2. İngiloylar`da İslâm
2.3. İngiloylar`ın İkamet Ettikleri Bölgede İslâm`a ait Dinî Âbideler
Albaniya`nın eski halklarından biri olan İngiloylar`ın yaşadıkları köylerde İslâm mimarisine uygun camiiler ve mescitler bulunmaktadır. Bu camii ve mescitlerin her birisi bir sanat numunesidir. Bu camii ve mescitlerın bazıları XIX. yüzyılın ikinci yarısında yapılmıştır. İngiloylar`ın ikamet ettikleri İslâm inancına mensub olan köyler, XIX. yüzyılda Çarlık Rusyası`nın Azerbaycan`ın kuzeybatı bölgesinde yürüttüğü zoraki Hıristiyanlaştırma politikası karşısında cesurca mücadele etmiş köylerdir. Bu bakımdan bahsi geçen İngiloy köylerindeki camii ve mescitler birer tarihî mimari anıtlar olmakla beraber, Çarlık Rusyası döneminde millî ve manevî değerlerin korunması yolunda mücadele eden insanların güç kaynağı, millî ve manevî değerlere olan sadakatın sembolü olmuştur. Günümüzdeki Müslüman İngiloylar`ın ikamet ettikleri köyler içerisinde Aliabad kasabasının özel bir yeri vardır. Bu kasaba hatta Sovyet hakimiyeti yıllarında en güçlü baskı dönemlerinde bile dinî birliğini korumuştur.450
Azerbaycan`ın kuzeybatı bölgesinde mevcut olan dinî âbideler, Alban mimarisi ile İslâm mimarisinin sentezinden ortaya çıkmıştır ve çok sağlam bir yapıya sahiptir.
449 K.Memmedov, Kişisel görüşme, Aliabad Zaqatala, Tarih: 21.10.2019.
Mesela, 1913-1915 yıllarında bölgede çok dehşetli bir depreme rağmen, burdaki camiiler yıkılmadan ayakta kala bilmişlerdir.451
Günümüzdeki İngiloylar`ın ikamet ettikleri köylerde İslâm`a ait Aliabad Kasaba Camii, Mosul Köyü Camii, İtitala Köyü Camii ve Aliabad İslâm Medresesi isimli dinî âbideler mevcuttur.
2.3.1. İtitala Köyü Camii
Çalışmamızın ikinci bölümünde Çarlık Rusyası`ının Azerbaycan`ın kuzeybatı bölgesinde zoraki Hıristiyanlaştırma siyaseti konusuna değinmiştik. Bu süreçte İngiloylar`ın ikamet ettikleri Zaqatala ve Balaken illerinde baş veren isyanın esas merkezleri Zaqatala ilinin Aliabad ve Mosul köyleri ve Balaken iliin İtitala köyü idi. Aliabad, Mosul ve İtitala köyleri, Çarlık Rusyası`nın zoraki Hıristiyanlaştırma siyasetine karşı kendi inanclarını savunmak için mücadele etmişlerdir. Günümüzde bu köylerde İslâm dinî âbideleri mevcuttur. 452
İtitala Köyü Camii, Müslüman İngiloylar`ın ikamet ettikleri Balaken ili İtitala köyünde bulunuyor. Camii, 1902-1907 yıllarında köy cemaatinin gönüllü yardımları ile tuğladan inşa olunmuştur. Bahçesi ile beraber 1500 metrekare bir alanı kapsamaktadır. Camiinin kapsadığı alan ise 160 metrekaredir. Dışarıdan yüksekliği 20 metre, iç hündürlüğü ise 6 metredir. Camiinin minaresi bölgenin çoğu camiilerinde olduğu gibi camiiden kenarda bahçede yapılmıştır. Minare, çelik konstrüksiyonlardan kurulmuştur. 1989 yılında camiinin bahçesine taş duvar inşa olunmuştur. Camii, dinî ve tarihî anıt olarak Azerbaycan Turizm ve Medeniyet Bakanlığı tarafından korunmaktadır.453 (Bkz: Ek- 2.7)
2.3.2. Aliabad Kasaba Camii
Aliabad Kasaba Camii, XVII. yüzyılda yapılmıştır. Bu camii iki bin kişinin ibadet edebileceği kapasitetedir. Aliabad Kasaba Camii`nin yirmi metre yüksekliği olan minare mevcuttur. 1981 yılında bu camii kasaba halkının gönüllü yardımları ile esaslı bir şekilde tamir edilerek, çatısı değiştirilmiştir. On sekiz yirmi metre yüksekliği olan
451 A.Memmedli, Kişisel görüşme, Aliabad Zaqatala, Tarih: 24.03.2019.
452 A. Memedli, Azerbaycan`ın Kuzeybatı Bölgesinin Tarihî Âbideleri, ss.121-122.
453A. Memmedli, Kişisel görüşme, Balaken, Tarih: 11.05.2019; Ayrıca daha geniş bilgi için bkz: Şamil
minarenin çürüyüp dağılmakta olan üst kısmı yenlenmiştir. Ayrıca camiinin ön tarafında bu bölgede ünlü olan Hacı İrzebala isimli şahsın kabri vardır.454 Aliabad Kasaba
Camii`nde KMİ onayı ile Zaqatala şehir kadısı tarafından tayin edilen imam görev
yapmaktadır. Aliabad Kasaba Camii`ne tayin edilmiş imam aynı zamanda kasabaya dinî açıdan liderlik etmektedir. O, kasaba arazisinde camii ile beraber tüm hücre, medrese ve Kurân kurslarının faaliyetlerini düzenler ve bölge kadısının onayı ile gerekli dinî kadroların tayini meselesini bakar. Dinî heyetin faaliyet programını hazırlar ve kanuna uygun şekilde topluluğun dinî işlerini yürütür. Camii, tarihî âbide gibi Azerbaycan Turizm ve Medeniyet Bakanlığı tarafından korunmaktadır.455 (Bkz: Ek- 2.6)
Camiinin bünyesinde ayrıca orta okul öğrencilerinin İslâm din eğitimi alabilmeleri için kız ve erkek öğrenci kursları faaliyet göstermektedir. Çocuklarının İslâm dinini ve İslâm dininin mukaddes kitabı olan Kur`ân-ı Kerîm`i öğrenmesinin isteyen ebeveynler öğleden sonra çocuklarını bu kurslara gönderirler. Kurslarda eğitim almak gönüllülük esasında göredir.456
2.3.3. Aliabad İslâm Medresesi
Günümüzdeki İngiloylar`ın nüfus bakımından en kalabalık yerleşim birimlerinden biri olan Aliabad kasabasında bulunan Aliabad İslâm Medresesi, erkek öğrenciler için İslâm dinî eğitimi veren okuldur. Adı geçen kasabada bu dinî okulun kurulmasına sebeb bağımsızlık döneminden sonra Azerbaycan`ın bu bölgesinde yaşanan olaylar olmuştur. XIX. yüzyılda Çarlık Rusyası ve Gürcü Ortodoks Kilisesi, Azerbaycan`ın bu bölgesinde zoraki Hıristiyanlaştırma siyaseti gerçekleştise de Aliabad kasabasında bu siyaset netice vermemişti. Bir asır sonra 1990`lı yıllarda Azerbaycan Cumhuriyeti`nde mevcut olan siyasi buhrandan yararlanan komşu Gürcistan`dan gelmiş özel amaçlı misyoner grupların desteği ile kasabada yeniden Hıristiyanlaştırma politikası başlatılmıştır. Bu durum çoğunluk nüfusu Müslüman olan kasaba halkını rahatsız etmiştir Bunun için kasaba halkı tarafından kasabada İslâm dininin tedris olunduğu bir okulun açılması talebi ileri sürülmüştür ve taleb halkdan toplanılmış imza
454 K. Memmedov, Kişisel görüşme, Aliabad Zaqatala, Tarih: 26.01.2019. 455 Şabanov, Kişisel görüşme, Aliabad Zaqatala, Tarih: 26.01.2019.
456 Darçın Memmedov, 55 yaş, Aliabad kasaba imamı, Kişisel görüşme, Aliabad Zaqatala, Tarih:
listesi ile beraber o zaman Azerbaycan Cumhurbaşkanı olan Haydar Aliyev`e gönderilmiştir. Resmî devlet organlarına taleb üzerine devlet tarafından 1984 yılında yapımına başlanan fakat bazı sebeblerden dolayı yapımı yarım kalmış kreş binası okulun kurulması için vakfedilmiştir. Aliabad İslâm Medresesi, 1995 yılı Ekim ayından itibaren faaliyet göstermektedir. Medrese daha sonralar Türkiye Cumhuriyeti`nde mevcut olan Aziz Mahmud Hüdayi vakfının maddî desteği ile faaliyetini devam ettirmiştir. Medrese günümüzde de faaliyetlerine devam etmektedir. İlk zamanlarda Kurân kursu ve yaz kursları olarak faaliyet gösteren medrese 2002 yıldan itibaren günümüze kadar üç yıllık eğitim vermektedir.457
Önceleri Aliabad İslâm Medresesi adı ile faaliyet gösteren bu okulun 2017 yılı nisan ayında resmi devlet kaydı yenilenerek, şu an KMİ ve DKDK`in bünyesinde Aliabad İslâm Kolleci adı ile faaliyetlerine devam etmektedir. Şu an Aliabad İslâm Kolleci, erkek öğrenciler için orta seviyede (imam hatip seviyesi) dinî eğtimi vermektedir. Kollecde eğitim alan öğrenciler hem liseye devam etmekte hem de dinî eğitimini tekmilleştirmektedir. Şu an kollecde yaklaşık 100 erkek öğrenci yatılı olarak eğitim almaktadır.458 (Bkz: Ek- 2.9)
Netice itibariyle, Aliabad kasabasında İslâm Medresesi`nin kurulması ile Hıristyan misyonerlerin kasabada faaliyetlerini zayıflattı ve burada yaşayan İngiloylar`ı Hıristiyanlaştırma çabaları neticesiz kaldı.
2.3.4. Mosul Köyü Camii
Mosul Köyü Camii, günümüzdeki İngiloylar`ın ikamet ettikleri köylerden olan Mosul köyünde bulunmaktadır. Camii, tarihî anıt gibi Azerbaycan Medeniyet ve Turizm Bakanlığı tarafından korunuyor. Mosul Köyü Camii, 480 metrekarelik bir alanı kapsamaktadır. Camiinin yüksekliği içeriden 7.60 metredir. Camiinin bahçesinde yirmi iki metre yüksekliğinde minare bulunmaktadır. Camii duvarlarında beş tane kitabe vardır. Kitabelerden elde edilen bilgiye göre, camii köy cemaatinin gönüllü yardımları ile 1889 yılında yapılmıştır. Mosul Köyü Camii, Azerbaycan`ın SSCB`in 459 tabiliğinde
457 K. Memmedov, Kişisel görüşme, Aliabad Zaqatala, Tarih: 10.01.2019. 458 S.Vahabov, Kişisel görüşme, Aliabad Zaqatala, Tarih: 12 Şubat 2019.
459 SSCB, 1917 yılında Rusya Çarlığı`nın devrilmesi ile Rusya`da kurulan, kendi bünyesinde 15
olduğu yıllarda SSCB Devleti tarafından diğer camiiler gibi kapatılmış460 ve
Azerbaycan Cumhuriyeti bağımsızlık kazanana kadar depo gibi kullanılmıştır. Azerbaycan Cumhuriyeti bağımsızlık kazandıktan sonra 1991 yılında “Kanlı 20 Ocak
Katlıamı” nın461 yıldönümü günü camii köy halkının ibadeti için yeniden faaliyet
göstermeğe başlamıştır. Camii imamı Neymet Aliyev`in verdiği bilgiye göre Mosul Köyü Camii, bölgedeki birçok bilim insanının yetişmesinde önemli rol oynamıştır. Camii, günümüzde tüm vakitlerde halka açıktır ve burada Cuma ve bayram namazları da kılınmaktadır.
Camiinin bahçesinde günlük namazların kılındığı ayrıca küçük bir mescit de bulunmaktadır. Bu mescit, camiinin ısıtılması zor olduğu soğuk kış aylarında kullanılmaktadır. (Bkz: Ek- 2.8)
Ayrıca camiinin bünyesinde kız ve erkek öğrencilerin İslâm dinî eğitimi ala bilmeleri için Kurân kursları faaliyet göstermektedir. Kurân kursları dersleri camiide
olmuştur. Toprakları`nın 75%`i Avrupa`da 25 %`i ise Asya`da bulunmaktaydı. (Oral Sander, Siyasi Tarih 1918-1994, İmge Kitapevi, Ankara, 1996, s.445) Ayrıca daha geniş bilgi için bkz: Elçin Zamanov, Sovyetler Döneminde Azerbaycan`da Eğitim Haraketleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, SBE, Konya, 2014, ss. 5-10)
460 28 Mayıs 1918`de kurulan Azerbaycan Cumhuriyeti`inin 1920 yılı Nisan ayında SSCB tarafından
devrilmesi, Azerbaycan`da dinî durumu çok etkilemiştir. SSCB, tâbiliğinde bulunan diğer cumhuriyetlerde olduğu gibi Azerbaaycan Sovyet Cumhuriyeti`nde de tüm dinî inançların yaşatılmasını engellemiştir. Bu dönemde Azerbaycan`da bulundan tüm dinî âbideler kapatılmış ve sosyal tesislere, depolara dönüştürülmüştür. Azerbaycan`ın diğer bölgelerinde olduğu gibi kuzeybatı bölgesinde de bu siyaset aynile uygulanmıştır. İngiloylar`ın ikamet ettikleri Zaqatala, Balaken ve Qakh (Qax)illerinde dinî faaliyetler tamamen yasaklanmış ve bölgede mevcut olan tüm dinî âbideler ibadete kapatılarak depo, okul ve diğer sosyal tesisler için kulllanılmıştır.
Sovyetler Birliği döneminde ayrıca din adamları da takipe alınmış, dinin ve dinî ayinlerin icra olunması kanunla yasaklanmıştır. Yasağa uymayan din adamlarının bir kısmı Sibirya`ya sürgün edilmiş, bir kısmı ise infaz olunarak öldürülmüştür. Aliabad kasabası arazisinde bahsi geçen yıllarda toplu şekilde infaz edilmiş din adamlarının topluca gömüldüğü birkaç yer bulunmaktadır. SSCB döneminde sovyet memurları kasabanın Müslüman cemaatinden bir grup dindarlarını topluca kurşuna dizerek, bu yerlere gömmüşler. (Bkz: Ek: 2.10-11) Böyle toplu mezarlar Azerbaycan`ın birçok bölgesinde mevcuttur. Azerbaycan tarihinde mevcut olmuş bu durum 1991 yılında Azerbaycan`ın kendi bağımısızlığını kazanmasına kadar devam etmiş ve bağımsızlıktan sonra tüm dinî âbideler yeniden ibadete açılmış, dini ayinlerin icrası ve dinî yaşam serbest bırakılmıştır. (Şabanov, Kişisel görüşme, Aliabad Zaqatala, Tarih: 15.05.2019) Daha geniş bilgi için bkz: Elçin Zamanov, Sovyetler Döneminde Azerbaycan`da Eğitim Haraketleri, ss. 73-88
461 20 Ocak Katliamı, 1990 ylında SSCB ordusu tarafından kendi bağımsızlığını kazana bilmesi için
sokaklara çıkarak sesini duyurmağa çalışan Azerbaycan halkına karşı yapılmış katliamdır. Bu katliamda Azerbaycan halkı binlerle şehit verdi ve Azerbaycan bu olaydan sonra SSCB Devleti`nden ayrılarak kendi bağımsız cumhuriyetini kurdu. Azerbaycan Cumhuriyeti`nin tüm bölgelerinde her yıl 20 Ocak tarihi “20 Ocak Katliamı” şehitlerinin anma günüdür. (http://azerbaijan.az Erişim Tarihi: 29.05.2019)
mevcut olan din hizmeti odalarında yapılmaktadır ve bu kurslarda dersler öğlen orta okul dersleri bittikten sonra yapılmaktadır.462