda mevcut demir oranını düzenleme ve zayıflığını giderme - Romatizmal hastalıklar

Arsenli Sular

- Bünyesel zayıflığı giderme - Organizma güçlendirme Ġyotlu Sular

- Solunum yolu hastalıkları - Kalp – kan dolaĢımı hastalıkları - Göz hastalıkları Kükürtlü Sular; - Romatizmal hastalıklar - Deri hastalıkları - Kadın hastalıkları - Göz hastalıkları

- Solunum yolu hastalıkları Radonlu Sular (Gençlik Suları)

- Fiziksel ve psikolojik yorgunlukların giderilmesi - Romatizmal hastalıklar

- Hormonal dengesizliklerin giderilmesi - Kadın hastalıkları

- Kalp – kan dolaĢımı hastalıklar Çamurlu Sular ve Çamurlar:

86 - Kadın hastalıkları

- Romatizmal hastalıklar - Deri hastalıkları

- Sinir ve kas yorgunlukları

Termal turizmini oluĢturan uygulamaları içerik yönünden kaplıca, deniz, iklim ve mağara kürleri olmak üzere dört ana baĢlık altında toplanabilir. Bu kürlerin her biri ayrı bir turizm çeĢidini oluĢturmaktadır (Unutmaz, 1994:19);