Albaniya`da Hıristiyanlığ`ın Yayılması

Albaniya arazisi, ilk Hıristiyan gruplarının ortaya çıktığı yerlerden biri sayılmaktadır. Hıristiyanlık daha devlet dinî olmadan önce Alban topraklarına Hıristiyan tebliğcileri gelmeğe başlamıştır. Alban halkı ilk gelen Hıristiyanları

“Nesranlılar” olarak adlandırmışlardır.239 _{Memmedli`ye göre, Albaniya`da}

Hıristiyanlığ`ın kabulü IV. yüzyılın başlarına tevafuk etmektedir. 240

Albaniya, IV. yüzyılda İran Sâsânîler Devleti`nin tabiliğine geçtikten sonra, bölgede dinî durum sık sık değişiyordu. Sâsânîler Devleti`nin tabiliğindeki diğer Hıristiyan ülkelerinde olduğu gibi Albaniya`ya da karşı uyguladığı dinî durum sabit değildi. Devlet, bazen bölgedeki Hıristiyanları savunurken, bazen de Hıristiyanların aleyhine propagandalar yapıyordu. Mesela; Roma Devleti`nde Hıristiyanlar takiplere maruz kaldıklarında kendi egemenliği altında bulunan Hıristiyanları kendi lehine kullanmak için haklarını savunmuştur. Fakat daha sonra Hıristiyanlığın zafer kazanması ve Albaniya`da Ermenistan`da ve İberiya`da devlet dinine çevrilmesi ile Sâsânîler Devleti`nin Hıristiyanlar`a karşı tavrı değişmiş ve artık Hıristiyanlar takiplere mâruz kalmağa, sıkıştırılmağa başlanmıştır. Bu süreç Albaniya`da yaşayan Hıristiyan halkların zoraki dinî asimilasyona mâruz kalma durumları ile devam etmiştir. Sâsânî şahı II. Yezdegird, Hıristiyanlığın kökünü kesmek ve Mazdeizmin yayılması için bölgedeki ülkeler için 700 rahip göndermişdir ki, bunun da 300`ü Albaniya için düşünülmüştür.

238 _{Ş. Aliyev ve diğ., Kuzey Batı Azerbaycan Tarihi, s. 391.}

239 _{Hidayet Orucov, En Eski Devirden Bugüne Azerbaycan’da Din, İdrak Yayınları, Bakü, 2012, s. 56.} 240 _{A. Memmedli, Balaken; Uzak ve Yakın Tarih, s. 22.}

Tüm bu olaylar Sâsânî hükümdarlarından II. Yezdegird`in zamanında İran aleyhine halk harekâtının oluşmasına yol açmıştır. Bu zaman Albaniya`da hâkimiyette olan 2. Vaçe Sâsânî şahlarına karşı 451 yılından 463 yılına kadar defalarca isyanlar yapsa da sonunda pes ederek hâkimiyetten el çekmiştir. Sâsânîler Devleti aleyhine isyanlar sonralar yine devam etmiş ve 484 yılında İran Sâsânîler Devleti ordusunu Kafkasya ülkelerinden geri çekmek zorunda kalmıştır. 487 yılında Albaniya`da 3. Mömin Vaçagan`ın241 _hâkimiyete

gelmesi ile bölgede dinî alanda rönesans olmuştur. Bu dönemde Hıristiyanlık, Albaniya`da ve burada yaşayan halkların hayatındaki tek din haline gelmiştir. Vaçagan, Albaniya`da mevcut olan putperestlik ve ateşperestlik dinî inançlarını ortadan kaldırmış, Sâsânîler zamanında yıkılmış kiliseleri yeniden yaptırarak, yeni kiliseler ve okullar kurdurmuştur.

Vaçagan, ayrıca Albaniya`nı yabancı güçlerin dinî ve siyasî etkisinden korumak ve Alban halklarının dinî asimilasyona mâruz kalmalarının karşısını almak amacıyla Albaniya`da tek ve bağımsız bir kilisenin kurulmasını istemiştir. Bunun için de Vaçagan, “Aluen kilise meclisi”242 _{çağırmıştır.}243

Kalankatuklu`ya göre, Albaniya`da Hıristiyanlığı ilk defa tebliğ eden M.S. I. yüzyılda Kafkas Alban Kilisesi`nin ilk patriği havari Yelisey olmuştur. Yelisey, İsa

241 _{3. Mömin Vaçagan, Albaniya`nın sonuncu Arşaki hükümdarıdır. (F. Memmedova, Azerbaycan’ın}

(Albaniya`nın) Siyasi Tarihi ve TarihîCoğrafyası, s. 185)

242 _{Aluen kilise meclisi, tarihte Aguen kilise meclisi olarak da bilinmektedir. Bu kilise meclisi Albaniya}

hükümdarı 3. Mömin Vaçagan tarafından 487-488 yıllarında çağrılmıştır. Bu kilise meclisinde kabul edilmiş kanunlar 21 maddeden oluşmaktadır. Fakat bu meclis kanunları ayrıca baskısı mevcut değildir. Bu kilise meclisinin çağırılma sebeblerinden biri de ahali arasında dindar olanlarla dindar olmayanlar, zenginlerle fakir insanlar arasında ortaya çıkan tartışmalara son vermek idi. Bu kilise meclisinde kabul edilen kanunlar 4 kısma ayrılmaktadır. 1) Dindar kesime ait olan kanunlar. 2) Dindarlarla dindar olmayan zenginler arasındaki ilişkileri düzenleyen kanunlar. 3) Dindarlarla dindar olmayan ahali arasındaki ilişkileri düzenleyen kanunlar. 4) Sadece hukukî önem taşıyan kanunlar. I, II, VI, VII, IX, XV ve XVI maddeler kanunun birinci kısmına aittir. I ve II kanunlar kilise hiyerarşisini kuvvetlendirmekle, aşağı rütbeli kilise din adamlarının yukarı rütbeli kilise din adamları karşısındaki vazifelerini belirtmektedir. Hukukî bakımdan XV ve XVI kanunlar hem cinayet hukuk kanunlarını hem de mahkeme hukuk kanunlarını ihtiva etmektedir. Dindarlarla dindar olmayan zenginler arasındaki ilişkileri düzenleyen kanunlar, III, XVII, XVIII, XX, XXI kanunlardır. Dindarlarla dindar olmayan ahali arasındaki ilişkileri düzenleyen kanunlar, II, IV, V, XVII, XVIII, XIX kanunlardır. Bu kanunlarda esas dikkat, dindarların maddî yönden temin edilmesine verilmiştir. Aguen kilise meclisinin X ve XI kanunlarında ise nikâh ve aile ilişkilerine yer verilmiştir. Aguen kilise meclisinin kanunları ayrıca büyücülüğü dinsizlik gibi göstermiştir. (Naile Velihanlı, Azerbaycan Tarihi III-XIII. yüzyılın I kısmı, C. II, ss. 50-53).

243 _{Kalankatuklu, Albaniya Tarihi, s.11; Trever, Oçerki po İstori i Kulture Kavkazkoy Albani, s. 216-217;}

Ayrıca bkz: F. Memmedova, Azerbaycan’ın (Albaniya`nın) Siyasi Tarihi ve TarihîCoğrafyası, ss. 180- 185.

peygamberin yakın hevarilerinden olan Yakup`un tavsiyesi ile Hıristiyanlığı tebliğ etmek amacıyla Albaniya`ya gönderilmiştir. Azerbaycan`ın kuzeybatı bölgesinde mevcut illerden biri olan Şeki ilinin Kiş köyü arazisinde bulunan Kiş Mâbedi`ni Yelisey yaptırmıştır. Kalankatuklu`ya göre, burası tüm doğu kiliselerinin ilki olarak kabul edilir. Yelisey, mâbedi yaptırdıktan sonra oradan ayrılmış, Zergun Deresi`ni 244 geçerek bölgede mevcut olan putperestlerin mâbedine giderken orada öldürülmüştür. Daha sonraları Alban çarı Mömin 3. Vaçagan Yelisey`in cesedinin bulunduğu yerin üzerine bir mâbed yaptırmıştır. 245

Tofik Memmedov`a göre ise Hıristiyan dininin İngiloylar`ın eskiden yaşadıkları Albaniya arazisinde yayılması, yazılı kaynaklarda M.S. II.yüzyıla dayandırılmakta ve Albaniya`da Hıristiyan dininin yayılmasında Bizans imparatorluğunun büyük rolü olmuştur.

Albaniya`da Hıristiyanlığ`ın yayılmasında Albaniya şahlarının çok emeği olmuştur.246 _{Tarihî bilgilere göre, 313 yılında Albaniya çarı Urnayr, Hıristiyanlığı devlet}

dinî ilân etmiştir.247 _{Memmedova, Kalankatuklu`ya istinaden bildiriyor ki, Alban}

hükümdarlarından olan Urnayr`ın Hıristiyanlığı kabul etmesi ve bu dinî devlet dinî ilân etmesinin sebeblerinden biri de, monoteist bir din olan Hıristiyanlığ`ın yardımı ile muhtelif halklardan müteşekkil Albaniya`nı birleştirip ateşperest inancına sahip olan İran Devleti`ne karşı güç kazanmak idi. Onun bu siyasetini kendinden sonra varisleri de devam ettirmişlerdi. Fakat her ne kadar Hıristiyanlık dinî Urnayr`ın zamanında devlet dinî iân edilse de ve Alban hükümdarı Hıristiyanlık dışındaki inançların kökünü kesmeğe çalışsa da bu din halk arasında yeterince ilgi görmemiş, doğa güçlerine tapınma ve putperestlik tarzı inançlar halk arasında varlığını sürdürmüştür.248

Albaniya`da Hıristiyanlığ`ın yayılması süreci iki döneme ayrılmaktadır. Birinci dönem, “Apostol” yani, “Havariler” dönemi olarak adlandırılır ve Albaniya`ya

244 _{Zergun deresi, çağdaş araştırmacılara göre, Kiş köyünden kuzeyde Samur nehri vadisinde bulunan}

Gelmes köyüne tevafuk etmektedir. (Ş. Aliyev, Kuzeybatı Azerbaycan: İngiloylar, s. 58).

245 _{Kalankatuklu, Albaniya Tarihi, ss. 28,29, 41; Daha geniş bilgi için bkz: Ş. Aliyev, Kuzeybatı}

Azerbaycan: İngiloylar, s. 58.

246 _{Tofik Memmedov, Kafkasya Albaniyası İlk Orta Çağlarda, ss. 191-199.} 247 _{Mroveli, Jizn Kartliskih Sarey, s. 74; Kalankatuklu, Albaniya Tarihi, s. 41.}

Hıristiyanlığı ilk tebliğe gelmiş havarilerden Bartholomeus`un öğrencilerinden olan Fadley`in ve Yelisey`in isimler ile anılmaktadır. Bu dönem, IV. yüzyıla kadar devam etmiştir. İkinci dönem, Alban çarı Urnayr`ın adı ile bağlıdır.249 _{Ayrıca Albaniya`da}

Hıristiyanlığı`n yayılışı Ermenistan ve İberiya`dan daha kolay olmuştur. Araştırmacılar bunun sebebini Albaniya`da etnik grupların çeşitliliği ve politeizmin mevcut olmasına bağlamaktadırlar.250 <sub>Albaniya`da yapılmış ilk kilise, Kiş Kilisesi</sub>251_{dir. Memmedova`ya}

göre, bu kilise, doğu kiliselerinin anası konumundadır.

Albaniya`da yaşayan halklar arasında Hıristiyan dininin yayılmasında Alban alfabesinin oluşturulmasının, okulların açılmasının, İncil ve diğer Hıristiyanlığ`a ait edebiyatın Suriye ve Yunan dillerinden Alban diline çevrilmesinin büyük rolü olmuştur. Tüm bu faaliyetler ise Alban Arşakiler Devleti döneminde yapılmıştır. Alban hükümdarları Hıristiyan ruhanilere ve Alban Kilisesi`ne çok kaygı göstermiş ve ayrıcalıklar tanımıştır. Hükümdar sarayda ruhanileri yüksek rütbeli saray memurları ile aynı tutmağa çalışmıştır. Bu imtiyazlar çerçevesinde Alban devlet saraylarında keşiş mahkemesi ve piskopos mahkemesinden müteşekkil kilise mahkemeleri bile oluşturulmuştur. Ayrıca Alban hükümdarları piskoposları tayin etmiş ve kilise kurultayları çağırmışlardır.252