II Meşrutiyet Döneminde Düzenlenen Kongreler ve Alınan Kararlar

II. Meşrutiyetin ilanından sonra milliyetçi Arnavut liderler, bağımsız bir millî kimlik inşası sürecinde halkın kültürel gelişimine büyük önem vermiş ve politikalarını da bu yönde geliştirmişlerdir812_{. Bu doğrultuda 1908 Manastır, 1909 Debre ve 1910}

Manastır Kongreleri ile siyasî ve kültürel konularda önemli kararlar almışlardır.

4.3.1. Manastır Kongresi (14-22 Kasım 1908)

Arnavutlar, 1908 yılının Kasım ayında hangi alfabeyi kullanacaklarına karar vermek amacıyla ilk genel kongrelerini Manastır’da toplamışlardır813_{. Manastır}

Kongresi’nin toplanmasına Manastır Başkim Kulübü öncülük etmiştir. Kulüp, 21 Ağustos 1908 tarihinde kongre yapma kararı almış ve 28 Ağustos’ta bu kararını ilan etmiştir. 23 Eylül 1908’de çıkarılan davetiye, Arnavut dernek, cemiyet ve kulüplerine gönderilerek onlardan 14 Kasım 1908 tarihinde Manastır’da toplanacak olan kongreye bir veya iki delegeyle katılmaları istenmiştir. Kaleme alınan davetiyede “Arnavutların mutluluğu ve ilerlemesi için ‘tüfek ve barut ile değil, kalem ve kâğıt ile’ mücadele edilmesi gerektiği ve bu toplantının bu bağlamda alfabe birliği meselesini tartışmak üzere yapıldığı belirtilmekte ve alfabenin sanayinin gelişmesi ve medenileşmedeki öneminin altı çizilmekteydi.”814

810 _{BOA, BEO, 3851/288823, 29 M 1329 (30 Ocak 1911). BOA, BEO, 3867/289739, 29 S 1329 (1 Mart}

1911). BOA, BEO, 3860/289428, 21 S 1329 (21 Şubat 1911).

811 _{BOA, DH.SYS., 68/8, 12 B 1330 (27 Haziran 1912).} 812

Psilos, a.g.m., s. 31.

813 _{“Arnavutlar ve Hatt-ı Arabî”, Beyanü’l-Hakk, Nu: 19, 26 Kânunusani 1324 (8 Şubat 1909).}

814 _{Bülent Bilmez, “Arnavut Dil-Ulusçuluğu ve Alfabe Tartışmalarında İlk Zirve 100. Yılında Manastır}

14 Kasım 1908 Cuma günü Manastır Başkim Kulübü’nde kulüp başkanı ve Mısır delegesi Fehim Bey Zavalani’nin açılış konuşmasıyla kongre çalışmaları başlamıştır815

. Onursal başkanlığını Manastır Valisi Hıfzı Paşa’nın yaptığı kongreye Sünni, Bektaşi, Ortodoks, Katolik ve Protestan olmak üzere farklı dinlerin farklı mezheplerine mensup 58 delege katılmıştır816

. Böylece tespit edilecek alfabenin farklı din ve mezheplere mensup tüm Arnavutlar tarafından benimsenmesi amaçlanmıştır.

Kongrenin ilk günleri genel olarak uyumlu, yapıcı ve birleştirici bir ortamda geçmiş, alfabe sorununun ötesinde Arnavutlar ve sorunlarıyla ilgili birleştirici konuşmalar yapılmıştır. Alfabe konusu ele alınırken Geg-Tosk birliği, Müslüman- Hıristiyan kardeşliği vurgulanarak heterojen bir yapıya sahip olan Arnavut halkı üzerinden kurulmak istenilen Arnavut ulusal kimliğinin inşasına çalışılmıştır. Kongreye katılan delegeler, belirli bir alfabeyi savunmak ve bunun ortak alfabe olarak kabul edilmesini sağlamak için gelmişlerse de toplantıya “birleştirici söylem ve birlik arayışı” hakim olmuştur. Toplantının üçüncü günü Gjergj Fishta tarafından yapılan konuşmada belirli bir alfabeyi kabul ettirmek için değil, birlik ve beraberliğin tesisi için bir araya geldiklerini, meselenin hangi alfabenin kabul edileceği değil, herkesin uyacağı bir alfabeye karar verilmesi olduğu belirtilmiştir817

.

Mithat Fraşeri’nin başkanlığını yaptığı kongre, delegeler içerisinde en yüksek eğitim seviyesine sahip 11 kişiden oluşan bir komite belirleyerek Arnavutça için kullanılacak alfabenin tespit edilmesine karar vermiştir. Fransiskan rahip Gjergj Fishta başkanlığında oluşturulan komitenin üyelerinden 4’ü Müslüman, 4’ü Ortodoks ve 3’ü de Katolik’ti. Komite üyeleri “İstanbul Alfabesi” taraftarları “Bashkimi Alfabesi” taraftarları şeklinde ikiye ayrılmıştır. “İstanbul Alfabesi” yanlıları, 30 yıldır kullanılan bu alfabeyle çok sayıda kitap basıldığını, iletişim ve uluslararası ticarette çok büyük kolaylıklar sağladığını ifade ederek tercih edilmesini savunurken, “Bashkimi Alfabesi” yanlıları savundukları alfabenin daha millî olduğunu ve bu nedenle onun kullanılması

815 _{Bilmez, “Arnavut Dil-Ulusçuluğu...”, s. 25. Fehim Bey Zavalani, Manastır’da yayımlanan Bashkimi î}

Kombit gazetesinin mesul müdürlüğünü yapmıştır. Gazetede yayımlanan bir makaleden dolayı Yakova Divân-ı Harb-i Örfisince yargılanmış; makale yazarı berat ederken, mesuliyet müdüre ait olduğu gerekçesiyle Matbuat Kanunun 23. Maddesi gereğince 15 Temmuz 1910 tarihinde altı ay hapis ile elli lira para cezasına çarptırılmıştır. Fehim Bey, hem kendisinin hem de oğlu Asım’ın dilekçeleri neticesinde 4 Ekim 1910 tarihinde padişah iradesiyle affedilmiştir. BOA, BEO, 3786/283908, 23 B 1328 (31 Temmuz 1910). BOA, BEO, 3802/285098, 2 N 1328 (7 Eylül 1910). BOA, BEO, 3815/286098, 21 L 1328 (26 Ekim 1910).

816 _{“Albanians in Congress”, The Missionary Herald, Vol. CV – MAY 1909, No. V, s. 203.} 817 _{Bilmez, “100. Yılında Manastır…”, s. 27.}

gerektiğini ifade etmişlerdir. Komiteyi oluşturan isimlerin destekledikleri alfabelere göre dinleri ve meslekleri şu şekildedir:

İstanbul Alfabesini Destekleyenler

Midhat Fraşeri Müslüman Memur

Bayram Topulli Müslüman Manastır İdadisi Müdür Yardımcısı Şahin Kolonya Müslüman Mekteb-i Mülkiye mezunu, Editör Nüzhet Bey Vrioni Müslüman Meclis-i Mebusan üyesi

Ndre Mjeda Katolik Papaz, “Agimi Alfabesi”ni oluşturmuştur.

Bashkimi Alfabesini Destekleyenler

Sotir Peci Ortodoks Editör (Boston)

Gjergj Qiriazi Ortodoks Protestan İngiliz İncil Derneği Temsilcisi Gligor Cilka Ortodoks Protestan Görice Amerikan Okulu Müdürü

Dhimitri Buda Ortodoks Eczacı

Gjergj Fishta Katolik Rahip

Luigj Gurakuqi Katolik Yazar, siyasetçi

Yapılan tartışmalar neticesinde bir takım düzeltmeler yapıldıktan sonra her iki alfabenin de resmî alfabe olarak kabul edilmesine karar verilmiştir. Bunun yanı sıra alfabe konusunu tekrar ele almak üzere iki yıl sonra yeni bir kongrenin toplanmasına karar verilmiştir818

. Kongre neticesinde Latin ve Grek alfabeleri temeline dayanan İstanbul alfabesinin kullanılmasına karar verilmiş ve bu alfabenin Arnavutça eğitimde kullanılması da karara bağlanmıştır819

. Kongre neticesinde tek bir alfabe üzerinde anlaşma sağlanamamasına rağmen Arnavutçu gazetelerde Latin alfabesinin yeni Arnavut alfabesi olarak kabul edildiği “Arnavut Başkim Kulüpleri tarafından düzenlenen Manastır Kongresi ile Arnavutçanın hangi alfabeyle yazılacağı “katiyen tayin ve müttefiken kabul edilmiştir” ifadeleriyle haberleştirilmiştir820

.

Arnavutça’nın hangi alfabeyle yazılacağı konusunda bir karara varmak amacıyla toplanan Manastır Kongresi’nin son günü Hüseyin Cahit, Tahidromos Gazetesinde yer alan bir haber üzerine “Yanya Tarafları ve Yunanistan” başlıklı bir makale kaleme almıştır. Hüseyin Cahit, makalesinde alfabe meselesinin ilmî bir meseleden olmaktan öte tamamen siyasî bir mesele olduğunu Yunanistan’ın Yanya bölgesi üzerindeki

818

Trix, a.g.m., s. 266.

819 _{Psilos, a.g.m., s. 31.}

820 _{Besa – Başkim, Nu: 8, 1 Kânunusani 1324 (14 Ocak 1909), s. 2. Besa, Nu: 1, 5 Teşrinisani 1324 (18}

emelleri doğrultusunda şu değerlendirmeyi yapmıştır: “Arnavut lisanı Rumca harflerden

başkasıyla yazılamazmış. Bunun için bir cemiyet teşkil edilecekmiş. Zahiren sırf ilmî bir mesele gibi görünen bu teşebbüsün altında Yunanlıların “Epir” namını verdikleri Yanya taraflarının, koca Arnavutluk’un bir kısmının istikbâli oynanıyor demektir… Yunanlılar şimdi Arnavutlara kendi alfabelerini de kabul ettirmeye çalışarak buna muvaffak olurlarsa maksatlarına doğru kendilerini bir adım daha atmış addedecekler ve bizim zararımıza sevineceklerdir”821

Kongrede, 1908 yılının Aralık ayında toplanacak olan Meclis-i Mebusan’a Görice mebusu olarak seçilen Şahin Kolonya tarafından hazırlanan bir program da tartışılmıştır. Bu programa göre: Arnavutluk’ta bulunan ilk ve orta öğretim kurumlarında eğitim Arnavutça yapılacak, dördüncü sınıftan itibaren ek olarak Türkçe de öğretilecektir. Devlet tarafından desteklenmesi gereken bu okullara Yunan hükümeti tarafından yapılacak her türlü yardım teklifi engellenecek, Ortodoks Arnavutların yaşadığı bölgelerdeki okulların finansmanı için kiliselere ait arazilerin gelirlerinden yararlanılabilecek, ama bu okullar esas olarak hükümet tarafından finanse edilecektir. İleride bir Arnavut üniversitesi kurulması planlanırken, her yıl beş Arnavut öğrencinin hükümet tarafından burslu olarak Avrupa’ya veya Amerika’ya gönderilmesi ve böylece kurulması planlanan üniversite için öğretim elemanı yetiştirilmesi sağlanacaktır. Avusturya, İtalya ve Yunanistan’ın bölgedeki nüfuzunu kırmak için Hıristiyan din adamlarının ücretinin Osmanlı hükümeti tarafından ödenmesi sağlanacaktır. Arnavut dili ve milliyeti Osmanlı hükümeti tarafından resmen tanınacak ve nüfus tezkerelerinde “Hıristiyan Arnavut” veya “Müslüman Arnavut” ibaresi yer alacaktır822

.

Manastır Kongresinde alınan kararlar, beraberinde bir takım tepkileri de getirmiştir. Tepkinin kaynağı, Arap alfabesinin bir kenara bırakılması olmuştur. Bu çerçevede Kosova vilâyetine bağlı İpek kazası mutasarrıfı Hakkı Bey, vilâyete gönderdiği yazısında İpek halkını temsilen kongreye katılan Seyfeddin, Nazif ve Kerim beylerin bütün İpek halkı namına hareket edemeyeceğini, böyle bir durumun gülünç, garip ve mantıksız olacağını ifade ederek halkın çoğunun Latin alfabesine karşı olduğunu dile getirmiştir823

.

821 _{Hüseyin Cahit, “Yanya Tarafları ve Yunanistan”, Tanin, Nu: 112, 9 Teşrinisani 1324 (22 Kasım}

1908), s. 1.

822 _{Bilmez, “100. Yılında Manastır…”, s. 29. Şahin Kolonya’nın programının tam metni için bkz.}

Sönmez, a.g.e., s. 229-230.