Bir solukta çıkarılan ses veya seslerin bütününe hece denir. Daha önce de geçtiği gibi Türk- çede hece çekirdeğini ünlü oluşturur. Heceyi ünlü kurar ve sadece ünlüler tek başlarına hece olabilir. Her ünlü, varsa kendinden önce gelen ünsüzü ve kendinden sonra gelen tek veya iki ünsüzü kurduğu hecenin içine alır.
Türkçe kökenli sözcüklerde heceler ünlü ve ünsüz sayısı ile bunların dizilişleri açısın- dan altı türlü olabilir:
Örnek hece Hece yapısı
o ünlü bu ünsüz-ünlü il ünlü-ünsüz bak ünsüz-ünlü-ünsüz art ünlü-ünsüz-ünsüz dört ünsüz-ünlü-ünsüz-ünsüz
Türkçedeki en yaygın hece türleri ünlü-ünsüz ve ünsüz-ünlü-ünsüz’dür. bu, şu, ne, su, de-, ye- gibi ünsüz-ünlü yapısındaki hece sayısı ise çok azdır. Bu tip hecelerin çekimleri özel durumlar gösterir:
şu-yu bu-yu ~ şu-su bu-su ne-n var ~ ne-y-in var su-y-um yok (su-m yok değil!) de-n-di ~ de-n-il-di
ye-n-di ~ ye-n-il-di gibi.
Türkçedetek ünlüden oluşan tek kök o’dur ve çekimde, ünsüzle başlayan eklerden önce araya bir ünsüz girer: o-n-da, o-n-un vb. Türkçede kökler genellikle tek hecelidir ve birden fazla heceli sözcüklerin büyük çoğunluğu türemiştir. Türkçede heceyi ünlü kurdu- ğu için sözcüğün sadece ilk hecesi ünlüyle başlayabilir. Sadece birleşik sözcüklerde ünlüy- le biten bir heceden sonra ünlüyle başlayan bir hece bulunabilir:
orduevi
öğleüstü vb. (yazım için bk. TDK 2008: 21-25).
Türkçe kökenli sözcüklerde görülen hecelerin bu sınırlı sayısı, yabancı dillerden kop- yalanan sözcüklerle artabilmektedir. Örneğin star sözcüğü ünsüz-ünsüz-ünlü-ünsüz şek- linde bir hece yapısına sahipken strateji sözcüğünün ilk hecesi ünsüz-ünsüz-ünsüz-ünlü şeklinde olabilmektedir. Gerçi bu sözcükler daha önce de işaret edildiği gibi sözlü dilde sı-tar ve sıt-ra-te-ji olarak söylenmek suretiyle, Türkçenin hece yapısına uyarlanmaktadır; ancak yazı dilinde bu uyarlama gösterilmediği için hece yapısı verilen biçimde olmakta- dır. Ayrıca eğitimli kesimde Batı dillerinden alınan bu tür sözcükleri aslına göre söyleme eğilimi de vardır.
Ünlüyle biten hecelere açık hece, ünsüzle biten hecelere ise kapalı hece denir.
Heceleme
Standart dilde heceleme yapılırken Türkçe sözcüklerde hecelerin söylenişi esas alınır. Türkçe kökenli çok heceli sözcüklerde sadece ilk hece ünlüyle başlayabilir:
o-da e-vi u-çuk Tablo 4.8
Bu heceleme kuralı ünsüzle biten sözcüklere ünlüyle başlayan ek getirildiğinde veya birinci sözcüğün ünsüzle bitip ikinci sözcüğün ünlüyle başladığı birleşik sözcükler için de geçerlidir:
e-le-le baş-la-nıl-dı
Sözcüklerde hecelemenin nasıl olacağı standart dille ilgili düzenlemeler çerçevesin- de belirlenir. Heceleme kuralları belirlenirken dilin yapısı göz önünde bulundurulur. Bu nedenle, Türkçe sözcüklerde bulunabilen hece yapısına sahip olanlarda bir sorun yoktur. Ancak sfenks, grup gibi tek heceli olup Türkçenin yapısına uymayan sözcüklerde, eğiti- min ilk aşamalarında sorun çıkabilmektedir. Bunların iki hece olarak yazılması az rastla- nan bir durum değildir.
Birleşik sözcüklerin hecelenmesinde de heceler esas alınır. Sözcüğün farklı eklerden oluşması bu durumda önemli değildir:
ba-şöğ-ret-men il-ko-kul ha-nı-me-li
Bu tür birleşik sözcüklerde zaman zaman hece kuralına göre değil, anlama göre de he- celeme yapıldığı görülmektedir: baş-öğ-ret-men, ha-nım-e-li gibi. Dilcilik açısından bura- da herhangi bir sorun olmamakla birlikte, Türkçenin yazım kuralları açısından anlama göre heceleme yanlıştır.
Aslında yazıma yansımamakla birlikte, konuşma dilinde, ünsüzle bitip ünlüyle başla- yan sözcükler yan yana geldiğinde, iki sözcük arasındaki kavşak dediğimiz kısa soluklan- ma kaybolur:
sa-bah-ta-nak-şa-ma bi-zi-moğ-lan
Kavşağın kaybolması çoğu zaman önemsizdir; ancak bazen farklı anlamların ortaya çıkmasına neden olabilir (bk. Ergenç 1989: 37).
Konuşurken, sözcükler arasındaki kavşak dediğimiz kısa soluklanma kaybolur. Bu durum çoğu zaman önemsizdir; ancak bazen farklı anlamların ortaya çıkmasına ne- den olabilir. Bu durumu gösteren örnekler düşünün.
Türkçenin heceleme kuralları eklenmeyi de etkiler. Ünlüyle biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir ek gelince araya bir yardımcı ses girer ve “İlk hece dışındaki heceler ünlüyle başlayamaz.” kuralına uyulmuş olur:
sev-gi-yi ka-pı-ya
Yabancı dillerden kopyalanmış olup başta çift ünsüz bulunduran grup, program, sfenks, star gibi sözcükler, konuşma dilinde Türkçenin yapısına uygun olarak gurup, purogram, sifenks, sıtar biçiminde söylenmelerine rağmen, yazı dilinde bir yazım kuralı olarak, batı kökenli kopyalarda, söz başındaki ünsüz çifti arasında ünlü türetilmediği için, gu-rup, pu-rog-ram, si-fenks, sı-tar biçiminde hecelenemezler. Buna karşılık istasyon<station, iskele<scala gibi söz başında türemiş ünlünün yazıda gösterildiği eski alıntılar is-tas-yon, is-ke-le biçiminde hecelenmektedir. Batı kökenli kopyalarda, söz sonundaki ünsüz çiftle- ri de korunur:
risk lüks form
Türkçede bulunmayan bir ünsüz çiftiyle biten Arapça ve Farsça kökenli tek heceli söz- cük kopyalarında ünsüz çiftinin arasına bir ünlü girmesi ve böylece ikinci bir hece oluş- ması hem yazı hem de konuşma dilinde kuraldır. Söz konusu sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek gelmesi durumunda türeme ses düşer.
Orijinal biçim Türkçe eksiz biçim Türkçe ekli biçim
‘ilm ilim ilm-im fikr fikir fikr-in keşf keşif keşf-i şehr şehir şehr-i