Arnavut Başkim Kulüplerinin Eğitim Faaliyetler

Meşrutiyet’in ilanıyla birlikte Arnavutluk coğrafyasında ve Osmanlı ülkesinde Arnavutların yaşadığı şehirlerde Arnavut kulüpleri kurulmuştur. Genel itibariyle birlik anlamına gelen Başkim (Bashkimi) adı verilen bu birlik cemiyetleri, İstanbul, Görice, Üsküp, Ergiri, İşkodra ve diğer Arnavut şehirlerinde kurulmuştur. Meşrutiyetin ilanını takip eden yaklaşık on aylık süre zarfı içerisinde kültürel ve siyasî gayelerle altmışaltı kulüp kurulurken, aynı süre zarfı içerisinde yirmi bir tane Başkim cemiyeti kurulmuştur ki bunların yaklaşık üye sayısı on bin kişi civarındadır791

. Kulüplerin görünürde açıklanan programlarında amaçları, Arnavut halkının kültürel gelişiminin sağlanması, “millî dil olan Osmanlıca ve Arnavutçanın öğretilmesi ve yayılması” şeklinde ifade edilmiştir792. Ancak Başkim kulüpleri daha çok Arnavut aydınlarının siyasî faaliyetlerinin yürütüldüğü merkezler olmuştur. İttihat ve Terakki yönetimi, Meşrutiyetin ilk günlerinde Arnavut kulüplerinin faaliyetlerine engel olmamış; kontrolü altında tutabildiği müddetçe bu kulüplerin gelişimini teşvik etmiştir. II. Meşrutiyet’in ilandan sonra kurulan kulüpler arasında Manastır, Selanik ve İstanbul kulüpleri önemli rol oynamışlardır.

Manastır Arnavut Başkim Kulübü, 1908 yılının Ağustos ayının son günlerinde kurulmuş ve 14 Eylül 1908 günü çalışmalarına başlamıştır. Kulübün açılış töreninde

789 _{BOA, HR.SYS., 140/9, 6 Haziran 1911.}

790_{Nuri Köstüklü, “Balkan Savaşı Öncesinde İşkodra ve Kosova Vilayetlerinin Durumuna Dair Çetine}

Sefiri Alfred Rüstem Bey’in Bir Raporu”, ATAM Dergisi, C. 28, S. 84, Kasım 2012, s. 47.

791 _{Bartl, a.g.e., s. 276. Akşin, Şeriatçı…, s. 88.} 792 _{Tunaya, a.g.e., s. 563.}

yapılan konuşmalarda Arnavut kültürünün Osmanlı bayrağı altında geliştirilmesi gerekliliği dile getirilmiş ve konuşmalar “yaşasın Arnavut ulusu ve kültürel gelişimi” ifadeleriyle sona ermiştir. Manastır Arnavut Başkim Kulübü başkanlığını Fehim Zavalani, ikinci başkanlığını Avusturya-Macaristan Konsolosluğu tercümanı ve British Foreign Bible Society temsilcisi Gjergj Qiriazi (George Kyrias) yapmıştır. Naum Naçi ve avukat Ferit Bey, Kulübün kâtipleriyken üyeleri arasında Manastır idadisi öğretmenlerinden Yaşar Efendi, Gjergj Qiriazi’nin kardeşi Christo Qiriazi, İtalya fahri Dragomanı Alexander Valtador ve Reji Direktörü Rıfat Zavalani yer almışlardır. Kuruluş aşamasında Manastır Arnavut Başkim Kulübü’nün üye sayısı yaklaşık olarak kırk kişi olmasına rağmen diğer bölgelerde kurulan Başkim kulüplerine örnek olmuş ve 30 Ağustos 1908 tarihinde kurulan Görice Arnavut Başkim Kulübünün ilk aşamada üye sayısı iki yüz kişi olmuştur. Arnavut kulüplerinin birlik ve beraberliğini sağlamak, bir noktada kulüplerin tek bir merkezden sevk ve idaresini gerçekleştirmek için Manastır Kulübünün merkez konumunda olması düşünülmüştür. Kulüpler arasındaki ilişkinin sürekli hale getirilmesi ve birliğin güçlendirilmesi amacıyla Manastır’da yaşayan Debreli, Elbasanlı ve Göriceli Arnavutlardan ikişer kişinin katılımıyla bir heyet oluşturulmaya çalışılmıştır. Ancak Debreliler, kulübün kurulumu aşamasında kendilerinin davet edilmediğini ifade ederek kendi kulüplerini kurma düşüncesinde olduklarını belirtmiş ve kulüp nizamnamesinde değişiklik yapılmasını istemişlerdir. Değiştirilmesini istedikleri en önemli husus, mezhepsel eşitliğe ilişkin maddenin silinerek kulübün İslamî bir karaktere sahip olduğunun belirtilmesi olmuştur. Mithat Fraşeri’nin girişimleri neticesinde taraflar uzlaştırılarak Kalkandelenli Recep Hoca Kulübün başkanlığına getirilmiş Fehim Zavalani ikinci başkan olmuştur. Yeni heyetin beşer Tosk ve Geg’ten oluşmasına karar verilmiş yeni şekliyle kulüpte yüz altmış Geg, yetmiş Tosk üye yer almıştır793_{. Meşrutiyetin ilanından hemen sonra kurulan Manastır}

Arnavut Başkim Kulübü, II. Abdülhamid tarafından da desteklenmiştir. Gazete haberlerine yansıdığı kadarıyla Sultan II. Abdülhamid, “Manastırda teşekkül eden Arnavut kulübüne yüz lira ihsan buyurmuştur.”794

Manastır Kulübü’nün başlıca görevleri arasında Arnavutça kitaplar ve bir gazete yayınlamak yer almaktadır. Ancak bu görevlerin yerine getirilmesi için öncelikli olarak çözülmesi gereken sorun, Arnavutçanın hangi alfabeyle yazılacağı meselesi olmuş ve

793 _{Sönmez, a.g.e., s. 93-95.}

bunun için Manastır Kongresi’nin toplanmasına öncülük etmiştir. Bununla beraber Manastır Kulübü, düzenlemiş olduğu akşam okuma yazma kursları vasıtasıyla Arnavutçanın yaygınlaşması için çalışmalar gerçekleştirmiştir795

.

Arnavut Başkim Kulübü için hem Arnavutluk coğrafyasında hem de başta Romanya, Fransa, Amerika ve Bulgaristan gibi farklı ülkelerde nakdi yardımlar toplanmıştır. Özellikle Romanya hükümeti, daha önce Drita isimli Arnavut cemiyetine tahsis etmiş olduğu yıllık 16 bin Franklık para yardımını kesmiş ve bu miktara 4 bin Frank daha ekleyerek her yıl Başkim cemiyetine 20 bin Frank para yardımı yapmaya başlamıştır796

.

İstanbul Arnavut Başkim Kulübü, Ağustos ayının sonlarında aralarında Mirdita Beyinin bulunduğu Arnavut ileri gelenleri tarafından kurulmuştur. Kulübün kuruluşu için çalışmaların başlamasıyla ilgili olarak Tanin gazetesinin 30 Ağustos 1908 tarihli nüshasında “Evvelki gün şehrimizde bulunan Arnavut muteberânından birkaç zât Yani

Birahânesinin üst katında dâire-i mahsusta ictimâ ederek (Arnavut İttihâd Kulübü) nâmıyla bir kulüp teşkili esbabını müzâkere etmişlerdir”797 _{ifadeleri yer almıştır. Kulüp,}

21 Eylül’de tüzük çalışmalarının tamamlanmasıyla 24 Eylül 1908 tarihinden itibaren Sultan Mahmud Türbesi’nin karşısında kiralanan bir konakta faaliyetlerine başlamıştır798_{. Yirmi üç maddelik tüzüğünde “encümen-i ilmiye” ve “erbâb-ı lisan ve}

kalemden bir heyet-i tetkikiye ve telifiye” olmak üzere iki komisyon kurulacağı, İstanbul’da Arapça, Farsça, Türkçe ve Arnavutça dillerinde eğitim verecek ve “Başkim” adıyla anılacak bir okul açılacağı, bir matbaa kurularak Türkçe ve Arnavutça yayınlanan bir gazetenin basılacağı, düzenlenecek konferanslar vasıtasıyla Arnavutlara Türkçe ve Arnavutça okuma yazma öğretileceği ve bu noktada taşrada bulunan Arnavut kulüplerine yardım edileceği ifade edilmiştir799

.

İstanbul Arnavut Başkim Kulübü, 1910 yılının Ocak ayında ismindeki Başkim kelimesini kaldırarak ismini Arnavut Tamim-i Maârif Kulübü olarak değiştirmiştir800

. Kulübe bağlı olarak Arnavut Talebe Cemiyeti adıyla bir öğrenci cemiyeti faaliyet göstermiştir. İstanbul’da faaliyet gösteren cemiyet, nizamnâmesinin bazı maddelerinde değişiklikler yapmak için Arnavut öğrencileri 17 Mart 1911 tarihinde Sultan Mahmud

795 _{Sönmez, a.g.e., s. 94-95.}

796_{BOA, Y.PRK.EŞA., 50/37, 29 Ra 1325 (12 Mayıs 1907).}

797_{“Arnavud İttihâd Kulübü”, Tanin, Nu: 40, 17 Ağustos 1324 (30 Ağustos 1908), s. 4.}

798 _{Aykut Kansu, 1908 Devrimi, Çev.: Erdal Erbal, 6. Baskı, İletişim Yay., İstanbul, 2011, s. 257.} 799 _{Çelik, a.g.e., s. 212.}

Türbesi yakınlarında bulunan Arnavut Tamim-i Maârif Kulübünde toplantıya davet etmiştir801

. Böylece İstanbul’da yaşayan Arnavut öğrencilerle ilişki kurmayı ve onları örgütlü hale getirmeye çalışmıştır.

1908 yılının Eylül ayında Mithat Fraşeri’nin önderliğinde “Shoqeri e Shqiptarevet” adıyla Selanik’te bir Arnavut kulübü kurulmuştur. İttihat ve Terakki Cemiyeti yanlısı olan Mithat Fraşeri, cemiyetin açılış konuşmasında siyasî bir amaca sahip olmadıklarını, insanî gayelerle eğitim ve kültür faaliyetlerinde bulunmak için çalışacaklarını belirtmiştir802

.

Berat Arnavut Başkim Kulübü, 1909 yılı başlarında nizamnamesini yayınlayarak çalışmalarına başlamıştır. Berat Arnavut Başkim Kulübünün nizamnamesinde; toplantılarda kullanılan dilin Arnavutça olacağı, kulüp tarafından bir okul açılarak görevlendirilecek öğretmenin maaşının kulüp tarafından karşılanacağı, köylerde okullar açılarak köylünün eğitilmesinin millî bir görevleri olacağı, eğitim faaliyetlerinin giderlerini karşılamak için yardımlar toplanacağı ve gerekirse yurtdışında yaşayan Arnavut vatanseverlere başvurulacağı ifade edilmiştir803

.

İttihat ve Terakki Cemiyetinin teşvikiyle Bajo Topulli (Bayram Fehmi) ve Şahin Kolonya tarafından Üsküp Arnavut Kulübü açılmıştır. Üsküp’te Arnavut ulusal bilincinin gelişmemiş olması ve aydınların kendilerini önce Müslüman, sonra Arnavut olarak nitelendirmesi kulübün açılışında etkili olmuştur804

. Üsküp Arnavut Kulübü, yirmi altı maddelik nizamnamesinde kulüp bünyesinde bir kütüphanenin açılacağı, Arnavutçanın geliştirilmesi için bir heyet oluşturulacağı, görevlendirilecek bir öğretmen vasıtasıyla Arnavutça bilmeyen cemiyet üyelerine Arnavutçanın öğretilebileceği ifade edilmiştir805

.

2-8 Eylül 1909 tarihinde gerçekleşen Elbasan Kongresinden sonra kurulan Perparim Cemiyeti, Romanya, İtalya ve Avusturya’da merkez ve şubeleri bulunan Arnavutlara ait iptidai mekteplerde İslam, Ortodoks ve Rum çocuklarının bir arada eğitim görmesini amaçlayan ve bir takım siyasî programlara ve hususi emellere sahip olan bir cemiyettir. Cemiyet tarafından Görice ve Elbasan’da açılan okullar, çok kısa bir müddet sonra dinî ve siyasî mahzurları, ruhsatsız olmaları ve Maârif-i Umûmiyye

801 _{Arnavut Talebe Cemiyeti, Yeni Gazete’nin 16 Mart 1911 tarihli ve 917 numaralı nüshasında “Arnavut}

Talebe Cemiyeti’nden” başlığı ile toplantıyı duyurmuştur. BOA, DH.EUM.KADL., 11/10, 17 Ra 1329 (18 Mart 1911). 802 Birecikli, a.g.t., s. 159. 803 _{Çelik, a.g.e., s. 217.} 804 _{Birecikli, a.g.t., s. 161.} 805 _{Çelik, a.g.e., s. 217.}

Nizamnâmesinin Mekâtib-i İptidaiyeye dair olan maddelerine muhalif faaliyetleri gerekçe gösterilerek kapatılmıştır806. Eğitimin yaygınlaşması maksadıyla faaliyet gösteren Perparim Cemiyeti, kendisinin kamu yararına faaliyette bulunan, o günkü tabiriyle, “menâfi-i umumiyeye hadim müessesât” olarak tanınması talebinde bulunmuşsa da Şurâ-yı Devlet, cemiyetin bu talebini toplum yararına herhangi bir faaliyetleri bulunmadığı için 24 Nisan 1910 tarihinde uygun görmemiştir807

30 Kasım 1910 tarihinde Görice Perparim Cemiyeti Reisi İstavro Karol’un kapatılan okulların tekrar açılması talebine ilk aşamada pek de olumlu bakılmamıştır. Bir takım zararlı siyasî fikir ve maksatlarla açılmak istenilen mekteplere ruhsat verilmemesi düşüncesiyle beraber okullarda İslam, Rum ve Ortodoks çocukların bir arada okutulacak olması da bunda etkili olmuştur808. Dönemin Dâhiliye Nazırı Talat Paşa’nın imzasıyla 3 Ocak 1911 tarihinde Arnavut mektepleri hakkında Sadarete gönderilen yazıda da Görice ve Elbasan’da ruhsatsız oldukları gerekçesiyle daha önce kapatılan bu okulların açılmasının uygun olmayacağı ifade edilmiştir. Talat Paşa, ilk olarak söz konusu yazıda “mahallerince gösterilen mahzur-ı diniyye ve siyâsî üzerine mukaddema meclis-i idâre-i vilâyet kararıyla” kapatılan bu mekteplerin tek bir cemaate mahsus olmayıp İslam, Rum ve Ortodoks cemaatlerine mensup çocuklara karma olarak eğitim verecek olmasına karşı çıkmıştır. Çünkü “tahsil-i iptidâi cemaatlerin idâresine metrûktur” bu yüzden İslâm ve Hıristiyan tebaanın çocuklarının bir diğeri tarafından açılan mektebe gitmeleri ve karma olarak eğitim almaları mümkün değildir. Aynı noktada Talat Paşa, Ortodoks namıyla bir cemaatin varlığı devletçe “tasdik ve kabul edilmemiş iken Ortodoks cemâati etfâline mahsus mekteb küşadına müsâade olunması garip düşeceği” için de söz konusu Arnavut okullarının açılmasına karşı çıkmıştır. Talat Paşa, “maksad ve gaye-i teşekkülü henüz tamamıyla inkişâf etmemiş olan Romanya, İtalya ve Avusturya’da merkez ve şubeleri mevcut ve siyâsî programlarıyla maksad-ı mahsusa takip eylediği müsbet bulunan mezkûr Perparim Cemiyeti mensublarının efkâr-ı mefsedetkârânelerinin men-i intişârı için bu gibi mekteplere ruhsat” verilmesini gayr-i câiz olarak niteleyerek karşı çıkmıştır809.

Ancak, bir müddet sonra, 3 Ocak 1911’de Maarif Nezareti, Manastır vilâyetinde Arnavut Başkim Kulübü tarafından “ruhsat-ı resmiye istihsâl edilmeksizin küşâd

806 _{BOA, BEO, 3864/289739, 29 S 1329 (1 Mart 1911). BOA, BEO, 3860/289428, 21 S 1329 (21 Şubat}

1911). BOA, BEO, 3851/288823, 29 M 1329 (30 Ocak 1911).

807_{BOA, DH.MUİ., 69-3/19, 3 R 1328 (14 Nisan 1910).} 808 _{BOA, DH.SYS., 68/8, 12 B 1330 (27 Haziran 1912).} 809 _{BOA, BEO, 3864/289739, 29 S 1329 (1 Mart 1911).}

edilmesinden ve maârif-i umûmiyye nizamnâmesinin mekâtib-i iptidaiye dâir olan mevâd-ı mahsûsası ahkâmına muhâlif bir surette tedrisât icrâ edilmekte olduğundan dolayı Meclis-i idâre-i vilâyet kararıyla seddedilen mekâtibin etfâl-i mahalliyeyi ecnebi mekteplerine müracaata mecbur etmemek üzere tekrar” açılmalarında “bir beis” görülmediği yönünde kanaat belirtmiştir810_{. Maârif Nezâretinin tekrar açılması}

yönündeki görüşü üzerine, okulların Maârif-i Umumiye Nizamnâmesinin 129. maddesine ve mekâtib-i hususiye hakkında Maârif idarelerine tebliğ olunan emir ve kararlara tabi olmak ve İslam çocuklarına Arap alfabesi, Kur‘an-ı Kerim ve akâid-i diniye dersleri verilmesi şartıyla sürekli bir şekilde teftiş edilmesi kararlaştırılarak, 1 Mart 1911 tarihinde açılmasına izin verilmiştir811

.