Bağımsızlık Hareketi ve Komünizmin Sonu (1980-1989)

Yetmişlerin sonunda, Polonya iflasın eşiğindeydi. Halkın gerginliği gün geçtikçe artıyordu. Bu da sivil örgütlenmeyi arttırıyor, işçi ve öğrencilerin örgütlenmesine neden oluyordu. 1 Temmuz 1980’de yapılan zamlardan sonra grevler ve gösteriler başladı. Ağustos başında Varşova, Lublin, Wroclaw, Stalova Vola’ da yayılan grevler Ağustos’ta Gdansk’a sıçradı. 17 Ağustos 1980’de Leh Walesa başkanlığındaki Grev Komitesi’nin (MKS) ilan ettiği 21 maddelik program içinde en önemlileri, grev ve basın özgürlüğü, politik tutukluların salıverilmesi, çalışanlar ve emekliler için ücret artışı arzuları vardı. 23 Ağustos’ta genel grev ilan edildi. 31 Ağustosta Gdansk tersanesinde Walesa tarafından temsil edilen MKS ve hükümet arasında anlaşma imzalandı. Bu anlaşma işçiler için zafer demekti.335

Eylül 1980’de hükümette değişiklik yapıldı. Yeni ABD başkanı Ronald Reagan’ın Polonya’daki özgürlük hareketlerini öven sözleri üzerine SSCB’nin Polonya’ya müdahalesi başladı. SSCB’nin baskılarından yılan Dayanışma Örgütü (Solidarnosc) genel grev ilan etmek

334

TOPOLSKI, a.g.e, s 193

335

istedi. Ancak girişimlerde bulunan hükümet genel grev kararını erteletti. Ancak durum daha kötüye gidiyordu. 12-13 Aralık 1981’de sıkıyönetim ilan edildi. General Jaruzelski Ulusal Kurtuluş Ordusu (WRON) eşliğinde yönetimi devraldığını ilan etti.336

Seferberlik sırasında Dayanışma Hareketi tümüyle engellendi; üyelerini tutuklandı. Sokağa çıkma yasağı, görev yapan, grev yasağı kondu. Seyahat etme ve haberleşme özgürlüğü kısıtlandı. 13 Mayıs 1982’de Varşova’da ve diğer kentlerde gösteriler başladı. Toplum yönetime olan tüm güvenini yitirmişti. Dış ülkelerin Polonya’daki bu baskıcı yönetime karşı tepki olarak koydukları ambargo kararları, çöken ekonomiyi daha da dibe çekiyordu. 31 Aralık 1982’de hükümet seferberlik durumunu askıya aldı. 22 Şubat 1989’da ise kaldırıldı.

1984-1985 yılları Polonya’da diken üzerinde geçti denebilir. Hükümet, toplumu yıldırmaya çalışarak sansür ve baskının gücünü arttırdıkça, halk daha kızgın bir hal alıyordu.337

Haziran 1987’de Papanın Polonya’yı ziyaretinde politik bir destek de vardı. Ayrıca bu halk için büyük bir moraldi.

1988 baharında, üniversitelerde boykotlar başladı. Nisan ve Mayıs aylarında pek çok kentteki fabrikalarda grevler başladı. Bu grevlere bir süre ara verildiyse de yaz ayları geldiğinde arka arkaya grevler patlak verdi. Hükümet ve Dayanışma arasında resmi olmayan görüşmeler başladı. Hükümet yuvarlak masa toplantıları önerdi. Böylece dayanışma biraz yumuşadı.338

30 Kasım 1988’de resmi işçi temsilcisi Miodowicz ve Dayanışma Hareketinin öncüsü Walesa, televizyonda tartışma programına katıldılar. Walesa açık bir zafer kazandı. Bu durum toplumdaki popülaritesini arttırdı.339

6 Şubat 1989’da Varşova’da yuvarlak masa toplantıları başladı. Bu toplantılar özgür seçimlere ve Dayanışma’nın zaferine zemin hazırladı.

Haziran seçimleri, Polonya’daki komünist sisteme vurulan yıkıcı bir darbeydi. Dayanışma kampının hükümeti kuruldu.340

336 A.g.e, s 194 337 A.g.e, s 195 338 A.g.e, s 195 339 A.g.e, s 195 340 A.g.e, s 196

29 Aralık 1989’da mecliste Polonya Halk Cumhuriyeti’nin adı Polonya Cumhuriyeti olarak değişti. Egemenlik ulusa verildi, politik partiler kuruldu, demokrat parlamenter sistem oluşturuldu. 9 Şubat 1990’da Polonya Cumhuriyeti bayrağındaki kartal, tacına kavuştu. 9 Aralık 1990’da Lech Walesa Cumhurbaşkanı oldu.

Polonya’da sistem değiştikten sonra serbest pazar ekonomisine geçildi. Sivil toplum tam anlamıyla özgürlüğünü kazandı.341

341

SONUÇ DEĞERLENDĐRME

Sivil toplum kavramının ortaya çıkışı ve siyaset bilimi literatüründeki yerini alması, Batı Avrupa’ daki siyasal düşünce ve toplumsal örgütlenmelerin gelişmesi sonucunda gerçekleşmiştir. Sivil toplum konusundaki, gelişmelerin temel belirleyicisi, Ortaçağ’da kültürel ve iktisadi güç kazana ve şehir hayatını öne çıkaran burjuva sınıfı olmuştur. Sivil toplum, devletin dışında gelişen hayatı güvence altına alacak, hak ve özgürlüklerin rahatça kullanılabileceği bir oranı işaret etmektedir. Kavram gelişimi açısından öncelikle medenilik ve Batı Avrupa’ nın sosyal hayatı açısından bir basamak, daha sonra ise tarih felsefesi alanında, inceleme konusu olarak ele alınmıştır.

Sivil toplum kavramı günümüze gelinceye kadar; Hobbes’ ta Toequeville ve Montesquieu’ daki vatandaşlara sivil erdemler kazandıran özel derneklere, Gramsci’de yönetici sınıfın egemenliğini garanti eden kültürel kurumların gruplaşmasına kadar birçok durumu ifade edebilmek için kullanılmıştır. Sivil toplum kavramına felsefe alanında farklı anlamlar yüklenmiştir. Locke’ ta sivil toplum, hem toplumsal hayatı, hem de siyasal hayatı kapsayan bir alan olarak kabul edilirken tabi sivil toplum yerini Hegel’ de, devlet- sivil toplum ilişkisine bırakmıştır. Hegel’ e göre sivil toplum, aralarındaki ilişkiler medeni hukuk tarafından düzenlenmiş ve siyasal devlete bağımlı olmayan özel bireylerin, sınıfların ve kurumların oluşturduğu alandır. Hegel’ in sivil toplum kavramını burjuva toplumu olarak değerlendiren Marks ise kavramı, siyasal hayatı belirleyen bir alan olarak belirlemekte ve iktisadi açıdan olumsuz bir takım anlamlar yüklemektedir. Gramsci ise sivil toplumdan, sosyal bir grubun bütün toplum üzerindeki kültürel hegemonyasının anlaşılması gerektiğini ifade etmektedir. Bu felsefecilerin hepsinin düşüncesinde ortak olan husus, sivil toplum kavramının özünde bir birey veya grup özerkliği fikrinin varlığı ve siyasal toplum olarak adlandırılan devletin karşısında olduğudur.

Sivil toplum ve devlet ilişkisinin demokratikleşme süreci içerisindeki rolü üzerindeki tartışmalar siyaset biliminin en gözde tartışma konularından birisidir. Demokratikleşme sürecinde, devlet ve sivil toplum ilişkisinin çift yönlü işlemesi, bu sürecin başarısını da beraberinde getirecektir. Sivil toplum için gerekli olan siyasal kültür aynı zamanda demokratikleşme için de gerekli olan şartları içerir. Sivil toplum devlet ile olan ilişkilerinde çoğulcu ve katılımcı bir toplum haline gelecektir. Demokratikleşme açısından sivil toplumu bir süreç olarak değerlendirmek mümkündür. O zaman sivil toplumun, hakların ve özgürlüklerin elde edildiği ve yaygınlaştırıldığı bir süreç olduğunu söyleyebiliriz.

Türkiye tarihine Osmanlı Đmparatorluğu’ndan itibaren bakacak olursak modernleşme çabalarının sivil toplumun gelişimini tetiklediğini görmüş oluruz. Batı Avrupa’ da sivil toplumun ortaya çıkışına burjuvazinin neden olduğu varsayımında yola çıkarsak Osmanlı’da batılı anlamda sivil toplumdan bahsetmeyi zorlaştırır. Polonya tarihine ise Parçalanmış Polonya’dan itibaren bakacak olursak iki devlet açısında tarihler birbirini tutacaktır. Polonya açısında da bu dönemde batılı anlamda sivil toplumdan söz etmek mümkün değildi. Polonya bu dönemde parçalanmış bulunmakta ve sivil hareketler demokrasiden önce bağımsızlık amacı gütmekteydi. Osmanlı’da ise bu süreç otoriteden daha fazla ödün koparma yarışına girmişti. Her iki ülkede de tam anlamıyla bur süreçte batılı anlamda sivil toplumdan söz edilemese bile sivil toplumun varlığı da yadsınamaz. Osmanlı’da sivil toplumun gelişme sürecindeki sıkıntı güçlü devlet geleneğine dayandırılabilecekken, Polonya açısında bu şekilde düşünmek mümkün değildir. Polonya’da aslolan belirgin bir yönetimin olmayışı ve ülkenin kaderinin başka devletlerin elinde bulunmasıdır. Osmanlı’da sivil toplum fonksiyonunu loncalar, tarikatlar ve medreseler üstlenmekteydi. Ancak bu kurumlar devlet bünyesinde barındırıldıklarından, bir özerklikleri söz konusun olmadığından ve devletin dini içinde barındırmasından dolayı batılı anlamda sivil toplum örgütleri olarak adlandırılamamaktadırlar. Ancak nispeten Polonya’ da batılı anlamda dernekler, birlikler ve partiler işgalci güçlere karşı kurulmuştur.

Birinci Dünya Savaşı döneminde ve ertesinde Kurtuluş savaşı döneminde sivil toplum hareketleri halk tabanında bağımsızlık için mücadele yönünde olmuştur. Bu dönem ise Polonya’ da yine karışıklıklar grev ve gösteriler dönemi olarak baş göstermiştir.

Cumhuriyetin ilk yıllarında modernleşme çabalarının merkezinde devletin olması sivil toplumun arka plana itilmesine neden olmuştur. Cumhuriyet’in ilk yıllarında Tek Parti Döneminde 1923-1946 yılları arasında Türkiye’ de sivil toplum konusunda en olumsuz gelişmelerin yaşandığı dönemdir. Osmanlı’dan devralınan sivil toplum örgütlülüğü bile bu dönemdeki ‘tek tipleştirme’ ve ‘homojenleştirme’ politikaları sonucunda işlevlerini yitirmişlerdir. 1939- 1945 yılları Polonya tam anlamıyla işgale uğramış ve asimilasyon çalışmalarına maruz kalmıştır Sovyetler ve Almanlarca. Bu dönem sivil toplum örgütleri yer altına inmiş ve gizlice bağımsızlık çalışmalarına neden olmuştur.

Çok partili döneme geçiş ile birlikte, sivil toplum yeniden canlanmaya başlamıştır. 1950’ li yıllarda Tek Parti Döneminde yasaklanmış olan sivil toplum unsurlarının tekrar oluştuğu görülmektedir. Demokrat Parti’nin 1950’lerin ikinci yarısından itibaren izlediği devletçi politika ve muhalefete karşı hoşgörüsüz davranışı, sivil toplum üzerindeki baskıların

artmasına neden olmuştur. 27 Mayıs 1960 müdahalesinden sonra 1961 Anayasası ile haklar ve özgürlükler yeniden düzenlenmiştir. 1971 yılına kadar sağlanan özgürlükçü ortam siyasi partiler, sendikalar ve dernekler açısından canlanmaya sebep olmuştur. 1961 Anayasası’nın sağladığı özgürlükçü ortam, 12 Mart 1971 muhtırası ile kısıtlanmaya başlanmıştır. 1970’ lerde oluşan aşırı siyasi kutuplaşma 12 Eylül 1980’ de bir askeri müdahaleyi daha doğurmuştur. Türkiye’ de bu süreç yaşanırken Polonya’ da komünizm yönetimi yaşanmaya başlanmış, devletleştirme politikası ile sivil toplum tam anlamıyla baskı altında tutulmaya çalışılmıştır. Böylece işçi hareketleri önem kazanmıştır. 1950-1953 yıllarında sivil toplum örgütlenmelerine ve muhalefete karşı planlı bir temizlik çalışması yapılmış, halk sindirilmiştir. Bu sindirme hareketleri o kadar ileri boyuttaydı ki Polonya halkı için çok önemli olan ve belirli otoritesi olan Kilise bile baskı altına alınmıştı. Bu dönem otoriter baskıcı hükümetler ile devam etmiştir. 1967-1968 yıllarında komşu ülkelerdeki özgürlük rüzgârları Polonya’yı da etkiledi. 1970’ teki Gdansk Grevi özgürlük isteklerini ve işçi bilinçliliğinin tavan yaptığı bir sivil hareket olmuştur. Đyiden iyiye kötüye giden ekonomi halkı ve işçileri iyice tahrik etmiş ve 1980’ lerde liderlerini de bulan Polonyalılar daha da cesaretli olarak karşı koymaya başlamışlardır. 12-13 Aralık 1981’de asker yönetime el koyduğunu açıkladı. Bu süreçte Dayanışma Hareketi’nin tümüyle engellendi. 1989 yılına kadar yönetimi halkı bezdirmeye çalıştı ancak Lech Walesa önderliğinde halk inançlıydı ve istediklerini elde ettiler. 29 Aralık 1989’ da Polonya Halk Cumhuriyeti’nin adı Polonya Cumhuriyeti oldu. 9 Şubat 1990’ da Polonya kendi bayrağına kavuştu.

1982 yılında hazırlanan anayasa ile sivil toplumun devlete karşı bir tehdit olarak algılanmasında dolayı dernekler, sendikalar ve meslek kuruluşları ile basına ilişkin yasal düzenlemelere gidilmiştir. 1982 anayasası ile getirilen sınırlamalara rağmen yine de bu dönemde demokratik sivil toplumun yerleştirilmesi çabaları da görülmektedir. 1995’ te yapılan yeni anayasal düzenlemelerle sözü edilen kurumların başta siyaset olmak üzere, yasal sınırlamaların önemli bir bölümü de kaldırılmıştır. 1989 sonrası Polonya’sında da Türkiye’de görülen gelişim süreci görülmüş ve giderek sivil toplum kuruluşları sayısı artmaya başlamıştır.

Türkiye, bütün dünyayı etkileyen Doğu Blok’unun çökmesi sonucunda başlayan liberal akımlardan etkilenmiştir. Polonya ise bu Blok’un içerisinde olması dolayısıyla çöküş sonrası tam anlamıyla değişmiştir. Devletin ekonomi alanındaki etkin rolünden geri atması siyasal toplumun faaliyet alanının sivil toplum lehine daraltılması yönündeki eğilimler, bütün dünyada olduğu gibi Türkiye’ de de olumlu gelişmeler sağlamıştır

Türkiye Avrupa Birliği sürecinde Uyum Paketleri gereğince sivil toplum konusunda pek çok düzenlemeye gitmiş ve bu konuda özgürlüklerin önünü açmıştır. Polonya ise 2004’ te Avrupa Birliği tam üyesi olarak sivil toplum konusunda gerekli çalışmaları yaptığını göstermiştir.

KAYNAKÇA

AHMAD, Feroz, Modern Türkiye’ nin Oluşumu, Çev. Yavuz Alogan, Sarmal Yayınevi, Đstanbul 1995

AKAL, Cemal Baki, Sivil Toplumun Tanrısı, 2. Baskı, Engin Yayıncılık, Đstanbul 1995 ALATAN, Haluk “Isocarp STK ve HABĐTAT 2 Üzerine” Yeni Türkiye, Yıl.2, S.8, Mart- Nisan 1996

ATAR, Yavuz, “Demokratik Sistemde Sivil Toplumun Fonksiyonu ve Sivil Toplum- Devlet Düzalizmi”, Yeni Türkiye, S 18, Kasım-Aralık 1997

ATEŞ, Toktamış, Osmanlı Toplumunun Siyasal Yapısı, Filiz Kitabevi 2. Baskı, Đstanbul 1991

AYBAY, Aydın; AYBAY, Rona, Dernek ve Vakıf Kuma Özgürlüğü, TÜSES Yayını, Đstanbul 1991

BERNARD, Michael “Civil Society and Democratic Transition in East Central Europe”, Politicial Science Quarterly, Vol. 93, 2 (Summer 1993)

BOTTOMERE, Tom, Siyaset sosyolojisi, (çev: Erol Mutlu), Teori Yayınları, Ankara 1987 BUMĐN, Kürşat, Sivil Toplum ve Deflet, Yazko, Đstanbul, 1981

ÇAHA, Ömer, Aşkın Devletten Sivil Topluma, Gendaş Yayınları, Đstanbul 2000

ÇAHA, Ömer, Sivil Kadın: Türkiye’ de Sivil Toplum ve Kadın, Çev. E. Özensel, Vadi Yayınları, Ankara 1996

ÇAMUROĞLU, Reha, Babailer, Metris Yayınları 2. Baskı, Đstanbul 1992

ÇAYLAK, Adem, Osmanlı’da Yöneten Đlişkisi: Bir Şerif Mardin Çözümlemesi, Vadi Yayınları, Ankara, 1998

DIAMOND, Larry, Rethinking Civil Society: Toward Democratic Consolidation” Journal of Democracy, 5, No. 3 (July 1994)

DOĞAN, Đlyas, Avrupa Siyasi Düşünce Tarihinde Sivil Toplum ve Türkiye, Doçentlik Çalışması, Diyarbakır 2000

DYLAGOWA, Hanna, Historia Polski 1775-1990, Lublin 2000

ERDOĞAN, Mustafa,”Sivil Toplum: Bir kavramın anatomisi”, Liberal Düşünce, Bahar-Yaz 1998, Sayı:10-11

ERDOĞAN-TOSUN, Gülgün Demokratikleşme Perspektifinden Devlet- Sivil Toplum Đlişkisi, Afa Yayınları, Đstanbul 2000

ERÖZDEN, Ozan, “STK’lar ve Hukuki Çerçevede Yenilik Talepleri Üzerine Notlar”, Merhaba Sivil Toplum, (Der. Taciser ULAŞ), Helsinki Yurttaşlar Derneği Yayını, Tarihsiz, GAIRDNER, William D. The War Against The Family, Canada: Stoddart Publishing Co. Limited, 1992

GEMALMAZ, Mehmet Semih, Anayasa’ da Olağanüstü Rejim Demokratikleşmede Sivil Toplum, Kavram Yayınları, Đstanbul 1995

GIMPEL, Jean, Ortaçağ’da Endüstri Devrimi, Çev. N. Özüaydın, TÜBĐTAK, Ankara, 1997 GÖLE, Nilüfer, Mühendisler ve Đdeoloji: Öncü Devrimcilerden Yenilikçi Seçkinlere, (Çev: Eli Levi), Đletişim Yayınları, Đstanbul 1986

GRAMSCI, Antonio, Modern Prens, (Çev: Necmi ERDOĞAN), Ayrıntı Yayınları, Ankara, 1984

HABERSON, John W.” Civil Society and Politikal Renaissance in Africa”, (eds) Haberson-Rothchild-Chazon, 1994

HIRST, Paul Q. “Demokracy and Sivil Society”, Reinventing Democracy, Oxford:Blackwell, 1996

IŞIKLI, Alparslan, “Cumhuriyet Döneminde Türk Sendikacılığı”, C.D.T.A, Cilt: 7, Đletişim Yayınları, Đstanbul 1986

IŞIKLI, Alpaslan, Küreselleşme ve Demokratikleşme, Tüze Yayıncılık, 2. Baskı, Ankara 1996

ĐBRAHĐM, Ferhad, “ Sivil Toplum Üzerine Arap Tartışması”, Ortadoğu’da Sivil Toplumun Sorunları, (der. Ferhad Đbrahim- Heidi Wedel), Đletişim Yayınları, Đstanbul 1997

ĐNALCIK, Halil, “Tarihsel Bağlamda Sivil Toplum ve Tarikatlar”, Küreselleşme Sivil Toplum ve Đslam, Der. Fuat Keyman- A. Yaşar Sarıbay, Vadi Yayınları, Đstanbul 1998 ĐNSEL, Ahmet, “Türkiye’de Resmi Đdeoloji Yaptırımcı ve Bütüncüldür”, Birikim 1998, S. 21 KALAYCIOĞLU, Ersin, “Sivil Toplum ve Neopatrimonyal Siyaset”, Küreselleşme, Sivil Toplum ve Đslam, Der: E. F. KEYMAN- A.Y. SARIBAY

KARAMAN, M. Lütfullah, “Sivil Toplum ve Türkiye Üzerine Değerlendirmeler: Bir Yeniden Bakış”, Türkiye Günlüğü Dergisi, Sayı: 10, Bahar 1990

KEANE, John, Demokrasi ve Sivil Toplum: Avrupa sosyalizminin Açmazları, Toplumsal ve Siyasal Đktidarın Denetlenmesi Sorunu ve Demokrasi Üzerine, (Çev: Nemci ERDOĞAN), Ayrıntı Yayınları, Đstanbul 1994

KELEŞ, Ruşen, “Yerel Yönetimler Sivil Toplum Örgütlenmesi ve Demokrasi” Kent ve Siyaset Üzerine Yazılar, IULA-EMME Yayınları, Đstanbul 1993

KELEŞ, Ruşen, Yerinden Yönetim ve Siyaset, Cem Yayınları, 2.Baskı, Ankara 1994 KETEN, Mustafa, “Türk Vakıf Kültürü ve Yönetimi”, Yeni Türkiye, Yıl.4, S.23–24

KÜÇÜKÖMER, Đdris, “Batılılaşmada Bürokrasinin Yeri”, C.D.T.A, Cilt: 1, Đletişim Yayınları, Đstanbul 1986

KEYDER, Çağlar, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, Đletişim Yayınları, 3. Baskı, Đstanbul 1993 MARDĐN, Şerif, “Türk Toplumunu Đnceleme Aracı Olarak Sivil Toplum”, Defter, S.2, Aralık-Ocak 1987

NEZĐROĞLU, Đrfan, “Askeri Müdahaleler ve Birey Özürlü Sivil Toplum Örgütleri”, Yeni Türkiye, Sivil Toplum Özel Sayısı, S. 18, Kasım- Aralık 1997

NIEMCEWICZ, Julian, Powrot Posla, Ossolineum, 1968

OCAK, Ahmet Yaşar, Zındıklar ve Mülhidler, Tarih Vakfı Yayınları, Đstanbul 1998

ÖZBUDUN, Ergun, “Türkiye’de Devlet Seçkinleri ve Demokratik Kültür”, Türkiye’ de Demokratik Siyasal Kültür, Der: E. , Özbudun, E. , Kalaycıoğlu, L. , Köker, Türk Demokrasi Vakfı, Ankara 1995

ÖZDEMĐR, Rıfat, “Tokat Esnaf Teşkilatı”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Tarih Boyunca Karadeniz Bildirileri, 13-17 Ekim 1986, Der. Mehmet Sağlam ve Diğerleri, Samsun 1988

PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB Yayınları, Đstanbul 1993

PELCZYNSKI, Z. A. “Dayanışma ve Polonya’da ‘Sivil Toplumun Yeniden Doğuşu’ “, Çev. Ahmet Çiğdem, Sivil Toplum ve Devlet, Đstanbul, Ayrıntı Yayınları, 1993

POTOCKI, Waclaw, Wojna Chocimska, Krakow, 1927

RUMPF, Christian, Türk Anayasa Hukukuna Giriş, (Çev. Burak Oder), Ankara 1995 RUPNIK, Jaques, “Totaliterizmin Yeniden Değerlendirilmesi”, Çev. Ahmet Çiğdem, Sivil Toplum ve Devlet, Đstanbul, Ayrıntı Yayınları, 1993

SABINE, George, Yakın Çağ Siyasi Düşünceler Tarihi, (Çev: Özer OZANKAYA), Gündoğan yayınları, Anakara, 1991

SARIBAY, Ali Yaşar, “Türkiye’ de Demokrasi ve Sivil Toplum”, Küreselleşme, Sivil Toplum ve Đslam, Der: Fuat E. Keyman, A.Yaşar Sarıbay, Vadi Yayınları, Ankara 1998, s. 95 ve Aynı Makale, Liberal Düşünce, S. 6, Bahar 1997

SARVAN, Gülnur, Sivil Toplum ve Ötesi: Rousseau, Hegel, Marx, Alan Yayıncılık, Đstanbul,1987

SOYSAL, Mümtaz, 100 Soruda Anayasa’ nın Anlamı, Gerçek Yayınevi, 6. Baskı, Đstanbul 1986

SUNAR, Đlkay, State and Society inThe Turkey’s Development, A.Ü.S.B.F Yayınları, Sayı 20, Ankara, 1974

ŞAYLAN, Gencay, Türkiye’ de Kapitalizm, Bürokrasi ve Siyasal Đdeoloji, V Yayınları, Ankara, 1986

TANÖR, Bülent, Đki Anayasa: 1961-1982, Beta yayıncılık 4. Baskı, Đstanbul 1994

TANÖR, Bülent, Osmanlı- Türk Anayasal Gelişmeleri (1789–1980), Der Yayınları, Geliştirilmiş 2. Baskı, Đstanbul 1995

TAZBIR, Janusz, SAMSONOWICZ, Henryk Tysiacletnie Dzieje, Wydawnictwo Dolnoslaskie Wroclaw, 2001

TOKSÖZ, Fikret, “Dernekler”, C.D.T.A, Cilt: 2, Đletişim Yayınları, Đstanbul 1986 TOPOLSKI, Jerzy, Historia Polski, Warszawa- Krakow, 1992

TUNCAY, Mete, “Siyasal Gelişmenin Evreleri”, C.D.T.A, Cilt: 7, Đletişim Yayınları, Đstanbul 1986

TURAN, Đlter, “Sivil Toplum Kurumları ve Özerklik”, Sivil Toplum, (Ed. Yurdakul FĐNCANCI), TÜSES Yayınları, Đstanbul 1991

TURAN, Đlter, “1972- 1996 Döneminde Đstanbul’ da Derneksel Hayat”, Tanzimattan Günümüze Đstanbul’ da STK’lar, Der. Yücekök, A.N.- Turan,Đ- Alkan, M,Ö, Türkiye’ de Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, Đstanbul 1998

TURAN, Đlter, “Strong State, Weak Society, Mechanical Demokracy: Turkey’ s Demokratic Predicament”, Koç University Working Paper Series, 1997\21

TYMOWSKI, Michal, KIENIWICZ, Jan, HOLZER, Jerzy, Historia Polski, Warszawa, 1990 ÜNSAL, Artun “Yurttaşlık Zor Zanaat”, 75 Yılda Tebaa’ dan Yurttaş’ a Doğru, Türk Tarih Vakfı Yayınları, Đstanbul 1998

VAJDA, Mihaly, “Merkezi Doğu Avrupalı Bakış Açıları”, Çev, Ahmet Çiğdem, Sivil Toplum ve Devlet, Đstanbul, Ayrıntı Yayınları, 1993

VORONTSOVA, L. M. FILATOV, S. B. “ ‘The Russian Way’ and Civil Society”, Russian Social Science Review, Vol. 38, 3 (May 1997)

WAKEMAN, Frederic, “The Civil Society and Public Sphere Debate: Western Reflection on Chinese political Culture”, Modern China Vol 19, 2 (April 1993)

WEBER, Max, Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu, Çev. Zeynep Aruoba, Đstanbul, Hil Yayınları, 1985

WEDEL, Heidi, Türkiye Cumhuriyeti’nde Sivil Toplum Nüveleri- Demokrasinin Taşıyıcısı mı, Yeni Bir Seçkinler Örgütlenmesi mi?” Ortadoğu’ da Sivil Toplumun Sorunları, Der. Ferhad Đbrahim, Heidi Wedel, Đletişim Yayınları, Đstanbul 1997

WEINER, Richard R. “Retrieving Civil in a Postmodern Epoch”, Social Science Journal, Vol. 1991, 3 (1991)

YAVUZYĐĞĐT, Hikmet M. “Dernekler ve Demokrasi”, AÜSBFD, C.50, No:1-2, Ocak- Haziran 1995

YENĐŞEHĐRLĐOĞLU, Şahin, Birey toplum Devlet Đlişkileri, Ümit Yayıncılık, 2. Baskı, Ankara 1995

YILMAZ, Aytekin, “Sivil Toplum Demokrasi ve Türkiye”, Yeni Türkiye, Yıl.3, S.18, Kasım- Aralık 1997

YÜCEKÖK, Ahmet N. “Türkiye’de Sivil Toplum Örgütleri Gelişiminin Toplumsal Aşamaları ve Süreci”, Tanzimat’tan Günümüze Đstanbul’da STK’lar, Der. A.N Yücekök- M.Ö Alkan, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, Đstanbul 1998

YÜCEKÖK, Ahmet N. “1946- 1971 Yılları Arasında Đstanbul’ da Sivil Toplum Örgütleri”, Tanzimat’tan Günümüze Đstanbul’da STK’lar, Der. A.N Yücekök- M.Ö Alkan, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, Đstanbul 1998