5. İdari Taksimatı
1.3. İngiltere’nin Fransa’ya Karşı Üstünlük Kurması
Yukarıda ayrıntılı olarak bahsedildiği gibi Fransa’nın, İngiltere’nin de içinde olduğu koalisyon karşısında mağlup olması ve ihtilal öncesi yani 1789 yılındaki sınırlarına çekilmesi sonucunda Fransa Avrupa’da gerilerken İngiltere 1815 yılından itibaren en güçlü devlet haline geldi. Ezeli rakibini saf dışı eden İngiltere, emperyalizm* faaliyetlerini arttırarak devam ettirmek için çalışmalarını hızlandırdı.
1.3.1. Mısır Üzerinden İngiltere’nin Ortadoğu Politikası
İngiltere’ye Atlantik ötesindeki sömürgelerini kaptırarak yönünü Akdeniz’e çeviren Fransa, en ziyâde müsaadeye mazhar millet olmasına rağmen müttefiki Osmanlı Devletinin toprağı olan Mısır’ı 1798 yılında işgale teşebbüs etti lakin başarısız oldu. Fransa’yı Mısır’dan çıkaran İngiltere oldu.
81www.historyworld.net-Ömer Kürkçüoğlu, Mondros’tan Musul’a Türk-İngiliz İlişkileri, İmaj Yay.
Ankara, 2006, s. 2-Kızıltoprak, Mehmet Ali Paşa’dan II. Abbas Hilmi Paşa’ya, s. 9
82 Enver Ziya Karal, Büyük Osmanlı Tarihi I, TTK, İst., s. 42 - www.historyofwar.org
* “İmparatorluk kurma eğilimi, aynı iktisadî ve sosyal bütün içinde etnik ve kültürel bakımdan farklı halkların, hâkim halkın elinde olan merkezî bir iktidarın otoriter yönetimi altında bir araya getirilmesi eğilimi”, Meydan Larousse IV, Meydan Yay., İst., 1990, s. 238
Osmanlı Devleti, Fransa’ya karşı İngiltere ile 5 Ocak 1799’da ittifak kurmasını müteakip aynı ülkeye Karadeniz’de serbest ticaret yapabilmesini öngören 30 Ekim 1799 tarihli antlaşmayı onayladı. Bu antlaşma ile Osmanlı Devleti “Denge Politikası”nı başlattı.
Mısır üzerinden İngiltere’ye karşı mücadele veren Fransa tüm bu gelişmeler üzerine Mehmet Ali Paşa’yı hem İngiltere hem de Osmanlı Devletine karşı destekledi. Fransa’nın Mehmet Ali Paşa’yı desteklemesine karşılık İngiltere, Osmanlı Devletinin en güçlü destekçisi ve müttefiki oldu. Hatta İngiltere, bu ittifakın sağlamlaşabilmesi ve Osmanlı Devletinin toprak bütünlüğü için Rusya ile anlaşmazlığa dahi düştü. Osmanlı Devleti ile Rusya arasında önemli bir sorun teşkil eden Boğazlar Meselesini 5 Ocak 1809 tarihinde Osmanlı lehine çözümleyerek Türk-İngiliz ittifakını sağlamlaştırdı83. O zaman akıllara şu soru gelebilir. Britanya İmparatorluğu; Rusya ve Fransa gibi güçlü devletleri karşısına alarak neden Osmanlı gibi zayıf bir devletin yanında yer aldı?
Bu soruya kısaca şöyle cevap verilebilir. İngilizler; Rusların Akdeniz’e ulaşmasını engellemek, sömürgesi Hindistan’ı müstahkem hale getirmek ve Orta Doğu’da Rusları Fransızları ve Mehmet Ali Paşayı etkisizleştirerek burada tek hâkim güç olmak gayesiyle siyasî, askerî ve iktisadî çalışmalar yürüttüler. Söz konusu yerlerdeki çıkarlarının korunması için zayıf ancak kendi mevcudiyetini koruyabilen Osmanlı Devletinin varlığını devam ettirmesine şiddetle taraftar oldular ve bu politikayı 1876’ya kadar sürdürdüler. Osmanlı Devleti, hayatta kaldığı müddetçe, Rusya ve Fransa’ya karşı doğal bir set vazifesi görecek ve böylelikle İngiliz çıkarları korunmuş olacaktı. Zaten İngilizler İstanbul’da siyasî nüfuzlarını bir hayli arttırmışlardı. İngilizlerin bu nüfuzunu ne Ruslar ne de Fransızlar ortadan kaldıramıyorlardı. Avrupa devletlerinin aralarındaki bu mücadelelerden Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa istifade etmesini bildi. Paşanın merkezden bağımsız olmak için yürüttüğü çalışmalar sonuç verdi ve kısa süre sonra Mısır’da adeta yarı bağımsız bir sultan haline geldi. Elde edilen bu başarılara karşın Mısır’ın mevcut durumu ve merkezî idarenin içinde bulunduğu sorunlar; sanayi devrimini gerçekleştiren ve sömürgecilik faaliyetlerine hız veren Avrupa devletlerinin Mısır’ı karıştırmaları ve ihtilal ortamı oluşturmaları için fevkalade bir fırsattı. II. Mahmud, büyük güçlerin bu planını engellemek ve askerî durumu düzeltmek için harekete geçti. Fransa’nın 1824 yılındaki son yenilgisinden sonra
menfaatleri icabı da olsa Osmanlı Devletinin yanında yer alan İngiltere ve Prusya’dan askerî personel getirterek ıslahat çalışmalarına başladı84.
Londra’da bulunan Beylikçi Nuri Efendi’den gelen tahriratta; “…İngilterelüler
gāyet fettan ayyâr âdemler olduklarından sûret-i zâhirde dostluk ve hayırhãhlık yüzünde görünmektelerse de çoğunun dostlukları yalnız bir kuru hürmet ve riâyetten ibâret olarak maslahatça bir menfaat müşâhede itmedikçe hiç bir şey yapmayacakları meşhur olan etvâr ve mişvârlarından ma‘lûm olup husûsuyla…şimdiki umûr-ı ecnebiye nâzırı Palmerston sâirlerinden fazla olarak leyl ve nehâr zikr ve fikri Rusyalu ile İngilterelü beyninde bir muharebe tekvînine sûret virmek ve maâz-Allahü teâlâ elinden gelir ise Devlet-i ʻAliyye’yi bu muharebeye teşrik garzına mahzar olarak egerçi çâker-i keminelerine buna dair bir şey açmamış ise de lisân-ı hâli ve ta‘rîzâtı bu maddeyi imâ itmekte…”85 denilerek Rusya ve Mehmet Ali Paşa’ya karşı bir ittifak kurulması için
Londra’dan İstanbul’a yapılacak olası teklif ile ilgili dikkatli olması istenmiştir.
Nuri Efendi’den gelen bu tahrîrâtın akabinde İngiltere’nin İstanbul büyükelçisi Lord Ponsonby tarafından bir ticaret antlaşması yapılması teklif edildi86. Osmanlı Devleti ile İngiltere arasında 16 Ağustos 1838’de Baltalimanı Ticaret Antlaşması akdedildi. Bu antlaşma ile İngiliz tüccarı Mısır içlerine kadar ticaret yapabilme imkânına kavuştu. Oysa bu tarihten önce İngiliz tüccarının ticaret alanı Kahire’ye kadardı87. 1836 yılında İran ile yapılan antlaşmayı müteakip imzalanan bu antlaşma aynı zamanda İngiltere için Hint Ticaret Yolunun güvenliğinin sağlanmasının yanı sıra Yakındoğu’da iktisadî88 ve siyasî nüfuzunu yayması ve homeland yani anavatan adına buraları koloni haline getirebilmesi için son derece önemli idi. Bu fırsatı çok iyi değerlendiren İngiltere burasının yönetiminin ne Osmanlı Devleti ne de bir başka devletin eline geçmesine müsaade etmedi.
84 Bernard Lewis, Ortadoğu, 8. Baskı, (Çev. Selen Y. Kölay), Arkadaş Yay., Ankara, 2011, s. 370 85 BOA, HAT, 1186/46759, 29/Z/1251
86 Kürkçüoğlu, Mondros’tan Musul’a, s. 9
87 Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlı-İngiliz İktisâdî Münâsebetleri II (1838-1850), İstanbul Üni. Edeb.
Fak. Yay., No: 1997, Edebiyat Fakültesi Bas., İst., 1976, s. 54
1.4. Irak Üzerinde İngiliz-Fransız Rekabetinin Devamı