II Dünya Savaşı

Hitler, 1939 Martından başlayarak Polonya’ya saldırmak için fırsat bekliyordu.1 Eylül 1939’da saat sabah 4.45’de Alman orduları, “Fall Weiss” planıyla Polonya sınırını geçerek savaşı başlattılar.

1-3 Eylül’de savaş sınırda sürdü. Polonya sınırları kolayca Almanlar tarafından geçilmişti. 3 Eylül’de Đngiltere ve Fransa, Almanya’ya savaş açtı. Ancak Polonya’ya belirli askeri bir yardımda bulunmadılar. Poznan ordusu doğuya doğru yürüyüşe başlamıştı. Polonyalılar kıyı kentlerinde savunmaya geçtiler. Güney cephesinde Alman orduları, Çekoslovakya sınırından saldırıya geçerek orduları dağıtmışlardı. Polonya donanması, Alman gemilerinden kaçmış, Đngiltere’ye sığınmıştı. Polonya için savaşın ilk haftası felaketti, Savunması kırılmış, orduları dağıtılmıştı.208

Eylülün ortasına gelindiğinde Polonya ordusunun durumu iyice kötüleşmişti. Almanlar doğrudan Varşova’ya doğru yaklaşıyorlardı.

16-17 Eylül gecesi imzalanan tüm saldırmazlık paktlarını çiğneyerek, Polonya Moskova büyükelçisine, Kızıl Ordu’nun Polonya’ya girişini haklı gösteren bir nota verildi. Buna göre Alman işgali altındaki Polonya devleti iflas etmişti ve ülkede bulunan Beyaz Rusların, Ukraynalıların haklarını korumak için SSCB Polonya’ya girmek zorunda kalmıştı. Polonya’nın bir sınırından Nazi orduları giriyordu, diğer sınırından da Kızıl Ordu içeri dalmıştı.209

Polonya’nın verdiği bu umutsuz savaş sırasında, Moskova’da Ribbentrop ve Molotof arasında 23 Ağustosta yapılan dostluk anlaşması, yenilenerek imzalandı (28 Eylül 1939). Hitler ile Stalin, bu talihsiz ülkeyi bir kez daha paylaşma kararını vermişlerdi. SSCB ilhak edilen bölgeleri aldı. Almanya, eski Alman topraklarını Reich’e bağladı. SSCB, Polonya’ya girerek, Polonya’nın ölüm fermanını Almanya ile birlikte imzalamış oluyordu.

28 Eylülde Varşova düştü. Almanlar, Polonyalıları, Reich için bedava çalışmaları yolunda zorladılar. Mallarına Reich adına el koydular. Almanya’ya yeni askerler sağlamak için bir halk listesi (volkslista) hazırladı. Bu listede Polonya halkını dörde ayırdılar. 1. Polonya’nın bağımsız dönemlerinde Almanlar lehine çalışanlar, 2. Bu dönemde edilgen

208

TYMOWSKI, HOLZER, KIENIWICZ, a.g.e, s. 148

209

kalanlar, 3. Kaszubalılar, Mazuralılar, Dağlılar, Almanlarla evli olanlar, 4 Polonize olmuş halk. 210

Tüm bunların nedeni halkı Almanlaştırmaktı. Sokaklarda yakaladıklar sıradan halkı çalışma kamplarına gönderiyorlar. Seçkinleri sistemli bir biçimde yok ediyorlar, Polonya’nın tüm kaynaklarını bilinçli olarak Almanya’ya aktarıyorlardı. Varşova’da kurdukları Paviak, Krakov’da kurdukları Montelupich ve pek çok diğer hapishanede insanlık suçları işleniyordu. 1939 yılının kasım ayında, Jagiellon Üniversite’nin tüm doçentleri ve profesörleri tutuklandı. 1940’da Varşova yakınlarında bir ormanlık alanda sporcu Janusz Kusocinski, politikacı Maciej Rataj gibi pek çok önemli Polonyalı kurşuna dizildi. 211

Alman politikacılarının temel amacı, Yahudi ırkını yok etmekti. Musevilere karşı başlatılan hareket gittikçe güz kazandırdı. 1940 Ocağında Polonyalı Yahudilerin mallarına el koyma (müsadere) başlamıştı. Kentlerde Yahudiler için özel “yaşam alanları” (getto) kuruldu. 20 Ocak 1942’de Hitler Yahudi sorununu köklü bir biçimde (Enslösung) çözmeye karar vermişti. Yahudiler, kitleler halinde, Belzec, Sobibor, Treblinka, Auschwitz-Birkenau gibi kamplara nakledilerek gaz odalarında öldürüldüler. Bedenleri krematoryumlarda yakıldı.

Đşgal altındaki Polonya’da Polonyalılar dâhil olmak üzere herkes ve her şey Almanya’nındı. Müzeler, kütüphaneler, sinemalar kapatılıyordu. Kültür zenginlikleri Almanya’ya gönderiliyordu. Polonyalıların adları Alman adlarıyla değiştiriliyor, kentlerin, sokakların, meydanların isimleri Almanlaştırılıyordu. 212

3.2.7.1. Sovyet Đşgali

28 Eylül 1939 tarihli Alman – Sovyet antlaşmasına göre, Polonya topraklarının önemli bir bölümünü Ruslar işgal etmişlerdi. Sovyet yönetimi büyük toprak parçalarına el koydu, fabrikaları ve bankaları devletleştirdi. Rusya’nın işgal ettiği topraklarda yaşayan tüm Polonyalılar Sovyet vatandaşı sayıldı ve Kızıl Ordu’da görev yapmak zorunda bırakıldı. Sınıf savaşları adına, sözde proleter diktatörlüğün çıkarları için, Sovyet yönetimi Polonya seçkinine ve ruhban sınıfa karşı acımasızca hareket etti. Alman gestaposuyla birlikte çalışan Rus polisleri (NKVD) seçkin Polonyalıların başlarını, göründükleri yerde ezme politikası güdüyordu. 1939-1941 yılları arasında yaklaşık 1,5 milyon Polonyalı Gulak takımadalarına, Rusya’nın kuzey bölgelerine ve Kazakistan’a sürgün edildiler. Almanya ile savaşa başlamak, 210 A.g.e, s. 149 211 A.g.e, s. 149 212 A.g.e, s. 149

Rusya’nın Polonyalıları sürgüne gönderme planını aksattı ve yavaşlattı. Kozielsk, Ostazkov, Starobielsk gibi toplama kamplarında, doktor, bilim adamı, sanatçı, rahip, hukukçu gibi pek çok Polonyalı seçkin katledildi. 1940 baharına kadar esirlerin hemen hepsi katledildiler. Cesetleri NKDV tarafından saklandı. Ancak 1943 yılında Katyn ormanlarında bulunan toplu mezarlar Sovyetlerin katlettikleri insanların varlığını dünyaya kanıtladığı. SSCB bu savaş suçunu, 1989’a kadar kabul etmedi. 213

Ruslar da tıpkı Almanlar gibi işgal ettikleri topraklarda Polonyalıları, Sovyetler Birliği için çalışmaya ve askerlik yapmaya zorunlu kıldılar. Polonyalıların soyadları, yerleşim merkezlerinin, sokakların adları Rusça olarak değiştirildi. Polonyalılara ait kültürel kuruluşlar, sinemalar, kütüphaneler, müzeler kapatıldı. Polonyaca kitaplar ve basın yok edildi. Ateist rejim, kiliselerle savaşa girişti; kiliseler kapatıldı, din adamları tutuklandı. 214

3.2.7.2. Polonya Göçmen Hükümeti’nin Etkinlikleri

17-18 Eylül 1939’da cumhurbaşkanı Mosciski, hükümet üyeleri ve Mareşal Edward Smigly- Rydz ile birlikte Romanya’ya gitti. 30 Eylül 1939’da göçmen Polonya devletinin başına Raczkiewicz cumhurbaşkanı olarak geçti. Göçmen hükümeti, etkinliklerini 1935 Nisan Anayasası’na göre sürdürdü. 9 Aralık 1939’da cumhurbaşkanının isteği ile hükümetin etkinliklerini denetleyen ve hükümetin danıştığı bir organ kuruldu (Rada Narodowa). Fransa’daki Polonya ordusunda 1910 yılına dek 85 bin asker vardı. Polonyalılar Romanya’dan ve Macaristan’dan geçerek batıya kaçıyorlar, batılı ordulara gönüllü yazılıyorlardı.215

Polonya hükümetinin Đsviçre ve Romanya gibi tarafsız ülkelerle ilişkileri soğuk olmasına karşın Türkiye ile arası iyiydi.

Fransa’nın düşmesinden sonra, Polonya ordusunun bir kısmı Đngiltere’ye, bir kısmı Đsviçre’ye gitti. Askerlerle birlikte Sikorsi hükümeti de Đngiltere’ye göçtü. 18 Haziran 1940’da Đngiltere başbakanı Churchill ile Sikorski, savaş sonrası kurulacak demokrat Polonya’nın ilkeleri üzerinde anlaştılar. 216

213 A.g.e, s. 151 214 A.g.e, s. 151. 215

Janusz TAZBIR, Henryk SAMSONOWICZ, Tysiacletnie Dzieje, Wydawnictwo Dolnoslaskie Wroclaw, 2001, s. 231

216

3.2.7.3. 1939-1943 Yılları Arasında Polonya Yer altı Yönetimi

1939’un eylülünde politik ve askeri yönetim yeraltında örgütlenmeye başlamıştı. Gen. Michal Tokarzewski, Karaszewicz’in girişimi ile politik askeri bir örgüt olan Polonya Zafer Görevi (SZP) kuruldu. Bu örgütün amacı suikastlar düzenlemek ve gizli örgüt etkinliklerini gerçekleştirmekti. Ulus Savunma Kurulunun (Rada Glowna Obrony Narodowej) amacı ise işgal altındaki Polonya topraklarında sürdürülen etkinlikleri düzenlemekti. Başbakan ve başkomutan W. Sikorski SZP yerine Ülke Sorunları Bakanlık Komitesini (Komitet Ministrow do Spraw Kraju) kurarak dağıttı.

4 Aralık 1939’da Gen. Sosnkowski, Silahlı Savaş Birliği (ZWZ) kurdu. Böylece tüm Polonyalıları düşmana karşı silâhaltına çağırmış oluyordu. Birliğin, tümüyle militer bir karakteri vardı.

24 Şubat 1940’da M. Tokarzewski – Karaszewicz, S Rowecki- Grot ve çeşitli partilerden politikacılar ZWZ’nin politik organı olan Politik Anlaşma Komitesi’ni (Polityczny Komitet Porozumiewawczy) kurdular. Bu kuruluş daha sonra Politik Komite (Glowny Komitet Polityczny) adını aldı.217

1940’ın ortalarında yer altı örgütleri yeniden yapılanmaya başladı. Gen. Rowecki ZWZ’nin başkumandanı oldu. 1940’ın aralığında Cyryl Ratajski, işgal altındaki Polonya’da hükümetin gizli yönetim organı olan ve sürgündeki Polonya hükümetinin girişimi ile kurulan Hükümetin Ülkedeki Temsilciliği’nin (Delegatura Rzadu na Kraj) başına geldi. 218

3.2.7.4. Direnişçi Gruplar Fırtına Hareketi ve Varşova Ayaklanması

Faşistlerin işgali altındaki Polonya’da çeşitli direnişler yapılıyordu. Đşgalcilerle her türlü işbirliğinden kaçınma işgalcilerin etkinliklerini komik duruma düşürme, eleştirme, bilinçli olarak işgalcilere koyulan kuralları çiğneme, edilgen direnişlerden bazılarıydı. Her kentte gizli okullar açmak (TON) yer altı basını oluşturmak, bu sayede vatandaşlara cephe hakkında bilgi vermek, Almanlar için çalışan fabrika ve atölyelerdeki makine aksamını bozmak, ürünleri kullanılmaz hale getirmek gibi küçük sabotaj işlerine girişmek, iyi tarım ürünlerini saklamak, Alman askerleri için çıkarılan ve Almanların cephedeki yenilgilerini

217

A.g.e, s. 234

218

anlatan, ayrıca savaş sonrası, savaş suçlularına verilecek cezalardan söz eden moral bozucu dergiler basmak gibi sivil direnişler, savaşın hemen her safhasında görüldü.219

Polonya ordusunun teslim olması, Almanlarla Polonyalıların silahlı savaşının bitmesi anlamına gelmemişti. Polonya topraklarında, Almanlarla savaşan ordu karakterinde pek çok gizli örgüt vardı. 220

Bunların en önemlileri aşağıdakilerdi:

AK (Ülke Ordusu): 14 Şubat 1942’de ZWZ, AK’ ye (Ülke Ordusu) dönüştü. Başkomutan S. Rowecki- Grot’tu. Londra hükümeti tarafından kurulan bu partizan ordu, savaş sırasındaki yer altı orduların en kalabalığıydı. 1943’te asker sayısı 200 bine ulaşmıştı. Çeşitli suikast ve sabotaj saldırılarını örgütleyen AK’ nın amacı Almanlara direnmekti. AK’nın özel savaş piyonu Kedyw, kundakçılık ve suikast işlerini yüklenmişti.

BCh (Köylü Taburu) Kırsal kesimde düzeni sağlamak, düşmanın bireysel saldırılarına karşı halkı korumakla görevliydi.

GL (Halk Alayı) Polonya Đşçi Partisi tarafından kuruldu. Bu alay, sol örgütlerle birlikte AL’yi (Halk ordusu) kurdu (1944), Amacı öncelikle Polonya’yı Hitler’den kurtarmak olan AL’nin bir sonraki arzusu, ülkede savaş sonrasında bir halk cumhuriyeti kurmaktı. Ordunun başkomutanlığına M. Rola – Zymierski getirilmişti.221

NOW (Ulusal Cephe Örgütü) Ulusal Cephe tarafından 1939’da kuruldu. 1942’de NOW’ un bir bölümü AK ile birleşti. Bir kısmı da NSZ’yi (Ulusal Silahlı Güçler) kurdu. NSZ’nin amacı Polonya topraklarındaki komünistler ve Sovyet sempatizanlarıyla savaşmaktı. Savaşçı genç örgütlerin de bu yer altı orduları arasında yeri önemliydi. Yukarıda da adı geçen ZWS, izci birliklerden Wawer’i kurdu. Bu örgüt, Szare Szeregi adlı bir izci kuruluşundan oluştu. Bu genç örgüt, propaganda bağlamında anlamı olan pek çok suikast ve sabotaj hareketini düzenledi. Köylü gençliği BCh’nin, solcu gençlik ise ZMW’nin etkinliklerine destek oluyordu.

1939 yılından itibaren Yahudi örgütleri Polonya topraklarında etkinlik gösterdi. ZOB M. Anielewicz tarafından 1942’de Varşova gettosunda kuruldu.

Bug nehri kıyısında oturan Polonyalılar, 1943 yılından sonra Ukraynalı milliyetçi gruplar tarafından tehdit edilmeye başladılar. Baltacı grupları olarak adlandırılan bu kişiler, 219 A.g.e, s. 236 220 A.g.e, s. 236 221 A.g.e, s. 236

baltalarıyla Polonya kıyılarına saldırıyorlar, kadın, çocuk ayırmadan Polonyalıları katlediyorlardı. Almanlarca desteklenen bu ordunun (Ukrainska Powstancza Armia) görevi, yöreyi Polonyalılardan temizlemekti. AK, bu orduyla da savaşıyordu.222

1942 yılında Almanlar, Genel Doğu Planı adı altında Polonya, topraklarını Almanlaştırmaya başladılar. Lublin dolaylarında bir bölge olan Zamojszczyna bölgesinden Polonyalı halkı çıkarıp, Almanları yerleştirmeye başladılar. Bu duruma AK, BCH, GL ve Kedyw birlikleri karşı koydular. Bu karşı çıkma bir ayaklanmaya dönüştü. Almanlar için ekonomik anlamda önemli olan noktalar saldırıya uğradı, Alman yönetimi felce uğratıldı. Alman karakolları basıldı. Polonyalıların daha güvenli bölgelere taşınması örgütlendi. Bu savaş aylarca sürdü. Polonyalılar çok kayıp verdiler; ancak Almanların uğradığı zarar da az değildi. Yalnız, bu savaşın en trajik noktası yetişme kamplarına veya bilinmeyen yerlere gönderilen ve bu biçimde ailelerden ayrı bırakılmak zorunda kalan çocuklardı. 223

Partizan savaşı, AK, AL, BCH ve yan örgütleri tarafından sürdürülüyordu. Bu savaşım sırasında suikastlar düzenleniyor, cepheye mühimmat götüren trenler raydan çıkarılıyordu ve en önemlisi, Almanların Polonya’da korku ve endişe içinde yaşamaları uğruna gereken bir şey yapılıyordu.

1940 yılında Londra’da özel operasyonlar düzenleyen bir örgüt kuruldu (SOE). Bu örgütün amacı düşmana karşı sabotaj ve suikast düzenlemekti. Pek çok ülkede bu örgütün ağları yayılmaktaydı. SOE’nin çerçevesi içinde 2500 Polonyalı subay yetişiyordu. Bunların arasında Leopold Okulicki (AK Generali), Jerzy Meyer (BCh komutanı), partizan örgütlerin kumandanları (Ör: Jan Piwnik) gibi isimler vardı. 224

Alman işgali altındaki Polonya’da yukarıda da anlatıldığı gibi pek çok yer altı ordusu oluşup gitmişti. Ama bunların en güçlüsü AK’ydı.

Polonya topraklarında politik durum gittikçe karışıyordu. Katyn ormanı olayından sonra Polonya ve SSCB arasındaki diplomatik ilişkilerin kesilmesi, Moskova’nın Polonyalı komünistler aracılığı ile elini Polonya’ya uzatması anlamına gelmişti. Moskova, ulusal ve demokratik sloganları kullanarak Polonyalılar arasına nifak ve karışıklık tohumları atmaya başlamıştı. AK komutanları ve Polonya devletinin sürgündeki yöneticileri, Almanlar karşısında edilgen bir konumda beklemekle suçlanıyorlardı. Bu arada Kızıl Ordu, doğu cephesinde Almanları yenerek Polonya’ya doğru yaklaşmaktaydı. Almanların güçlerinin 222 A.g.e, s. 236 223 A.g.e, s. 237 224 A.g.e, s. 237

kırıldığı bir anda, bozguna daha kolay uğrayacaklarını, düşünen Polonya’nın yer altı orduları ve hükümeti Alman karşıtı bir ayaklanmaya girişmeye karar verdiler. Böylece Fırtına hareketi (Burza) başladı.225

3 Ocak 1944’de Kızıl Ordu birlikleri Polonya’ya girdiler. AK başlangıçta, Kızıl Ordu ile birlikte Almanlara karşı savaşıyordu. AK, Sovyet askerleri ile yardımlaşarak 1944 Temmuzunda Vilno’yu aldı. Ancak bu anlaşma dönemi pek kısa sürmüştü. Çünkü 5000 Polonyalı asker NKWD tarafından tutuklanmış, AK komutanları da kaybolmuş veya Gulak takımadalarına sürülmüşlerdi. Kısacası eski senaryo yinelenmişti: Başlangıçta yardım, daha sonra Kızıl Ordu’ya davet reddedilince, tutuklanmalar, sürgünler, öldürülmeler, 1945 yılında Sovyet hapishanelerinde 50 bin AK askerlerinin bulunması bu durumu açıklamaya yetecektir.226

Polonya yer altı örgütleri yöneticileri, SSCB’nin yürüttüğü politika karşısında “Nie” (Bağımsızlık) adı altında bir örgüt kurdular. Başkanlığa Gen. Emil Fieldorf (Nil) geldi. Bu örgütün amacı, gelecekteki Polonya ordusunu kurmaktı. Kızıl Ordu’nun Polonya topraklarına girişinden başlayarak, trajik bir yazgı, Polonya’yı bekliyordu. NKWD Polonya ulusal hareketlerine karşı acımasız davranıyordu. Katolik kilisesine yönelik saldırılar yapılıyordu.

31 Temmuz 1944’de AK komutanı Tadeusz Komorowski- Bor ve hükümet temsilcisi Jan Jankowski, 1 Ağustos 1944’te Varşova’da bir isyan başlatmaya karar verdiler. Bu isyan “Fırtına” hareketi içindeki en büyük olaydı, tam 63 gün sürdü. Ayaklanmacılar, AK’nın 36 bin askeri, NSZ ve AL’nin bin kişilik askeri gücü ile isyanı başlattılar. Karşılarında çok güçlü silahlara ve mühimmata sahip Alman askerleri vardı. Almanlar karşı atağa geçtiler. Sivil halkı canlı kalkan olarak kullanıyorlardı.227

Stalin, Varşova Ayaklanması sırasında Polonyalılara kesinlikle yardım etmedi. Bu ayaklanma sırasında Polonya’nın Londra’daki hükümeti, batılı dostlarından yardım istedi. Ancak Stalin buna da engel oldu.

Uzun savaşımlardan sonra, ayaklanmalar Almanlar tarafından bastırıldı. Bir süre içince Varşova’nın %80’i tahrip oldu. Asker, sivil, pek çok insan öldü (Yaklaşık 18 bin asker, 150 bin sivil). 225 A.g.e, s. 238 226 A.g.e, s. 238 227 A.g.e, s. 238

3.2.7.5. Polonya Halk Cumhuriyetine Adım Adım Yaklaşılıyor

31 Aralık 1943’ü 1 Ocak 1944’e bağlayan gece, PPR’nin girişimi ile Varşova’da bir Ulusal Danışma Konseyi kuruldu (KRN). PPR’nin üyeleriyle, Sosyalist Parti üyeleri ve Halk cephesi üyeleri bu kuruluşa katıldılar. 228

Buna karşılık olarak, 9 Ocak 1944’de Ulusal Birlik Konseyi kuruldu (RJN). Konseyin bildirgesi olan “Polonya halkı ne uğruna savaşıyor” un en önemli noktaları şunlardı:

* Temel amaçları belirlemek, Özgür Polonya’yı Batı ülkeleriyle birlik içinde ve SSCB ile dostluk ilişkileri içinde kurmak

* Savaş sonrası Polonya’da azınlıkların haklarına saygı gösterecek bir düzen oluşturmak

* Demokratik ve parlamenter bir rejim kurmak 229

3 Mayıs 1944’de bu konsey, bir bakanlar kurulu oluşturdu. Bu biçimde, Almanlar yenildiği anda, yönetimi bu hükümet ele alabilecekti. 1944 başında Kızıl Ordu birlikleri ve onlarla savaşan Polonya kuvvetleri, Polonya topraklarına girdiler. Moskova KRN’yi Polonya’nın resmi hükümeti olarak kabul etti. 1944’ü mayısında, Stalin bu hükümetin üyelerini Kremlin’de kabul etti.230