İngiloylar`ın İslâm`la Tanışması

Araplar`ın Albaniya`ya gelişi ile burada yaşayan diğer halklar gibi eski Geller de İslâm dinî ile tanışmaya başladılar. İslâm dinini Albaniya`da yayırken Araplar`ın bölgede mevcut farklı dinî cemaatlere karşı tavrı aynı olmamıştır. Aliyev diyor ki, Araplar bölgenin ateşperest ve putperest ahalisi arasında İslâm`ın yayılmasında çok ısrarlı olsalar da Hıristiyanlar arasında İslâm`ı kabul ettirilmesinde mülayim davranmışlardır. Bu yüzden eski Geller arasında İslâm`ı kabul edenler olsalar da Hıristiyanlığ`a olan bağlılığını sürdürenler de vardı.426

Memmedli`ye göre, İngiloylar, XI. yüzyılın başlarından XIX. yüzyılın ortalarına kadar İslâm inancına mensub olmuşlardır.427

Olson, XVII. yüzyılın başında I. Şah Abbas`ın İran üzerinden İslâm`ı Kafkasya`da İngiloylar da dahil olmak üzere birçok halklara tanıttığından ve İngiloylar`ın daha çok İslâm`ın Şiilik koluna çok bağlı olduklarından bahseder. Yine araştırmacının belirttiğine göre, Osmanlı Kafkasya`yı işgal ettikten sonra İngiloylar`ın bir kısmı İslâm`ın Sünni kolunun Hanefî mezhebini kabul etmiştir. Araştırmacı, günümüzdeki İngiloylar`ın büyük çoğunluğunun İslâm`ın Şii kolu geleneğine bağlı olduğunu belirtmektedir.428

Pedro Ramet isimli yabancı bir araştırmacı tarafından yapılan “Sovyetler ve

Doğu Avrupada Din ve Milliyetçilik” isimli istatistik bir raporda, geçmiş Sovyetler

Birliği`nde mevcut olan Müslüman topluluklardan bahsedilirken, İngiloylar`dan da

424 _{Karaulov, Svedeniye Arabiskih Geografov 9 i 10 vekov o Kavkaze Armeni i Azerbaydjane, s. 57.} 425 _{Ş. Aliyev, “Kuzey Batı Azerbaycan`da İslâm”, ss. 309-311.}

426 _{Ş. Aliyev, Kuzeybatı Azerbaycan: İngiloylar, ss. 74-75.} 427 _{A. Memmedli, Mâbedler Diyarının Tarihi, s. 23.}

bahsedilmektedir. Raporda İngiloylar, “Müslüman Gürcüler” olarak ifade edilmektedir.429

Mustafayev de İslâm`ın Albaniya`da yayıldığı dönemde buradaki dinî durumun sabit olmadığından, İslâm ile beraber putperestlik, ateşperestlik, doğa ile ilgili inançların halk arasında mevcut olmasından bahsetmektedir. Araştırmacıya göre, İslâm halk arasında hızlı bir şekilde yayılmakta devam etmekte idi. Albaniya`nın kırsal bölgelerinde ise Hıristiyan inancında olan Albanlar`ın birçoğu cizye vergisi ödemekle kendi inançlarında kala bilirlerdi.430 Arap hilâfetinin, gayri İslâmî dinî müesseselere bu şekilde davranmasının sebebi, kiliseleri ve oradaki dinî rehberleri himaye etmesi idi. Misyonerlik ve tebliğ yönünden Albaniya`da Hıristiyanlığ`ın yayılış şekli ile İslâm`ın yayılış şekli farklılık arz etmekteydi. Şöyle ki; Albaniya arazisinde Hıristiyanlığ`ın ilk yayılışı tamamen sulh ortamında olmuştur. Fakat İslâm, Albaniya`da Araplar`ın ülkeyi istila etmesi şeklinde yayılmağa başlamıştır. Bu yüzden de Hıristiyan inancında olan diğer Alban halkları gibi eski İngiloylar` da ilk başlarda Araplar`ın getirdiği yeni dine şüphe ile yaklaşmış, içten bağlanamamışlar ve kendi inançlarında kalmaya öncelik vermişlerdir.431 _{Fakat her ne kadar İslâm dini Albaniya`ya Araplar`ın ülkeyi feth etmesi}

ile yayılmağa başlasa da Albaniya`da yaşayan halklar İslâm`ı kabul etmekte serbest idiler. Sadece İslâm`ı kabul etmeyenler cizye vergisi vermek zorunda idiler.432

Aliyev, IX-1X. yüzyıllarda Albaniya`da mevcut dinî durumdan bahsederken, Araplar tarafından Albaniya`da yaşayan Hıristiyan ahaliden cizye vergisi alınırken bazı istisnalara yer verildiğini belirtmektedir. Mesela, Emevîler zamanında Hıristiyan keşişlerden vergi alınmıyordu. Hatta keşişlerin dokunulmazlık hakları da vardı. Araplar`ın askeri seferlerine iştirak eden zimmîler de cizye vergisinden muaf tutulurlardı. Çünkü harbe iştirak etmek, cizye vergisini karşılıyordu. Günümüzdeki

429 _{Pedro Ramet, Religion and Nasionalism in the Soviet and East Evropean Politices Edited, Duke}

University Press, Durham and London, 1989, s.432.

430 _{Mustafayev, İngiloylar’ın Maddî Medeniyeti, ss. 39-40.}

431 _{Ziya Bünyatov, Azerbaydjan v VII-IX. Veka (Azerbaycan VII-IX. yüzyıllarda), İzdatelstvo Akademi}

Nauk Azerbaydjanskoy SSRİ, Baku, 1965, s. 94-95; Mustafayev, İngiloylar’ın Maddî Medeniyeti, ss. 39- 41.

İngiloylar`ın ecdadı kabul edilen eski Geller de Arap hilâfetinin askeri seferlerine iştirak etmişlerdir. 433

Velihanlı IX-XII.yüzyıl Arap Coğrafyacı Seyyahları Azerbaycan Hakkında adlı

eserinde XII. yüzyıl Arap yazarı el- Karnati`ye (ö. 1170) istinaden VIII. yüzyılda Mesleme ibn Abdulmelik`in Kafkasya`da birçok halkları Müslüman etmelerinden bahsederken, eski Geller`in ikamet ettiği Filan Şahlığı`nı da ayrıca göstermektedir.434 Aliyev, el-Karnati`nin VIII. yüzyılda Gelleri`in İslâm dinini kabul etmeleri ile ilgili bilgilerin, Gürcü, Ermeni kaynaklarda geçmediğini belirtmektedir. Diğer Arap, Gürcü ve Ermeni kaynakları eski Alban halkları içerisinde sadece tüccarların ve sanatkarların İslâm`ı kabul ettiklerini ifade etmektedir. Bahsedilen eserde el-Mukaddesi, Albaniya`nın kuzeybatı sınırında Geller`in eskiden ikamet ettikleri arazilerden olan Tebla şehri hakkında bilgi verirken, burada Müslümanlar`ın 500 evinin olduğunu ve burada yaşayan halkın çoğunluğunun Hıristiyan olduğunu ifade etmişdir.435

Velili`ye göre, İngiloylar 1616-1617 yıllarında bölgede yaşayan I. Şah Abbas436`ın yardımı ile Lezgiler tarafından Müslümanlaştırılmışlardır.437 Fakat, Aliyev, bu bilginin I. Şah Abbas`ın İngiloylar`ı Müslümanlaştırması fikrinin yanlış bir fikir olduğunu, zira I. Şah Abbas`dan önce de İngiloylar arasında İslâm dinî mevcut olduğunu belirtmektedir. Araştırmacıya göre, I. Şah Abbas, sadece bölgedeki Hıristiyanlığı ortadan kaldırmağa çalışmıştır.438 <sub>Paşayeva`nın verdiği bilgiye göre, İngiloylar`ın ikinci</sub>

defa İslâm dinini kabul etmesi 1616-1617 yıllarında gerçekleşmiştir. Araştırmacıya göre, bu yıllarda İslâm`ı kabul etmiş İngiloylar`ın bir kısmı XIX. yüzyılda Gürcistan piskoposu İon`un bölgedeki faaliyetleri sonucunda yeniden Hıristiyanlaştırılmışlardır. Araştırmacı, 1886 yılı istatistik verilerine göre, 1890`lı yıllarda Zaqatala bölgesinde yaşayan on binden fazla İngiloydan 7126`ının İslâm inancında olduğunu belitmektedir.

433 _{Ş. Aliyev, “Kuzey Batı Azerbaycan`da İslâm”, s. 309.}

434 _{Velihanlı, IX-XII. yüzyıl Arap Coğrafi Seyyahları Azerbaycan Hakkında, s. 160.} 435 _{Ş. Aliyev, Kuzeybatı Azerbaycan: İngiloylar, s. 75.}

436 _{I. Şah Abbas, (1587-1629) Safevî Devleti`nin ünlü hükümdarlarından biridir. XVII. yüzyılda}

Gürcüler`i Müslümanlaştırması ile ün kazanmıştır. (Cihat Aydoğmuşoğlu,” Safevî Hükümdarı Şah Abbas`ın Dinî Siyaseti”, İnternational Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume, Yılı 3, Sayı 6 Türkiye, 2011, s. 1330)

437 _{Velili, Azerbaycan: Coğrafi, Tabii, Etnografik ve İktisadi Mülahezat, (Osmanlıca), s. 85.} 438 _{Ş. Aliyev, 45 yaş, Tarihci ve araştırmacı, Kişisel görüşme, Aliabad Zaqatala, Tarih: 13.07.2016.}

Aynı istatistik verilerine göre, Rusya Devleti, resmî belgelerde Müslüman İngiloylar`ı

“İngiloy” gibi, Müslüman olmayan İngiloylar`ı ise “Gürcü” gibi göstermiştir.439

Gaybullayev, Toponimiya Azerbaydjana adlı eserinde belirttiğine göre, İngiloylar ikinci defa İslâm dinni XVIII. yüzyılın başlarında benimsemişlerdir.440

Cavadova,“XIX. yüzyılda Şeki-Zaqatala Bölgesi Ahalisinin Etnik ve Demografik

Yapısı” isimli makalesinde belirttiğine göre, XIX. yüzyılın başında Car-Balaken

Cemaatliği`nde yaşayan ahalinin tamamı Müslüman idi.441

Kerimov, “İngiloylar`ın Kültür ve Medeniyetimizde Genel ve Özel Yönlerinin

Bazı Meselelerine Dair” adlı çalışmasında 1870`li yıllarda Azerbaycan`ın kuzeybatı

bölgesinde yaşayan Müslüman İngiloylar`ın sayısının 7126 olduğunu ifade etmiştir.442

Sonuç olarak, İngiloylar`ın ecdatları kabul edilen eski Geller İslâm ile Arap hilâfetinin Albaniya`yı işgal etmesi sırasında yani VIII. yüzyılda tanışmışlardır. Bazı araştırmacıların belirttikleri gibi İngiloylar`ın XVII. yüzyılda Safevî hükümdarlarından I. Şah Abbas tarafından Müslüman oldukları şeklinde verilen bilgiler doğru değildir. I. Şah Abbas, eski Geller`in ikamet ettikleri bölgeye geldiğinde zaten onlar Müslüman idiler. I. Şah Abbas, sadece Hıristiyan inancını ortadan kaldırmağa çalışmış ve bu suretle İslâm`ı İngiloylar arasında daha da pekiştirmiştir.