KAYNAKLAR
Üçüncü/dokuzuncu yüzyılın sonundan altıncı/on ikinci yüzyılın başlarına kadar uzanan periyodta İsma’ili hareketi var olmuştur. Bu hareket – Sunni olmayan İslam’ın diğer dallarından çok daha fazla önemli olan bir zamanda – ve bu hareketin içinden çıkan ve Mısır tarihinde bağımsızlığı ve müstesna parlak bir dönemi getiren Fatimi Hanedanlığı için özel bir bölüm ayrılması gerekir.
Şimdiye kadar belirtildiği üzere, İsmailizim ve Fatımiler’in tarihi, uzun süredir Orta Asya, Yemen ve özellikle Hindistan’ın farklı yerlerinde gömülü olarak saklanan mezhebin esas eserlerinin çoğu W. İvanov tarafından keşfedilip yayınlanması sonucunda baştan sona tekrar yazılmıştır. Bu sebepten dolayı, şu anda elimizin altındaki hemen hemen bütün çalışmalar eskimiş durumdadır. Yapılacak daha çok iş vardır; çünkü araştırma, temelde ortaya çıkarılan eserlerin doğrudan yorumuna adanmıştır. Bir ölçüye kadar da onun genel tarihi özü yerine hareketin doktrinle ilgili yönlerine yönelmiştir.
L. Massignon’un bibliyorafyası “Esquisse d’une bibliographie qarmate,” A Volume of
Oriental Studies… E. G. Browne (E. G. Browne tarafından…Oryental Çalışmaların bir Cildi)
(1922), bu eserin tarihi elbette ki geçmiştir, ancak hâlâ faydalıdır; ancak W. Ivanow’un A
Guide to Isma’ili Literature (İsma’ili Edebiyatının Rehberi) (1933) (2. bs., 1958) eski
bibliyografik el kitabının açıklamalı bir basımıdır.
Şimdiye kadar belirtilen genel kroniklere ek olarak uhdemizdeki İsma’ili hareketi ile ilgili hemen hemen bütün belgeler, Fatımi hanedanlığının hareketin yönetimini devraldıktan sonraki döneme aittir; bu yüzden bunları doğru yorumlamak her zaman kolay değildir. Belli bir takım arşivler ve Fatımi dönemine ait bazı resmi yazışmalar günümüze kadar ulaşmıştır. Mesela: Hanedanlığın dokuzuncu üyesi Mısır’ın beşinci Fatımi halifesi al-Sijillat al-
mustansiriyya.
183
İSMA’İLİLER VE FATİMİLER 147 Ki bu belgeler, halifenin Yemenli uyruğuna gönderdiği mektuplardan oluşmaktadır. Bu mektuplar, A. Majid (Magued) tarafından yayına hazırlanmıştır (Kahire, 1954); da’i veya misyoner al-Mu’ayyad al-Shirazi’nin otobiyografik yazışmaları K. Husain tarafından yayına hazırlanmıştır (1949). Tabi ki başkanlıklardan elde edilen kronikler ve diğer eserlerden belgeler üretilmiştir. Mesela: G. Shayyal tarafından Majmu’at al-watha’iq al-Fatımiyya, I (1958) ve s. 18’de atıf yapılan Yahudi belgeleri de buna dâhildir. Ayrıca, S. M. Stern’in “A Fatımid Decree of the Year 524/1120,” (Fatımilerin 524/1120 yılına ait Fermanı) BSOAS, XXIII (1960) ve kendisinin s. 21’de atfı yapılan eseri.
Fatımi kroniklerinden, bizlere dolaylı ulaşanlar haricinde hiçbir şey yoktur. Mesela: Eserleri basılmayan Ibn Zafir; tamamlanmamış Annales d’Egypt eseri H. Massé tarafından (1919) yayına hazırlanan on üçüncü yüzyıl süni’si olan Ibn Muyassar; özellikle de Maqrizi’de ya s. 178’de atıfta bulunulan Khitat eserinde ya da sadece başlangıç kısmı H. Bunz tarafından (1909) yayına hazırlanan Fatımiler tarihinde veya hâlâ daha iyi olan G. Shayyal tarafından (1948) eserinde ve geri kalanlar da REI’de bahsedilen basılmamış tek nüsha el yazmasında muhafaza edilmektedir X (1936), 352. Da’i, Idris tarafından dokuzuncu/on beşinci yüzyılda telif edilen İsma’ililerin genel tarihinin hâlâ yayınlanmamış olması hayal kırıcıdır. Fatımi Suriye konusunda ise s. 163’te Ibn al-Qalansi’ye bakınız. Mağrip’teki hanedanlığın ilk yılları hakkında ise s. 221’e bakınız. M. Hamidullah, esasen Fatımi dönemine ait olan ve hediyelerin diplomatik verilişleri ile ilgili olan ayrıca Abbasilerle de alakalı olan (s. 137’ye bakın) Kitab
al-dhakha’ir wa’l-tuhaf (1959) eserini gün ışığına çıkarmış ve yayına hazırlamıştır.
Çoğunlukla Ibn al-Tuwair’i (on ikinci yüzyılın sonu) esas alan kronikler tarafından verilen kurumlar hakkındaki bilgiler, H. Masse tarafından ve yayına hazırlanan Ibn al-Sairafi’nin
Code de la chancellerie d’état eserinin yardımıyla desteklenmiş ve doğruluğu kanıtlanmıştır BIFAO, XI (1914). Bu konuda ayrıca A. Mukhlis’in ibid., XXV (1925) ve XXVI (1926)
eserine ve Ibn al-Mammati ve al-Makhzumi’nin s. 165’te atfı yapılan eserine de bakınız. C. Cahen “Quelques chroniques anciennes relatives aux derniers Fatımides,” BIFAO, XXXVII (1937-1938) makalesinde yazmıştır.
İçerikleri genel tarihi etkilere sahip olmalarına rağmen son zamanlarda yapılan keşifler doktrinel yazı alanında özellikle verimli olmuştur. Dini eserler yayınlanmıştır. Mesela: Abu Ya’qub al-Sijistani’nin H. Corbin tarafından yayına hazırlanan Kashf al-mahjub (1949); K. Husain tarafından (1952) yayına hazırlanan al-Kirmani’nin Rahat al-aql; H. Corbin ve M. Mu’in tarafından (1953) yayına hazırlanan Nasir-i Khusrav’ın Jami al-hikmatain (aynı yazar tarafından s. 135’e bakınız sefer nameh’te) ve W. Ivanova tarafından yayına hazırlanan isimsiz yazarın Umm al-kitab, Islam, XXIII (1936) yayınlanmıştır. Aynen bunlar gibi mahkeme ile ilgili eserler de yayınlanmıştır. Mesela: İki cilt halinde A. A. A. Fyzee tarafından (Kahire, 1951-1960) yayına hazırlanan Qadi al-Nu’man’ın (s. 217’ye onun hakkında bakınız)
Da’a’im al-Islam eseri ve Şam Fransız Enstitüsü için (1957) M. Mirza tarafından yayına
hazırlanan Kitab al-iqtisar, ayrıca A. A. A. Fyzee “Qadi an-Nu’man eserine bakınız.
184
148 TARİHSEL BİBİLYOGRAFYA
The Fatımid Jurist and Author,” (Qadi an-Nu’man. Fatımi Hâkimi ve Yazarı) JRAS, (1934)’de çoğunlukla basılmamış diğer eserlerinin listesine bakınız. Beyrut’ta (1950) yayına hazırlanmış olan rasa’il ikhwan al-safa veya The Epistles of the Sincere Bretheren adlı isimsiz bir ansiklopedi, uzun bir süredir bilinmektedir. Bu eserin İsma’ili hareketi ile doğal ilişkisi, daha büyük bir tartışmanın konusudur. Bu konuda A. Tibawi’nin “Ikhwan al-safa and their Rasail, A Critical Study of a Century and a Half of Research,” (Ikhwan al-safa ve Onların El
kitapları, Bir buçuk Yüzyılın Araştırmasının Eleştriyel bir Çalışması) IQ, II (1955) eserine
bakınız. Daha “popüler” eserler W. Ivanow’un A Creed of the Fatımids (Fatımilerin Bir
İtikadı) (1936); tarihsiz ve A. A. A. Fyzee tarafından (1938) yayına hazırlanan al-Hidayat al- amiriyya being an Epistle of the Tenth Fatımid Caliph; Halife al-Mustansir’in doktrinel
seanslarını içeren tarihsiz ve K. Husain tarafından yayına hazırlanan al-Amir tarafından yazılan dokrinel al-Majalis al-mstansiriyya eserine bakınız. Suriyeli İsma’ililer tarafından yazılanlar da yayınlanmıştır. Mesela: Şam Fransız Enstitüsü için A. Tamir tarafından (1955) yayına hazırlanan Muhammad b. Ali al-Suri’nin al-Qaşida al-suriyya eseri vardır.
Küçük ticari anlaşmalar, Mahasin al-tijara çalışılmıştır ve H. Ritter tarafından kısmen tercüme edilmiştir, Islam, XII (1921) ve son zamanlarda C. Cahen tarafından “A propos et autour d’ ‘Ein arabicshes Handbuch der Handelswissenschaft,” Oriens, XV (1962), eserinin 160-171 sayfaları çalışılmıştır.
Şairler ve daha ziyade onların yorumcuları tarihin hususlarını kurmaya yardım etmiştir. Mesela: M. J.de Goeje’nin Ibn al-Mukarram konusundaki yorumcudan alıntısı yapılan bilgi “La fin de l’empire des Carmathes du Bahrayn,” JA (1895) veya H. Dérenbourg’un s. 150 atfı yapılan ‘Umara of Yemen (Yemen Ümerası) adlı eserinden alınmıştır.
GENEL TARİH: İSMA’İLİZİM; FATİMİ DEVLETİ; MEZHEPLER; YEMEN
İsma’ili hareketinin kökenleri konusunda Bernard Lewis’in The Origins of Isma’ilisim
(İsma’ilizmin Kökenleri) (1940) belli başlı problemlerin açık ve teşvik edici bir göstergesidir.
Fakat onun elde etmiş olduğu sonuçlar, belli hususlarda W. Ivanow tarafından The Alleged
Founder of Isma’lism (İsma’ilizmin İddia edilen Kurucusu) (1946; 2. bs., 1956) ve H. F. Al-
Hamdani’nin On the Genealogy of the Fatımids (Fatımilerin Soy Kütüğü Üzerine) Kahire’nin Amerikan Üniversitesi Yayınları, Oryantal Çalışmalar Okulu, arada bir çıkan makaleler, I (1956) adlı eserlerle karşılaştırılmıştır.
Abbasi rejimine ve onların Fatımilerle olan ilişkilerine karşı açık bir muhalefet düzenleyen ilk İsma’ililer olan Karmatiler konusunda ise hiçbir şey tam anlamıyla M. J.de Goeje’nin Memoires d’histoire et de géographie orientales (2. bs., 1886)’daki “Les Carmathes du Bahrayn et les Fatımids,” Cilt I yerine geçemez. Bununla birlikte, bilim insanının W. Ivanow’un “Isma’ilis ve Qarmatians,” JBBRAS, n.s., XVI (1940) ve özellikle de aynı başlık altında S. M. Stern’in bir makalesi bu temel hakkında verilen konuşma diline özgü
185
İSMA’İLİLER VE FATİMİLER 149 kısa bir süre sonra yayınlanacak olan ilk İsma’ilizm hakkındaki eserden bilgi veren s. 98’de atıfta bulunulan L’élaboration de l’Islam eserlerinden de bahsetmesi gerekir. W. Madelung tarafından yapılan bir çalışma olan “Fatımiden und Baharinqarmaten,” Islam’da yayınlanmıştır, XXIV (1959).
F. Wüstenfeld tarafından (1880) yazılan ve sadece kronik verilerini analiz eden eski
Geschichte der Fatımiden-Califen eserin yerine geçebilecek Fatımilerin tarihine sahip değiliz.
De Lacy E. O’Leary tarafından yazılan daha az sayfaya sahip ve daha da okunabilir genel çalışmalar A short History of the Fatımid Caliphate (Fatımi Halifesinin Kısa Hikâyesi)(1923),
Histuire’deki G. Weit’ın s. 67’de atfı yapılan Hasan İbrahim Hasan’ın al-Fatımiyyun fi Misr
(1932) ve EI’deki makale “Fatımids” eserlerinin hepsi son keşiflerden önce yazılmıştır. Daha geniş ölçüde bilinen dille sağlanan bir analiz, Zahid’in eseri ‘Ali’s Ta’rikh-i Misr-i Fatmiyyin, Osmania Universitesi Serisi, No:371 (Haydarabad-Deccan, 1948), İsma’ili bir yazarın Urdu dilindeki bu eseri faydalı olur.
S. 221 Mağrip’teki Fatımiler hakkındadır.
Hiçbir Fatımi halifesi hakkında herhangi bir iyi monografik eser bulunmamaktadır; hatta bunlardan en ünlülerinden bir olan al-Hâkim hakkında bile sadece M. İnan tarafından yazılmış birkaç kitap vardır (Kahire, 1937). Bu eser, Arapçadır ayrıca B. Bouthoul tarafından (1950) yazılan eser ise roman formundadır. Daha güvenilir, ancak tamamlanmamış bir eser olan Beitrage’sinde I, s.128’de kendisine atıf yapmış C. H. Becker tarafından yazılmış olan al-Zahir hakkındaki makaledir.
Daha yakın zamanda yapılan çalışmalar, Fatımi rejiminin ve İsma’ili doktrinin siyasi- dini hususlar ile ilgilidir. Bunlardan hiçbirisi W. Ivanow’un yapmış olduğu metinle ilgili keşifleri inkâr etmezken, onun İsma’ili tarihinin birçok yönünü daha da bütün olarak ortaya koyan eseri genellikle sorgulanmaksızın kabul edilmez. Kısa ve eksik bir sentez, yazarın A
Brief Survey of the Evolution of Isma’ilism (İsma’ilizm’in Değişiminin Kısa bir Araştırması)
(1952) adlı eserinde bulunmaktadır. S. M. Stern’in çalışmaları daha da güvenilirdir: “Isma’ili Propaganda and Fatımid Rule in the Sind,” (Sind’deki İsmaili Propagandası ve Fatımi
Hakimiyeti) IC, XXIII (1949), “Heterodox Isma’ilism in the Time of al-Mu’izz,” (Al-Mu’izz Zamanında Çok Kültürlü İsmailizim) BSOAS, XVII (1955) ve “The Succession of the Fatımid
Imam, al-Amir, The Claims of the Later Fatımids to the İmamate and the Rise of Tayyibi Isma’ilism,” (Fatımi İmam, al-Amir’in ardından gelen, Sonradan gelen Fatımilerin İmamet
İddiaları ve Tayyibi İsmailizm’in Yükselişi) Oriens, IV (1951). Doktirin meselesinde “De la
gnose antique a la gnose isma’ilienne,” ALFAV, XII (1957) gibi H. Corbin’in eserleri çekici ve orijinaldir. Ayrıca W. Madelung’un “Das Imamat in der frühen ismailitischen Lehre,”
Islam, XXXVII (1961) eserine de bakınız. Buna ek olarak E. Bertels’in Nasir-i Khosrov i ismailizm (Moskova, 1959) eserine bakınız.
Kurumlar konusunda ise A. Majid’in (Magued) iki ciltlik (1953-1955) Nuzum al-
Fatımiyyin waru’umu-hum adlı eserinde özellikle Fatımi’nin ne olduğunu ve bir bütün olarak
Müslüman devletlerinde yaygın şey arasındaki hususu açık olarak belirlememektedir. Bu bakımdan M. Canard’ın eserleri daha detaylıdır. Mesela: “Le cérémonial Fatımite et le cérémonial byzantin,” Byzantion, XXI (1951); “L’imperialisme des Fatımides et leur propagande,” AIEO, VI (1942-1947);
186
150 TARİHSEL BİBİLYOGRAFYA
“Un vizir chrétien a l’époque Fatımite,” AIEO, XII (1954) ve aynı yazarın ilave makalesi “Notes sur les Arméniens en Egypte a l’epoque Fatımite” AIEO, XIII (1955) ve onun Qalqashandi üzerine daha yakın zamanda yazdığı eseri Les insititutions des Fatımides en
Egypte (Cezayir, 1957)’dir. Ayrıca P. Vatikiotis’in A Reconstruction of the Fatımid Theory of State (Devletin Fatımi Teorisinin Yeniden Yapılanması) (1957) ve “The Syncretic Origins of
the Fatımid Da’wa,” (Fatımi Da’wa’nın Bağdaştırıcı Kökenleri) IC, XXVIII (1954); I. Hrbek’in “Die Slawen im Dienste der Fatımiden,” ArO, XXI (1953) ve C. Cahen’in “Contribution a l’étude des impots dans l’Egypte Fatımide,” JESHO, V (1962) eserlerine de bakınız.
Fatımilerin misyonu konusunda, W. Ivanow’un “The Organisation of the Fatımid Propaganda,” (Fatımi Propagandasının Organizasyonu) JBBRAS, n.s., XV (1938) ve H. F. Al-Hamdani’nin “The History of the Isma’ilis Da’wat and its Literature during the Last Phase of the Fatımid Empire” (Fatımi İmparatorluğunun Son Döneminde İsmaililerin Daveti ve
Edebiyatının Tarihi) JRAS, (1932).
Ekonomik hayat hakkında ise R. Al-Barawi’nin Hâlât Misr al-iqtisadiyya fi ‘ahd al-
Fatımiyyin (1948); ayrıca Bernard Lewis tarafından tavsiye dolu gözlemler içeren “The
Fatımids and the Route to India,” IFM, XI (1949-1950); ve S. D. Goitein tarafından yazılan makale “New Light on the Beginnings of the Karimi Merchants,” (Kerimi Tüccarları
Başlangıcına Yeni Bir Işık) JESHO, I (1958); aynı yazar tarafından yayını beklemede olan
kitabı için s. 93’e bakınız. C. Cahen ticaret hususunda bir makale hazırlamıştır; JESHO’da çıkacaktır.
Övülmeye değer olsa bile J. Mann’ın The Jews in Egypt and Palestine during the
Fatımid Caliphate (Fatımi Halifeliği Döneminde Mısır ve Filistin’deki Yahudiler) (1920)
eserinin Geniza belgeleri yayınlanınca tamamlanması ve tekrar gözden geçirilmesi gerekir. Fatımilerden kopup ayrılan bir mezhep olan Dürziler konusuna gelince, S. de Sacy tarafından yazılan ustalıklı iki ciltlik eser Exposé de la religion des Druzes (1853) mezhebin ilk yıllarına kadar giden yazışmaları ihtiva eder ve hâlâ litaratürde iyi bir yer tutar. Hâlbuki P. K. Hitti’nin The Origins of the Druze People and Religion (Dürzilerin ve Dinlerinin Kökeni) (1928) iyi bir genel araştırmadır.
İsma’ilizm’den gelen başka bir mezheb olan Haşhaşiler hakkında ise gerekli bütün belge M. G. S. Hodgson tarafından The Order of the Assassins (Haşhaşilerin Yönetim Düzeni) (1955) eserinde toplanmıştır; Suriyeli Haşhaşiler hakkında Bernard Lewis’in “The Sources for the History of the Syrian Assassins,” (Suriye Haşhaşilerin Tarihinin Kaynakları) Speculum, XXVII (1952) adlı bir kaynak çalışması vardır.
Fatımilerin Yemen’de bulunan vatandaşlarının oluşturduğu Sulaihidler hakkında ise, H. Hamdani’nin al-Sulaihiyyun (Kahire, 1955); H. Dérenbourg’un İki ciltlik Oumara du
Yemen (1897-1904) ve H. Kay’ın ‘Umara al-Hakami, İbn Khaldun ve Baha al-Din al-
Jandi’den tercümelerin gerekli olanlarını içeren Yaman, Its Early Medieal History…(Yemen’in
Erken Orta Çağ Tarihi)(Londra, 1892) eserlerine bakınız.
Fatımi sanatı ile ilgili olarak, şu anda K. A. C. Creswell tarafından mimari üzerine yazılmış s. 104’te atıf yapılmış abidevi esere sahibiz.
187