İkametgâh kavramı, 22.11.2001 tarihli 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu’nun 19. maddesinde tarif edilen biçimiyle anlaşılmalıdır143. TMK.nın 19. maddesine göre, yerleşim yeri (ikametgâh), sürekli kalma niyetiyle oturulan yerdir.
İsteğe bağlı sigortalı olabilmek için kural olarak, Türkiye’de ikamet ediyor olma koşulu öngörülmüştür (SSGSSK. m. 50/2). Türkiye’de sürekli kalma niyeti olmayan kişilerin isteğe bağlı sigortalı olması, 5510 sayılı Kanun’a göre mümkün olmayacaktır. Yerleşim yeri Türkiye olmayan, Türkiye’de geçici surette bulunan kişilerin isteğe bağlı sigortaya başvuru talepleri, öncelikli olarak, Türkiye’de sürekli kalma niyetlerinin söz konusu olmaması sebebiyle Kurum tarafından reddedilecektir.
İsteğe bağlı sigorta başvurusu, aşağıda belirtilmiş olduğu üzere, isteğe bağlı sigorta giriş bildirgesinin Kuruma verilmesi ile gerçekleşecektir. İşte, isteğe bağlı sigorta giriş bildirgesinde belirtilmesi gereken ikametgâh adresi, Türkiye’de ikamet etme şartı için yeterli sayılacaktır.
5510 sayılı Kanun öncesi dönemde Türkiye’de ikamet etme şartı, isteğe bağlı sigortalılığın koşulları arasında yer almamaktaydı. Dolayısıyla 5510 sayılı Kanun ile öngörülen sistemin bir diğer farkını, Türkiye’de ikamet etme şartı oluşturmaktadır. Burada belirtilmelidir ki; 1479 sayılı Kanun’un ek 3. maddesine göre, yurt dışında bulunan vatandaşların herhangi bir işte çalışmayan yanındaki eşlerinden, isteğe bağlı sigortaya devam edenlerden, sigortalılıklarının sona ermesi için talepte bulunanların veya düzensiz prim ödemeleri nedeniyle sigortalılıkları sona erenlerin, 5510 sayılı Kanun’un yürürlüğe girmesinden sonra yeniden isteğe bağlı sigortalı olabilmeleri, Türkiye’de ikamet etmeleri koşuluna bağlıdır. Zira Kurumun 05.01.2009 tarihli ve 2009/5 sayılı Genelgesi’ne göre, 5510 sayılı Kanun ile yurtdışında bulunan
vatandaşların herhangi bir işte çalışmayan yanındaki eşlerine, isteğe bağlı sigortalı olma imkânı tanınmamıştır (Gen. , 4.2.4.)144.
Kanun, isteğe bağlı sigortalı olabilmek için Türkiye’de ikamet etme şartını aramakta, yabancı uyruklular ile Türk vatandaşları arasında bir ayrım yapmamaktadır. Bu hususta vatandaşlığın, isteğe bağlı sigortalı niteliğinin kazanılmasında herhangi bir etkisi olmayacaktır145. Dolayısıyla Türkiye’de yasal olarak ikamet etmekte olan bir yabancı, Kanun’un 50. ve devamı maddelerindeki
diğer koşulları sağladığı takdirde, isteğe bağlı sigortalı olabilecektir.
Kural Türkiye’de ikamet etmek olmakla beraber Kanun, isteğe bağlı sigortalı olmak için talepte bulunanlardan, Türkiye’de ikamet etmekte iken sosyal güvenlik sözleşmesi imzalanmamış ülkelerde bulunan Türk vatandaşlarını bu kuralın dışında tutmuştur. Diğer bir deyişle, Türkiye ile sosyal güvenlik sözleşmesi imzalanmamış bir ülkede ikamet etmek üzere yurtdışına çıkmadan önce isteğe bağlı sigortalı olarak tescil edilenler, bu sigortalılıklarına devam edebileceklerdir146. Kanun’un bu kişileri istisna kapsamına almış olması, aşağıda belirtileceği üzere temelde, Türkiye’de ikamet etmekte iken, sosyal güvenlik sözleşmesi imzalanmamış ülkelerde iş üstlenen işverenlerin, buralardaki işyerlerinde çalışmak üzere götürdükleri Türk işçilerinin, isteğe bağlı sigortadan yararlanmalarını mümkün kılmaktır. Bundan başka, Türkiye’nin taraf olduğu sosyal güvenlik sözleşmelerinde, sözü edilen kuralın aksine bir düzenlemenin olması halinde de yine kuralın dışına çıkılacak ve uygulama alanı sosyal güvenlik sözleşmesine terk edilecektir. Nitekim Türkiye ile Fransa ve İsviçre arasında imzalanmış olan sosyal güvenlik sözleşmelerinde buna ilişkin hükümler
144http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/!ut/p/c1/04_SB8K8xLLM9MSSzPy8xBz9CP0os_gAS- PAAE8TIwN3Jx9DAyPjAB_joEB3AwNDY6B8JJK8hZuHOVDeMNTI1cXY0MDdiCTdBmFAbGR sbOwT6uVk6BxoTkB3cEmRvp9Hfm6qfqR-lDmyOYFmBkZOFpZ-Fj6-Rv7exvqROanpicmV- gW5oRHl3o6KAE4MguE!/dl2/d1/L0lJSklna21BL0lKakFBTXlBQkVSQ0pBISEvWUZOQTFOSTU wLTVGd0EhIS83X1A5M1FQSTQyMDBWUTYwMkI4OU44TE0yT0szL1drX19fMTA!/?ts=1292b 5fc76c&ts=1292b5e37cf&PC_7_P93QPI4200VQ602B89N8LM2OK3_WCM_Page.31102b00490774 74bd46fd2c425d4083=2#7_P93QPI4200VQ602B89N8LM2OK3.
145 Bilgili, Sosyal Güvenlik Uygulaması, s. 129.
146 Balcı, Mesut, 5510 Sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu Döneminde İsteğe Bağlı Sigortalılık Uygulaması Hakkında İnceleme, Mess Sicil İş Hukuku Dergisi, S. 14, Haziran 2009, s. 250.
bulunmaktadır. “Türkiye Cumhuriyeti ile Fransa Cumhuriyeti Arasında Sosyal Güvenlik Konusunda Genel Sözleşme”ye göre147, “Fransa’da ikamet eden Türk vatandaşları, gerekirse, Türk mevzuatına tabi olarak geçen sigortalılık süreleri ve muadil süreleri de hesaba katılmak suretiyle, Fransız mevzuatında öngörülen isteğe bağlı sigortaya, Fransız vatandaşları ile aynı şartlarla tabi olabilirler ve bu sigortadan Fransız vatandaşlarıyla aynı şartlarla yararlanırlar (m. 2/2)”148. Sözleşmenin aynı maddesinin üçüncü fıkrası ise, “Madde hükümleri, Türk Sosyal Güvenlik Rejimine tabi Fransız işçilerinin ve Fransız Sosyal Güvenlik rejimine tabi Türk işçilerinin vatandaşı oldukları memleket mevzuatında öngörülen isteğe bağlı sigortaya prim ödemelerine veya prim ödemeğe devam etmelerine engel değildir”. hükmünü içermektedir. Dolayısıyla, ikametgâhı Fransa’da olan bir Türk vatandaşının Türkiye’de isteğe bağlı sigortalı sigortaya başvurması halinde, Türkiye’de ikamet ediyor olma koşulu aranmayacaktır. Bunun gibi, Türkiye Cumhuriyeti ile İsviçre Arasında Sosyal Güvenlik Hakkında Sözleşmeye Ek Nihai Protokol149, akit taraflardan her birinin, kendi ülkesinde bulunan bir kimsenin diğer tarafın sigortasına isteğe bağlı olarak tabi olmasına veya sigortaya isteğe bağlı olarak devam etmesine engel olunmayacağı hususunda anlaşmaya vardıklarını düzenlemektedir150.
Kanun’un istisna olarak belirttiği durumlardan biri olmamakla birlikte, 506 sayılı Kanun’un mülga 85. ,1479 sayılı Kanun’un mülga 79. , 2926 sayılı Kanun’un mülga 60. maddelerinde Türkiye’de ikamet etme koşulunun yer almaması dolayısıyla, 5510 sayılı Kanun’un yürürlüğe girdiği tarihten sonra da bu Kanunlar uyarınca prim ödemeye devam edenler için, Türkiye’de ikamet etme koşulu
147
Bu sözleşme, 16.05.1973 tarihli ve 1729 sayılı “Türkiye Cumhuriyeti ile Fransa Cumhuriyeti Arasında Sosyal Güvenlik Konusunda Genel Sözleşme ile Bu Sözleşmeye Ek Protokolün Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun”la ve Bakanlar Kurulu’nun 21.06.1973 tarihli, 7/6638 sayılı Kararıyla kabul edilmiştir (RG. , 23.07.1973, 14603).
148
Ergin, Hediye, Türkiye’nin İmzaladığı İkili Sosyal Güvenlik Sözleşmeleri, İstanbul, Legal Yayıncılık, 2008, s. 198-199.
149
Bu sözleşme, 29.07.1971 tarihli ve 1452 sayılı “Türkiye-İsviçre Sosyal Güvenlik Sözleşmesinin ve Nihai Protokolün Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun”la ve Bakanlar Kurulu’nun 02.09.1971 tarihli, 7/3070 sayılı Kararıyla kabul edilmiştir (RG. , 10.08.1971, 13922).
150
aranmayacak ve isteğe bağlı sigortalılıkları aynen devam edecektir (SSİY. geç. m. 3/1; 2009/5 sy. Gen. , 4.1.). Bunların da 5510 sayılı Kanun’un öngörmüş olduğu Türkiye’de ikamet etme koşulundan muaf tutuldukları söylenebilecektir.
İsteğe Bağlı Sigorta İşlemleri Hakkında Tebliğ’e göre; Türkiye’de ikamet etmekte iken sosyal güvenlik sözleşmesi imzalanmamış ülkelerde bulunan Türk vatandaşlarından, isteğe bağlı sigortalılık talebinde bulunanlardan, ilgili ülkelere Türkiye’den gittiklerinin ve halen o ülkede yaşadıklarının belgelendirilmesi amacıyla pasaport suretinin ibrazı istenir. İsteğe bağlı sigortalılığı devam edenlerden ise, Kurum tarafından belirlenecek sürelerde söz konusu ülkelerde bulunduklarının belgelendirilmesi istenecektir (Teb. , p. 5)151.
Üzerinde durulması gereken bir başka husus, isteğe bağlı sigortalı olanların geçici olarak yurtdışında bulunmaları halinde, isteğe bağlı sigortalılıklarının ne şekilde etkileneceğinin belirlenmesidir.
Kanun’un 4. maddesinin birinci fıkrasının (a), (b) veya (c) bentlerinden birine tabi bir çalışması olan sigortalıların, görevleri nedeniyle geçici olarak yurtdışında bulunmaları halinde, görevlerini yaptıkları sürece, sosyal sigortaya ilişkin hak ve yükümlülüklerinin devam edeceği, Kanun’un 10. maddesi ile hüküm altına alınmıştır. Buna göre, 4/I, (a) bendine tabi olanların işverenleri tarafından geçici görevle; (c) bendinde sayılan sigortalıların ise mevzuatlarında belirtilen usule uygun olarak yurt dışına gönderilmeleri; (b) bendinde sayılanların, sigortalılığa esas çalışmaları nedeniyle yurt dışında bulunmaları halinde, bu görevleri yaptıkları sürece, sosyal sigortaya ilişkin hak ve yükümlülükleri devam edecektir.
151 RG. , 28.09.2008, 27011, http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/!ut/p/c1/04_SB8K8xLLM9MSSzPy8xBz9CP0os_gAS- PAAE8TIwMDC0tXAyNjc1NPD8NgY1cXE6B8JJK8hZuHOVDeMNTI1cXY0MDdiCTdBmFAbG RsbOwT6uVk6BxoTkB3cEmRvp9Hfm6qfqR-lDmyOYFmBkZOFpZ-Fj6-Rv7OxvqROanpicmV- gW5oRHl3o6KAF1jvHg!/dl2/d1/L0lJSklna21BL0lKakFBTXlBQkVSQ0pBISEvWUZOQTFOSTUw LTVGd0EhIS83X1A5M1FQSTQyMDBWUTYwMkI4OU44TE0yT0MzL1dvX19fMzI!/?ts=1292b6 2bbab&ts=1292b6287ab&PC_7_P93QPI4200VQ602B89N8LM2OC3_WCM_Page.195f8080491fe95 78efebf09dc91a3f0=5#7_P93QPI4200VQ602B89N8LM2OC3.
Görüldüğü gibi, Kanun’un, geçici olarak yurtdışında bulunmaya ilişkin olan 10. maddesi, sigortalıların iş veya görevleri nedeniyle yurtdışında bulunmaları halini düzenlemiş ve ancak bu halde sosyal sigortaya ilişkin hak ve yükümlülüklerin sürdürüleceğini öngörmüştür.
Kanun’un 10. maddesi, sigortalı sayılanlardan, sadece iş veya görevi nedeniyle yurtdışında geçici olarak bulunanların sigortalılıklarının ne şekilde etkileneceğini hükme bağlamış; ancak bir başka sigorta türü olan isteğe bağlı sigortalıların geçici olarak yurtdışında bulunmaları halini düzenlememiştir. Bu açıdan; geçici olarak yurtdışında bulunma halinde, sosyal sigortanın devam edeceğine ilişkin bir hükmün Kanun’da açıkça öngörülmüş olması yerinde bir düzenleme olarak nitelendirilebilecekse de eksik bir düzenleme olduğuna vurgu yapmak gerekir.
Kanaatimizce, bahsi geçen madde ile sağlanmış bulunan imkânın, isteğe bağlı sigortalılara da tanınmasının önünde yasal bir engel bulunmamaktadır. Zira kanun koyucunun, geçici olarak yurtdışında bulunulması halinde sigortalılığın devam ettirilip ettirilemeyeceğine ilişkin bakış açısı, Kanun’un 10. maddesi ile ortaya konulmuştur. Ayrıca, sosyal sigorta hak ve yükümlülüklerinin devamı bakımından isteğe bağlı sigortalılar ile çalışmalarından dolayı, 4. maddenin birinci fıkrasının (a), (b) veya (c) bentlerinden birine tabi olanlar arasında farklı bir uygulamaya yol açılması, sosyal sigortanın amacıyla da bağdaştırılamaz. Aynı şekilde, isteğe bağlı sigortalıların da 4/I, (b) bendi kapsamında sigortalı sayıldıkları göz önünde bulundurulduğunda, bunların sanki Kanun’da öngörülenden başka bir sigorta türüne tabiymiş gibi 10. madde kapsamında değerlendirilmemiş olması, kanun yapma tekniği bakımından eleştirilmesi gereken bir husus olarak karşımıza çıkmaktadır. Dolayısıyla geçici olarak yurtdışında bulunan isteğe bağlı sigortalıların da sosyal sigortaya ilişkin olan hak ve yükümlülüklerinin devam etmesi gerekmektedir.
B. İKAMET KOŞULUNUN İSTİSNASI: TÜRKİYE İLE SOSYAL