İngiloylar`ın Hıristiyanlık İnancı ile Tanışması

İngiloylar, Hıristiyanlık inancı ile, tarihî kronolojiye uygun olarak İslâm inancının Albaniya`da yayılışından önce tanışmışlar. Aliyev`e göre, Geller, Hıristiyanlığ`ı V. yüzyılın sonu, VI. yüzyılın başlarında Albaniya çarı 3. Mömin Vaçagan`ın zamanında kabul etmişlerdir.260

Mustafayev`e göre, diğer eski Alban halkları gibi İngiloylar`ın ecdatları olan Geller`in tarihinde de kronolojik olarak putperestlik ve ateşperestlik inançlarından sonra Hıristiyanlık inancı gelmektedir. Eski Geller, önce Hıristiyanlığ`ın diyofizit inancında, daha sonra ise monofizit inancında olmuşlardır.261 Paşayeva`ya göre, Arap hilâfetinin Albaniya`yı tutmasından sonra eski Geller arasında İslâm inancı muayyen ölçüde yayılsa da onların birçoğu Hıristiyan inancında kalmıştır. VIII. yüzyılda Alban Kilisesi`nin bağımsızlığını kaybetmesinden sonra eski Geller Gürcü Ortodoks Kilisesi`nin262 _{etkisi altında kalmışlardır. Araştırmacıya göre, IX.yüzyılın başlarında}

Kaheti Çarlığı`nın kurulması ile Gürcü Kilisesi`nin tesiri daha da artmıştır.263

Dünya Kültürleri Ansiklopedisi`de, günümüzdeki İngiloylar`ın dinî inançlarından bahsedilirken, İngiloylar`ın ikamet ettikleri bölgede İslâm` ın yayılmasına rağmen, Kiş`de “Tanrının Annesinin Manastırı”, “Aziz George Kürmük Manastırı”, Kum`da “Tanrının Annesi Bazilikası” ve diğer manastır ve kiliseler gibi Hıristiyanlığ`a ait dinî yapıların bulunduğundan bahsetmektedir. Yazar burada ayrıca İngiloylar`ın

259 _{F. Memmedova, Kafkas Albaniyası’nda Hıristiyanlık, Bakü, 2003, s. 45.} 260 _{Ş. Aliyev, Kuzeybatı Azerbaycan: İngiloylar, ss. 59-60.}

261 _{Mustafayev, İngiloylar’ın Maddî Medeniyeti, s. 36.}

262 _{Gürcü Ortodoks Kilisesi, VIII. yüzyılda bağımsız bir kilise olmuştur ve bağımısızlığı 1057 yılı İznik}

konsilinde onaylanmıştır. 1811 yılında Gürcistan`ın Çarlık Rusya`nın tabiliğine geçmesi ile Gürcü Ortodoks Kilisesi de bağımsızlığını kaybetmiş ve Rus Ortodoks Kilisesi`ne bağlanmıştır. 1917 yılı Şubat ihtilalinden sonra Rusya İmperiyası`nın düşmesi ile, Gürcü Ortodoks Kilisesi`ni yeniden bağımsızlık kazanmıştır. 1943 yılında Rus Ortodoks Kilisesi, Gürcü Ortodoks Kilisesi`ni bağımsız bir kilise gibi tanımıştır. Kilisenin yaklaşık 3,5 milyon üyesi vardır ve üyelerinin çoğunluğu Gürcüler`dir. Bu kilisede ibadet Gürcü dilinde yapılmaktadır. Kilise başkanı, bütün Gürcistan`ın katalikos patriarhı ünvanını taşımaktadır. Katalikos Patriarh, kilisenin merkezi olan Tiflis`de bulunuyor. Kiliseye bir sinod ve 47 yeparhiya (dinî merkez) dahildir. (Anar Alizade, Azerbaycan`da Hıristiyanlık Geşmişten Bugüne, Elm ve Tehsil Yayınları, Bakü, 2016, ss. 109-110) İngiloylar`ın ikamet ettikleri bölgelerde mevcut olan Ortodoks kiliseler Gürcü Ortodoks Kilisesi`nin tâbiliğinde faaliyet göstermektedir.

yaşadıkları bölgede mevcut olan ve her yıl kutlanan Hıristiyanlık bayramlarından da söz eder. Yazarın verdiği bilgiye göre, daha çok gözlemlenen Hıristiyanlık bayramlarından biri Kürmük Mâbedi`nde gerçekleştirilen “Kürmükoba” Bayramı`dır. Yazar söz konusu ansiklopedi maddesinde, İngiloylar`ın halihazırdaki dinî durumları ile ilgili bilgi vermeğe devam ederken, onların yaşadıkları bölgede küçük cemaat mâbedlerin olmasından bahsetmektedir. Paskalya ve diğer bayram günlerinde halk bu mâbedlerde toplanır, kurbanlar keserler ve bölge halknın korunması ve artması için Tanrı`ya dua ederler. İngiloylar`ın yaşadıkları bölgede Hıristiyanlık ve İslâmi ritüellerin dışında toplum faaliyetlerinin her alanında geleneksel dinî inançlar ve uygulamalar mevcuttur. Yazar bahsettiği inanç ve uygulamalara örnek olarak, İngiloylar`ın cenaze törenlerini, halk hekimliği faaliyetlerini ve evlilik törenlerini göstermiştir. Yine yazar dinî inançlarıdan bahsederken ayrıca halk arasında fal bakma, büyücülük, şeytani ruhlara inanma gibi inançların da yaygın olduğunu söylemektedir.264

Aliyev, Kuzeybatı Azerbaycan, İngiloylar isimli ilmi çalışmasında Geller`in eski ikamet ettikleri Hereti bölgesinde bulunmuş Kürmük Mâbedi gibi en eski Hıristiyanlık mâbedlerinin V-VI. yüzyıllara ait olduğunu ifade etmektedir. Araştırmacı diyor ki, her ne kadar çağdaş Gürcü kaynakları eski Hereti arazisinde mevcut olan Hıristiyanlık mâbedlerinin Gürcü mâbedleri olduğunu söyleseler de V-VI. yüzyıllarda Hereti bölgesinin eski İberiya hudutlarının dışında olması ve İngiloylar`ın da eski dönemlerden beri bu topraklarda ikamet etmiş olmaları gerçeği bu iddianın objektif ve doğru bir iddia olmadığını göstermektedir. 265

Velihanlı IX-XII.yüzyıl Arap Coğrafyacı Seyyahları Azerbaycan Hakkında adlı eserinde Arap coğrafyacısı el-Mukaddesi`ye istinaden şöyle yazar: “Şeki, dağlık

olmayan arazide kurulmuş bir şehirdir. Ahalisinin çoğu Hıristiyandır. Ayrıca eski

Geller`in yaşadığı Tebla`da ahalinin çoğunluğunun dinî inancı Hıristiyanlık`tır.” 266

Netice itibariyle, Albaniya`da yaşayan halklar arasında Hıristiyanlık M.S. II. yüzyılda yayılmağa başlamıştır. Fakat Albaniya`da Hıristiyanlık daha çok şahlar, saray

264 _{Migeladze, “İngilos”, Encyclopedia of Worlds Cultures, C. VI, s. 15.} 265 _{Ş. Aliyev, Kuzeybatı Azerbaycan: İngiloylar, s. 59,64.}

266 _{Naile Velihanlı, IX-XII. yüzyıl Arap Coğrafi Seyyahları Azerbaycan Hakkında, Elm Neşriyyatı, Bakü,}

erkânı arasında yaygın olsa da genel halk arasında yaygın hale gelmemiştir.267 _V.

yüzyılın sonu ile VI. yüzyılın başlarında eski Albaniya`da yaşayan halklar dinî bakımdan iki kısma ayrılıyordu. Halkın bir kısmı Hıristiyanlığı kabul etse de diğer kısmı eski inançlarında kalmaya devam ediyordu. Bu durum eski Geller arasında da mevcut idi. Her ne kadar Geller arasında Hıristiyanlığ`ın yayılması V. yüzyılın sonu ile VI. yüzyılın başlarına denk gelse de ahali arasında eski putperestlik ve ateşperestlik inançlarına devam edenler de vardı. Tarihî Hereti topraklarında VI. yüzyıla ait Hıristiyanlık mâbedleri ile beraber, ateşperestlik ve putperestlik mâbedlerinin de bulunması bunu teyit etmektedir. İngiloylar`ın ecdadı olan Geller XI. yüzyıla kadar Hıristiyanlığın monofizit inancında kalmışlardır. XI. yüzyılda diğer eski Alban halkları gibi Geller de Kaheti Çarlığı`nın tabiliğine geçtikten sonra Gürcü Kilisesi`ne bağlanmışlardır. Bu durum İngiloylar`ın asimilasyona mâruz kalmasında ve sonraki etnik hayatında mühim rol oynamıştır. Şöyle ki; İber-Alban etnik yakınlaşması sürecinin ilk merhalesinde ayin, ibadet, dua dili olarak kullanılan Gürcüce tedricen buradaki halklar arasında ortak iletişim vasıtasına döndürülmüş ve Alban halklarının yerli dillerini pasifize etmiştir.268 Böylece XI.yüzyılın sonlarında Azerbaycan`ın kuzeybatı bölgesinde Gürcü Ortodoks Kilisesi`nin faaliyetleri güçlenmeğe başlamıştır.269