İnsan Hakları, Yurttaşlık ve Demokrasi Eğitiminin Amacı

İnsan hakları eğitimi, her şeyden önce, bireyin ve yurttaşın öznesi olduğu, bölünmez ve karşılıklı bağımlı kurallar bütününü oluşturan tüm hakları ve özgürlükleri konusunda doğru bilgilenmesi için gereklidir. Bireyin ve yurttaşın, haklardan yararlanabilmesi için öncelikle haklarının varlığını bilmesi gerekir (Gülmez, 2001: 48). Ulusal ve uluslararası yasalar, antlaşmalar, altına imza konulan bildiriler, sözleşmeler dikkate alındığında insan hakları eğitimi devlet için zorunluluk, vatandaş için hem hak hem de sorumluluktur (Türker Arslan, 2005). İnsan ve Vatandaş Hakları Bildirgesi’nden Helsinki Sözleşmesi’ne kadar pek çok hukuksal sözleşme antlaşma ve toplantı raporları ülkelerin demokrasilerine uygun küresel eğitim, ahlak eğitimi ve sosyal vatandaş yetiştirmelerinde dayanak olan belgelerdir (Yeşil, 2002: 54).

İnsan hakları, demokrasinin gelişimi ve yurttaşlık eğitimi açısından vazgeçilmezdir. Avrupa’da ve dünyanın başka bölgelerinde son yıllarda ortaya çıkan ekonomik anlamda karşılıklı bağımlılık, ırkçılık, terörizm, siyasete duyarsızlık, büyüyen toplumsal uçurumlar veya siyasetin medyatik hale gelmesi gibi toplumsal ve siyasal gelişmeler, barış ve insan hakları kültürünün temellerini sarsmakta, bu yüzden demokratik süreklilik de tehlikeye düşmektedir. İnsan hakları eğitimi ve demokratik

yurttaşlık eğitimi bu sebeple son on yıl içinde hükümetlerin ve onlardan da çok sivil toplum kuruluşlarının başlıca öncelikleri arasına girmiştir (Flowers, 2010: 12).

Uluslararası toplumlar, insan hakları eğitiminin gerçekleştirilmesinde etkili olan insan haklarının temel katkısı hakkında daha fazla fikir birliğine varmıştır. Bu anlamda insan hakları ihlalleri ve şiddetli çatışmalar, eşitlik ve sürdürülebilir kalkınma ve karar alma sürecinde katılımın artırılmasının demokratik süreçler içinde yapılması gerekir (UNESCO, 2012). Etkili insan hakları eğitiminin amacı, evrensel insan hakları yasaları da dâhil tüm yasalar ile uyumlu olmalıdır. Bunun yanında, insanların yeniliklere açık bir toplumda sorumluluk sahibi vatandaşlar olmalarını sağlamak ve onları yasalar karşısında hakları konusunda eğitmek eğitimcilerin görevidir. İnsan haklarına değer veren, hukukun kurallarına saygılı, yaygın katılımı teşvik eden ve güvenilir bir yönetim sistemine sahip olan açık toplumlar, sürdürülebilir ekonomik gelişim için daha iyi ve daha geliştirici bir ortam sağlarlar (Claude, 2006: 14).

İnsan hakları eğitimindeki asıl amaç bireylerden insan haklarıyla ilgili tüm kavram, bilgi ve uygulamaları sadece bilgi boyutunda değil öğrendikleri bilgileri içselleştirerek bunu davranışlarına dökmeleri ve hayatlarına yerleştirmeleri beklenmektedir (Türker Arslan, 2005: 19). Eskiden yurttaşlık eğitimi ile ortak bir ülkü ve kimlik etrafında yurt sevgisi ve bağlılığı oluşturmak amaçlanırken günümüzde yurttaşlık eğitiminin amacı bireylere hak ve sorumluluklarını öğretmek, hukukun üstünlüğünü sağlamak, demokrasinin korunması ve geliştirilmesi, gençlerin her alanda demokratik yurttaşlar olarak yetiştirilmeleridir. Yurttaşlık eğitimi, bireylerin faal ve mesul yurttaşlar olarak ve yurttaşlığın gerektirdiği bilgi, davranış, tavır geliştirilmesi ve bireylerin yurttaş olarak eğitim sürecinde rollerine hazırlanıp üstlenmelerini sağlar (Ulubey, 2015).

Demokratik ve insan haklarına saygılı bir toplumun oluşması, bu hakların yasal zorunlulukla, uluslararası belgelerle yer almasıyla ya da baskı yoluyla değil ancak hak ihlallerine dikkat eden ve insan haklarının evrensel boyuta taşınmasını sağlayacak bireyler, eğitim yoluyla yetiştirilebilir. İnsan hakları eğitiminin zorunlu değil mantıksal ve etik gereklilikle isteğe bağlı olarak verilmesi gerekir. Ancak bu

sayede bilinçlenen bireylerden belirli davranışlar göstermesi beklenebilir (Yeşil, 2000: 57-60). İnsan hakları eğitiminin genel amaçlarını Flowers (2010) şöyle belirtmektedir:

• Temel özgürlükler ve insan haklarına ve saygıyı güçlendirmek.

• İnsan onuruna, kendine ve başkalarına değer vermek ve saygı duymak. • Her anlamda toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanması amacıyla fırsatları

kadınlar ve erkekler için eşit şekilde oluşturulmak.

• Saygı, anlayış ve çeşitliliğin değerini bilmeyi başta ulusal, etnik, dinsel, dilsel ve diğer azınlıklara yönelik olmak üzere yaygınlaştırmak.

• Aktif yurttaşlık konusunda insanları yetkinleştirmek.

• İnsanlar ve milletler arasında demokrasiyi, kalkınmayı, sosyal adaleti, topluluk uyumunu, dayanışmayı ve dostluğu geliştirmek.

• Tüm dünyayı kapsayan insan hakları değerleri, uluslararası hoşgörü, anlayış ve şiddetten temizlenmişlik çerçevesinde bir barış ortamı oluşturmak amacıyla uluslararası yapıların etkinliklerini yaygınlaştırmak.

Temel hak ve özgürlüklerinin, ve insan onurunun farkında olan, hoşgörü ve empati duyan, saygı geliştirebilen, milli, etnik, kültürel ve dini farklılıklara saygı duyan, özgür bir o kadar da başka bireylerin hak ihlalini yapmayan, ulusal ve evrensel barışı koruyan ve bu etkinliklere katılan bireyler yetiştirmektir. Yurttaşlık hak ve sorumluluklarını kavramış, temel hak ve özgürlüklerinin farkında olan, toplumla uyumlu demokrasiye etkin katılan bireyler yetiştirmek. Devletin bireye tanıdığı tüm kişisel ve sosyal haklarını bilen, bu haklarından faydalanan ve bu süreçte diğer bireylerin haklarını ihlal etmeyen bireyler yetiştirmek insan hakları yurttaşlık ve demokrasi eğitiminin esas hedefidir. Bireyler bu eğitimi aldıktan sonra sadece bilişsel hedeflerin gerçekleşmesi yetmemektedir. Birbirlerinin haklarına saygılı, demokratik toplumu oluşturan ve bunu yasal baskı olmadan gerçekleştiren bireyler isteniyorsa İnsan Hakları Yurttaşlık ve Demokrasi Eğitimi’nin mantıksal gerekliliğe oturtulması gerekmektedir. Huzur ve refah seviyesi gelişmiş, insan haklarına saygılı, demokratik toplumun oluşması ancak etik bir gereklilik sonucu oluşur (Türker Arslan, 2005: 19-21).

Çiftçi’ye (2008:109) göre yurttaşlık bilgisinin genel amacı, kişiye pratik ve günlük hayatta kullanılır genel hukuk bilgisi vermek, toplumun medeni bir ferdi olarak hak ve yükümlülüklerinin bilincinde bir yurttaş haline getirmektir. Hukukun gayesi, bir bütün olarak, insanlar arası ilişkileri düzenlemek, toplum halinde yaşamayı güvenli kılmak, dirlik ve barış ortamı yaratmak, rekabeti önlemeden çatışmasız bir hayat tarzı ortaya koymaktır; hukukun bir alt disiplini olarak yurttaşlık bilgisi de bütün bunlara yardımcı olmaktır. Kısacası yurttaşlık bilgisinin amacı, vatandaşları topluma en iyi uyum sağlayan, toplumun kendisine verdiği ödev ve sorumlulukları kavrayıp yerine getiren kişiler olarak eğitmek ve yetiştirmektir. Yurttaşlık eğitimi öğrencilerin başkalarına saygı ile yaklaşmalarını, değişik konulara sorgulayıcı yaklaşabilme, barış ve güven içinde yaşarken topluma duyarlılıkla birlikte kendini doğru ifade edebilme becerisi kazandırmalıdır (MEB, 2011). Demokrasi ilke, değer ve becerileri öğretilirse bireyler demokrasi değer ve ilkelerini yorumlayabilme becerisi geliştirebilir (Branson, 1998’den aktaran Ersoy, 2007). Yurttaşlık eğitiminin etkililiği iyi oluşturulmuş insan hakları programı ile verilmesine bağlıdır, bu nedenle insan hakları eğitimi yurttaşlık eğitimiyle birlikte verilmelidir (Crick, 2000).

Yurttaşlık, hak, özgürlük ve sorumluluk öğretimi demokrasi eğitimi ile birlikte yapılmalıdır. Birlikte verilmesindeki amaç kavramların öğretimini kolaylaştırabilmektir. Demokratik ortamlarda kültürel, sosyal, ekonomik ve siyasi katılımların kolaylaşması ve yurttaşlık vazifelerinin yerine getirilmesi ile sağlanır. Çünkü demokratik bir ortam siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel katılımları kolaylaştırıp yurttaşlık görevlerinin yapılmasını sağlar (Ulubey, 2015). Başka bir yaklaşımla insan hakları eğitimi demokrasi eğitimi ile eş zamanlı yürütülmelidir. Çünkü insan haklarının yaşatılması, korunması ve haklara saygı gösterilmesi demokrasinin yaşatıldığı demokratik bir toplumu oluşturur (Gülmez 2001). Bir ülkede demokrasinin göstergesini anlamak için o ülkede insan hakları ve demokrasinin koruma ve geliştirilme düzeyine bakmak gerekir çünkü demokrasi ve insan hakları birbirlerini bütünleyen kavramlardır (Gözütok, 2011). İnsan hakları, yurttaşlık ve demokrasi eğitimi birbirine bağlıdır, başka bir deyişle yurttaşlık olmadan insan hakları ve demokrasi eğitimini, demokrasi olmadan da etkili insan hakları ve yurttaşlık eğitimi düşünülemez.