Etik iklim teorik ve deneysel olmak üzere ik farklı boyut üzerinden incelenmektedir.
3.8.1. Etik İklim’in Teorik Boyutu
Örgütlerde yer alan etik iklim tipleri teorik ve deneysel olmak üzere farklı iki boyutta incelenmektedir. Teorik boyutu Victor ve Cullen (1988) tarafından ortaya atılmıştır. Victor ve Cullen (1988) örgütlerde tek bir iklim türünün yer almadığını, alt gruplarda benimsenmiş belirgin iklim tiplerinin bulunduğunu söylerler. Yazarlar etik iklimi, analiz düzeyi ve etik ölçütler olmak üzere iki boyut üzerinden incelemektedirler. Söz konusu yazarların etik iklim boyutları Şekil 3.1’de gösterilmiştir.
Şekil 3.1 Victor ve Cullen’nın Etik İklim Çeşitleri Kaynak: Victor ve Cullen, 1988: 104.
Şekil 3.1’e göre örgütlerde dokuz farklı iklim tipi oluşabilmektedir. Egoistlik, yardımsever ve ilkelilik olmak üzere üç temel etik ölçüt yer alır. Bu ölçütlere göre örgüt içerisinde karar alma süreçlerinde bireysel, örgütsel ve evrensel analiz düzeyleri yer alır.
108
Analiz düzeyi boyutu ile alınacak kararlarlarda göz önüne alınması gereken
unsurların sınırları belirlenmektedir. Bu boyut kaynağını rollerden ve referans grupları konularından almaktadır. (Victor ve Cullen, 1988: 104-106).
Tabloda analiz düzeyi boyutu bireylerin çeşitli gruplar içerisinde farklı rol yüklenip farklı davranışlar sergilemelerini anlatır. Örneğin bireysel analiz boyutu bireysel etik ile ilgilidir. Bireysel etik ile verilecek kararlar, bireyin değerleri ve ahlaki inançlarına bağlı olarak verilmektedir. “Düşündüğüm şey doğru mudur?” sorusu etik kararlar verilirken cevaplanacaktır (Victor ve Cullen, 1988: 105-106; Weber ve Seger, 2002: 72). Analiz düzeyinde yer alan örgütsel boyut bireysel boyutta olduğu gibi etik davranışların kaynağıyla yakından ilgilenir. Diğer örgüt üyelerinin verdikleri kararlar ve sorunları ele alış biçimlerini inceler. “Bizim düşündüğümüz şey doğru mudur?” sorsunu sorar. Evrensel boyut ise örgüt dışında oluşan gruplara odaklanır. Burada referans grubu dış gruplardır. “Düşündüğüm şey doğru mudur?’’ Sorusu sorulmaktadır.(Victor ve Cullen, 1988: 106; Weber ve Seger, 2002: 72).
Etik ölçütler boyutu egoistlik, yardımseverlik ve ilkelelik kriterleri altında
incelenmektedir. Bu kriterler bireylerin etik muhakeme yaparlarken kullandıkları temel ölçütlerdir. Bireysel çıkarın yer aldığı egoist bir iklimde kişi kendi çıkarlarını her zaman ön planda bulundurur.
Egoist iklimde bireyler başkalarını düşünmeden karar verir ve uygularlar. Normlar bireysel kazançlar üzerine kurulmuştur. Egoistlik içerisinde yer alan örgüt çıkarı ve yeterlilik de yine egoist bir davranış sergilenerek sadece örgütün çıkarı veya yeterlilik olarak düşünülmektedir (Victor ve Cullen, 1988: 104-105).
Yardımseverlik ikliminde birey egositliğin tam tersi olarak başkalarını gözetmekte ve başkalarının iyiliğini istemektedir. Birey vereceği kararlarda yanlızca kendini değil başkalarının iyiliğini de düşünür ve onlar için endişelenir. Bu etik iklim teorisi faydacılık teorisi bağlamında incelenmektedir.Bu teoride ise çalışanlar hem kendi içlerinde hemde örgüt dışındaki ilişkilerinde iyiliğin ve yardımlaşmanın önemi anlatılır.İlkelilik ikliminde ise evrensel standartlara ve kabullere bağlı olma durumu vardır. Bu iklimde bireysel boyutta ahlak kişiseldir. Birey kendi ilke ve kabullerini
109 izleyerek hareket eder, örgütsel boyuta ise ahlak örgüte aittir.Örgütün kural ve kabulleri izlenir. Son olarak evrensel boyutta ise ahlakın kaynağı örgüt dışı olmaktadır. Örgüt dışı ilkeler ve kabuller izlenir. Örneğin kanun ve mesleki etik ilkeler gibi (Victor ve Cullen, 1988: 104-106).
Victor ve Cullen’in dokuz iklim boyutuna yönelik bazı eleştiriler bulunmaktadır. Bu eleştirilerin ilki etik kriterlerin ve analiz düzeylerinin etik bir iklimin farklı ve bağımsız yönlerini temsil edip etmediğidir. İkincisi ise, modelin etik iklim yapısının gerçek sınırlarını yakalayacak kadar kapsamlı olup olmadığı sorusudur. Victor ve Cullen’in dokuz teorik iklim tipinin ampirik olarak doğrulanması zor olmuştur. Çünkü çalışmalar sırasında farklı iklim tipleri kümeleri ortaya çıkmıştır. Bu nedenle en makul açıklama, Victor ve Cullen’in iki boyutunun - etik kriterler ve analiz düzeyinin - bağımsız boyutları temsil etmediği gerçeğidir (Arnaud,2010: 346-347).
3.8.2. Etik İklim’in Deneysel Boyutu
Etik iklimin yapısının tanıtılmasından bu yana (Victor ve Cullen, 1987, 1988), etik iklim araştırması iş ve etik literatüründe, özellikle İş Etiği Dergisi yoluyla çoğalmıştır (Martin ve Cullen, 2006: 176). Etik iklim alanında araştırmaların ilgi görmesi ve artmasıyla birlikte teorikte kalan etik iklim boyutları deneysel alanda tekrar incelenmiştir.
Teorik olarak ortaya atılan etik iklim modeli her ne kadar dokuz teorik etik iklim tipi olduğuna vurgu yapsada uygulamada bu durumun farklı olduğu ortaya çıkmıştır (Kılıç, 2013: 53). Deneysel anlamda yapılan etik iklim çalışmalar sonucuna Martin ve Cullen (2006) iklim tiplerinin dokuz değil beş tane olduğunu söylemişlerdir.
Victor ve Cullen (1988)’nın etik iklim teorik boyutlarının, deneysel boyutları içerisindeki karşılıkları Şekil 3.2’de gösterilmiştir;
110 Şekil 3.2 Etik İklimin Teorik ve Deneysel Boyutlarının Karşılaştırılması
Kaynak: Aktaran: Kılıç, 2013: 54.
Şekil 3.2’ye göre etik iklimin deneysel boyutunda yer alan araççılık iklim boyutu teorik boyuttaki egoist (bireysel ve örgütsel boyuttaki) iklime karşılık gelmektedir.
Deneysel boyuttaki önemseme iklim boyutu ise yardımseverlik (bireysel ve örgütsel boyuttaki) iklimine karşılık gelmektedir. Burda asıl göze çarpan durum teorik boyuttaki ilkelilik iklim türünün Martin ve Cullen tarafından geliştirilen deneysel etik iklim boyutlarından üç farklı iklim boyutuna karşılık gelmesidir. Şekil 3.3’e göre ilkelilik ikliminde bireysel boyut bağımsızlık, örgütsel boyut kurallar ve evrensel boyut ise
kanun ve kodlar olarak yeniden boyutlandırılmıştır.
E
tik
Krit
er
Analiz Düzeyleri
Bireysel Örgütsel Evrensel
Araçsallık (Instrumentalism) Başkalarının İyiliğini İsteme (Caring) Bağımsızlık (Independence) Kurallar
(Rules)
Kanun Ve Kodlar (Law And Codes) Şekil 3.3 Deneysel Etik İklim Boyutu
111 Martin ve Cullen (2006), deneysel etik iklim boyutlarını aşağıdaki şekilde açıklamışlardır (Martin ve Cullen, 2006:178-179);
Araçsallık Boyutu: Bu iklim tipini algılayan birey,çalıştığı örgütün birimlerini etik karar vermeyi egoist bir bakış açısıyla teşvik eden norm ve beklentilere sahip olduğunu düşünür. Bu nedenle kişisel çıkarlar karar vermede ön plandadır. Verdikleri kararlar başkalarına zarar verebilecek bile olsa çıkarlarını gözeterek hareket ederler. En az tercih edilen iklim türüdür.
Başkalarının İyiliğini İsteme Boyutu: Bu boyutun kökeni yardımseverlik teorisi veya ahlaki felsefe açısından faydacılığa karşılık gelmektedir. Yapılan araştırmalarda en çok tercih edilen ve en ilgi çekici iklim türü olduğu görülmüştür. Bu iklim atmosferinin olduğu örgütlerde bireyler başkasının faydasına olacak şekilde kararlar alır ve bu şekilde harekete geçerler. Ayrıca etik kaygının örgüt içinde başkaları için olduğu kadar toplumun geneli içinde bulunması gerektiğini düşünürler. Örgütün politikalarının, uygulamalarının ve stratejilerinin başkalarını gözetme ve onlara önem verme konusunda kendilerine destek verdiğini varsayarlar.
Bağımsızlık Boyutu: Bu iklim tipinde bireyler, etik kararlar almak için kişisel ahlaki mahkumiyetlere göre hareket etmeleri gerektiğine inanırlar. Bireyler, ahlaki kararlar alırken etik kuşkularaneden olabilecek dışsal etkenleri ve dış güçleri minumum düzeyde dikkate alarak, kişisel ahlaki inançların vurgulanması gerektiğini düşünürler. Bu kişisel ahlak, bireysel odak ile etik teorinin ilkelilik boyutunun kesişimini içeren tek yapıdır.
Kurallar Boyutu: Etik iklim tipolojisi içerisinde, örgüt kuralları ve prosedürleri olarak tanımlanan özel yapı, kurallar ikliminde ampirik olarak ortaya çıkar. Bu iklim tipinde kararlar alınırken örgütün kural ve prosedürlerine göre hareket edilir. Nitekim, çağdaş kurumsal ortamda örgütler tarafından giderek artan bir şekilde uygulanan çok yönlü davranış kuralları, öncelikle etik iklimin bu teorik boyutuna hitap etmektedir. Kısacası bu iklim tipinde bireyler kuralların reberliğinde hareket eder ve kararlar alırlar.
Kanun ve Kodlar Boyutu: Bu iklim tipinde alınacak kararlar kanunlar ve mesleki kodların etkisindedir.Örgütler, yasa, kutsal kitaplar veya mesleki davranış
112 kuralları gibi dış yasalara dayanan ilkeli karar vermeyi destekler. Bu iklimde bireyler bazı dış sistemlerin yetkilerine dayanarak karar vermeleri gerektiği (yani, kanunları çiğnemekten kaçınmak gibi) gerektiği düşünürler. Örgüt bağlamında bir çalışanın etik karar vermesini ve davranışını etkileyen algıladıkları bu dış sistemlerden kaynaklanan kodlardır.
Orijinal formdaki etik iklim teorisi felsefi ve sosyolojik teoriye dayanan bir organizasyon içindeki etik karar verme ve eylemlerin tanımlayıcı bir haritasıdır. Martin ve Cullen bu teorik anlamda kalan etik iklim teorisini meta analitik teknikle ile yeniden incelemiş ve çeşitli katkılarda bulunmuşlardır. Ayrıca literatürde yer alan etik iklimin hem öncüllerini hem de sonuçlarını sorgulamışlardır.