İşyeri ve işletme kavramları ayırt edilirken öğretinin başvurduğu temel ölçüt izlenen amaç olmuştur. Buna göre işyeri mal veya hizmet üretiminin yani teknik amacın, işletme ise ekonomik amacın takip edildiği birimdir. Bunun yanında işletmenin mutlaka ekonomik amaca yönelik örgütlenmesinin gerekmediği, ideal amaç da güdebileceği ayrıca belirtilmiştir.
Bu ayrımın özünde yatan, işyerinin kendisine verilen belirli bir mal veya hizmeti üretme ödevini yerine getiren üretim birimi, işletmenin de bu mal ve hizmet pazarında üretimden üretimden bağımsız olarak hareket eden organizasyon olduğu varsayımıdır. Her ne kadar ilk bakışta bu fark yeterli gibi gelse de aslında bu iki unsur birbirinden ayrılması çok da kolay olmayan kavramlardır84. Gelir elde etme üretime sıkı sıkıya bağlıdır ve kar amacı gütmeden tek hedefin üretim olduğu bir organizasyona rastlamak neredeyse imkansızdır. Bu halde işyerindeki üretim hem işyerinin teknik amacını hem de neticesi itibariyle işletmenin kar elde etme amacını gerçekleştirecektir. Diğer yandan işyerinde yürütülen faaliyetin kar amaçlı olup olmaması onu idare eden işverenin iradesi ile ilgilidir. Bu noktada işletmeden ziyade işletmeci önem kazanmaktadır. Bunun yanında amaç ölçüsünden yola çıkılırsa bir işverenin farklı işletmeleri arasındaki farkı da açıklamak mümkün olmamaktadır, zira üretim faaliyeti ne kadar farklı olursa olsun kar elde etme amacı ölçü alınırsa bir işverenin birbirinden farklı üretim konularına sahip tüm işletmeleri tek işyeri sayılacaktır.
Bu husus özellikle işyerinin devrinde önem kazanacaktır. Diğer bir anlatımla sadece kar amacını işyerinin teknik amacı gerçekleştiren unsuru sayarsak işyerinin devrinde işyerindeki teknik amacın gerçekleşmesini sağlayacak esaslı maddi ve maddi olmayan unsurların ve işgücünün devrinin gerekliliği önem arz etmeyecektir. Örneğin bir işyerinde üretilen mallara ait marka, o işyerinin kar elde etmesinde en
83 DOĞAN YENİSEY; s: 24. 84 DOĞAN YENİSEY; s: 67.
önemli unsur ise, bu tip bir işyerinin devrinde diğer hiçbir unsurun devredilmesine bakılmaksızın, markanın devri işyeri devri kapsamında değerlendirilebilecektir.
Biraz önce de gördüğümüz gibi organizasyon, hem işyeri hem de işletme için bir unsurdur. Bu açıdan organizasyon olma işyeri ve işletme için ayırt edici bir ölçüt değildir. Birer organizasyon olarak işyeri ve işletme arasındaki tek fark büyüklükleridir85. Buradan yola çıkarak işyeri ve işletme arasındaki farklılıkları ve benzerlikleri sıralamak uygun olacaktır.
2. Farklı ve Ortak Yönleri
İş yasalarında yer alan işyeri ve işletme kavramlarının farkının ortaya koyulması gerekir. İşyerinin yasanın gerekçesinde de belirtildiği gibi; mal veya hizmet üretimine yönelik teknik bir amacı olduğu halde işletme kural olarak iktisadi ve mali bir amaç güder86. İşyeri yakın bir amaç olan teknik üretim gayesi taşırken, işletme saik denilen ileride gerçekleşmesi muhtemel iktisadi amaçlarla uğraşmaktadır87. Teknik bir üretim amacına yönelik işyerinin işletmeden farkı olarak piyasa ile kar veya zararla doğrudan bir ilgisi yoktur. Örneğin bir işletmeye bağlı bir fabrikanın amacı doğrudan doğruya kar sağlama değil bunun için mal üretimi yapmaktır. Üretilen mal ve hizmetler işletmenin kar amacını gerçekleştirdiğinden işyeri için kar ancak dolaylı bir amaç oluşturur. O halde işletmenin iktisadi amacına karşılık işyerinin teknik amacından söz etmek gerekir88. İşletmede genellikle iktisadi bir amaç güdülmekle birlikte bu hususta mutlak bir zorunluluk da yoktur; işletmenin kar amacı gütmeyen bir hastane işletmesi gibi ideal bir amaç gütmesi de mümkündür89.
İşletme genellikle işyerine göre daha geniş bir kavramdır. Örneğin bir bankanın şubeleri, otelcilik işletmesinin otelleri, denizcilik işletmesinin gemileri işletmenin kapsamına giren birden çok işyerini meydana getirir. Ancak işletmeyi çeşitli işyerlerinin toplamı olarak tanımlamamak gerekir. Çünkü işyeri ve işletme iki organizmanın iki farklı görüşünü oluştururlar.
85 DOĞAN YENİSEY; s: 69.
86 SÜZEK; s: 178, MOLLAMAHMUTOĞLU; s: 154, DEMİRCİOĞLU/ CENTEL; s: 58, GÜZEL; s: 65, DOĞAN YENİSEY; s: 35, AYDINLI; s: 19,
87 AYDINLI; s: 19, ARICI; M.F., s: 15. 88 SÜZEK; s: 178, ÇELİK; s: 54
İşletme hukuki ve mali bakımdan bağımsız olduğu halde işyerinin tek başına bağımsızlığı düşünülemez. Çünkü işletmeden sıyrılmış bir işyerinin varlığı mümkün değildir90. Bazen işletme tek bir işyerinden de ibaret olabilir. Bir işverenin tek bir fabrikası varsa bu hem işyeri hem de işletme durumunda olup üretime yönelik tarafı işyeri, iktisadi amaç güden yönü ise işletme sayılır91.
İşletme ve işyerini aynı organizasyonun iki farklı görünüşü olarak ele almak mümkündür. Bu durumda işletmeye sadece işyerlerinin bütünüdür denemez ancak işyeri işletmenin görece bağımsız bölümüdür. Aynı işverene ait birden fazla işyerinin mutlaka tek bir işletmeyi meydana getireceği de ileri sürülemez. Çünkü birden fazla işyerinin aralarında hukuki bir bağlılık olmamasına rağmen iktisaden bir bağlılık veya tam tersi olabilir92.
İşletmenin unsurları konusunda doktrinde görüş birliği olup bu yönüyle işyeri ile benzerlik gösterir. İşletme sermaye (maddi ve maddi olmayan değerler ile) organizasyon ve yönetim ile işçiler olmak üzere üç unsurdan oluşur. Bununla birlikte işletme ile takip edilen amaç ekonomik, sınai, ticari hatta zırai olabilir. Ancak İş Hukuku bakımından amacın ekonomik olması şart değildir, işletme kültürel bir amaç veya hayır amacı da güdebilir. Bu unsurlara süreklilik de ilave edilmelidir93. İşyeri de işletme gibi sermaye, yönetim ve personel gibi üç unsurdan oluşan ve süreklilik gösteren bir yapıdır.
Bir işletmenin tek bir işyeri bulunduğunda işyeri ve işletme aynı örgütsel bütünlüğü ifade ederken, aynı zamanda bir işletme birbiri ile ilişkili birden çok işyerinden de oluşabilir94. Bu nedenle bir işletmenin iki veya daha fazla işyeri varsa bu iki kavramı fiilen ayrıştırmak mümkün değildir, ancak özellikle işletmeye dahil işyerlerinden birinin veya birkaçının devri durumunda işyeri ve işletme arasındaki sınırın çizilmesi önemli hale gelecektir95.