Hukuki Sorumluluk

Cezai sorumluluğun yanı sıra; gemi sahibi veya geminin mülkiyet hakkına sahip olanların haiz oldukları önemli sorumluluklardan birisi de geminin, herhangi bir nedenle bir devletin karasuları içerisinden zararsız geçişi (innocent passage) veya açık denizlerde seyir serbestiyeti prensibi doğrultusunda seyretmesi halinde sebep olabileceği deniz kirliliğinin temizlenmesi ve meydana gelen hasarın tazmini konusundadır.

Türk hukukunda çevreyi koruma ve çevre sorunlarını gidermede temel olarak alınacak önemli hukuk prensiplerinin kabul edildiği çerçeve 1983 yılında çıkarılan Çevre Kanunu ile çizilmiştir237. Çevre Kanunu 28/2. maddesinde “Kirletenin

meydana gelen zararlardan ötürü genel hükümlere göre de tazminat sorumluluğu saklıdır” denilerek genel hükümlere göre de tazminat talep etme hakkının saklı

olduğu kabul edilmiştir. Bu nedenle zarara uğrayan BK m. 41 ve m. 55’ e göre de uğradığı zararların tazminini talep edebilecektir. BK. m. 41 bir geminin yol açtığı kirlenme zararlarının o geminin şahsi kusuru238 bulunan donatanı ile diğer gemi adamlarından ve BK. m. 55 gemi adamlarının sebep olduğu kirlenme zararlarının gemi adamlarını istihdam eden donatan ve işletenden istenmesine imkân veren genel sorumluluk hükümleridir239.

TTK’ da gemilerin neden olduğu deniz kirliliği sonucu ortaya çıkan zararların tazminine ilişkin olarak uygulanabilecek özel bir hüküm bulunmamaktadır. Ancak TTK 947. maddenin gemi adamlarının görevleri kapsamındaki kusurlu bir eylemden ileri gelen kirlenmelere uygulanacağı kabul olunmaktadır.

Gemi sahibi, karasuları içerisinden zararsız geçiş yaptığı ülkenin deniz ortamına verilecek zarardan dolayı hem uluslararası hukuk hem de o ülkenin milli hukukunda yer alan ilgili hükümler uyarınca sorumluluk altında kalmaktadır.

Gemi sahibinin genel hakları ve zorunlulukları ile ilgili olarak dört özel husustan bahsedilebilir240;

1. Tüm dokümanlar tamamlanmış, yağ kirliliğine karsı hazırlık ve müdahale ile ilgili tüm hususların uygulanması ve sürdürülmesi,

2. Acil deniz kirliliğinin en yakın kıyı devletine rapor edilmesi, 3. Kirliliğe müdahale ve temizlik eylemleri,

4. Tazmin.

Acil bir kirlilik olayı meydana geldiğinde bunun ilgili kıyı ülkesine rapor edilmesi gemi sahibi sorumluluğundadır. Normal hallerde her ne kadar bu zorunluluk gemi kaptanı vasıtasıyla yerine getirilmekte ise de geminin terk edilmesi veya kaptan

238 _{TEKİL, Fahiman; Deniz Hukuku, Alkım Yayın evi, 5. Basım, İstanbul 2001, s. 173} 239 _{KENDER/ÜNAN/AYBAY/ILGIN/TEOMAN/ERSOY, s. 10}

240 _{ÇEKİÇ, Ayhan; Deniz Kirliliği Sonucu Ortaya Çıkan Zararın Tazmin Edilmesine Dair}

Sorumluluklar ve İlgili Uluslar arası Sözleşmelerin Gözden Geçirilmesi, http://www.turkishpilots.org.tr/DOCUMENTS/a_cekic.html, erişim tarihi: 09.06.2008

raporunun herhangi bir nedenle verilememesi halinde gemi sahibinin bu hususu gerçekleştirmesi zorunludur (MARPOL 73/78 Protokol I).

Kirlilik olayının vuku bulduğu devletin yasalarına bağlı olarak kirliliğe müdahale ve temizlik işlemlerinin başlatılması zorunlu olup, gemi sahibinin sorumluluğundadır. Bu sorumluluğa CLC 92 ve FUND 92 Sözleşmelerinde de değinilmiş ve kirlenme zararı denilen kirlenmeyi önlemek için yapılan tüm zararlardan gemi donatanlarının sorumlu olacağı belirtilmiştir.

Kirliliğe neden olan gemi CLC 92 ve FUND 92 Sözleşmesine taraf olan bir ülke siciline kayıtlı ise, gemi sahibi alınan, her tedbirin parasını ödemek zorundadır. Her iki sözleşme, gemi sahibinin kirlilikten dolayı sorumluluğunun sigorta kapsamı içerisinde bulunmasını öngörmekte olup, üçüncü şahıslara karşı olabilecek zararların da sorumluluğunun aynı derecede sigorta kapsamasında olmasını sağlamaktadır.

Gemi sahipleri, genel olarak birçok sigorta sisteminin tabi olduğu genel prensipler doğrultusunda hazırlanmış ve potansiyel sorumluluğu kapsayan sigorta sözleşmelerinin ekine bir madde ilave ettirmelidir. Bahse konu madde, donatanın sorumlu olduğu kirlenme zararlarının da sigorta şirketine ait olmasını öngören "Sue and Labour"241 prensibine göre hazırlanmış bir metinden ibarettir.

Gemi sahibi, sorumluluklarının sigorta kapsamının artmasına neden olabilecek herhangi bir alternatif yöntemin uygulanmasına müsaade etmeyecektir. Kıyı devleti ise, gemi sahibi ile işbirliği içerisinde bulunarak, nihai potansiyel sorumluluğunun etkin biçimde azaltılmasını sağlamak isteyecektir. Her hal ve karda müdahale ve

241 _{“Sue and labour” prensibi sigortalı olan gemi donatanlarını; sigortalanan gemi üzerinde mücbir}

sebep/beklenmedik hal neticesiyle yapacakları kurtarma masraflarını sigortacıdan tahsiline imkân vererek sigortalanan üzerinde meydana gelebilecek zararları en aza indirmeleri için zorlamaktadır. Şöyle ki; bu prensibin sigorta sözleşmesinde bulunması sonucu sigortalı taraf örneğin fırtına içerisinde kalmış bir geminin kurtarılması için sigortacı adına kurtarma masrafları yapmak suretiyle daha çok çaba sarf etmektedir. Neticede geminin batmasına göz yumularak içerisindeki yükler ile birlikte sigortalananın bedelinin istenmesi sigortacıya geminin kurtarılması için yapılacak masraflardan çok daha ağır bir yük getirmektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz. http://www.britannica.com/eb/topic- 571610/sue-and-labour-clause,

temizlik işlemleri için gemi sahibinin toplayabileceği yardım ve çareler ile teknik yardım ve hizmetler, sigortacının sorumluluğunda olacaktır (P&I Kulüp sigortası).

Gemi sahibi, gemi kiracısı, gemi müdürü veya gemi işletmecisinin üçüncü kişilere karşı sorumluluğu ile ilgili sigorta sistemin, Koruma ve Tazmin (Protection and Indemnity) (P&I Club) ''sigortaları "olarak tarif edebiliriz. Uluslararası sefer yapan gemilerin yaklaşık % 90'ini kapsayan bu sistem242;

a. Gemilerde mevcut personel ve yolcuların kaza, yaralanma, ölüm gibi olayları

b. 1/4 çatışma sorumluluğu,

c. Çatışma sorumluluğuna karşı daha fazla sorumluluk ve tekne poliçesinde daha fazla ödeme limiti ve diğer hususlardan ayrı bir talep hükmü konulması.

d. Yağ kirliliği sorumluluğu,

e. Rıhtım hasarları, eşyaya verilen hasarlar, çatışma olmaksızın diğer gemi/lere verilen hasarlar, yüke verilebilecek hasarlar.

f. Yedekleme kontrat sorumluluğu. g. Yüzdürülen batık gemiler

h. Batık geminin kaybı veya hasarı ile bordalarındaki yük ve diğer eşyada olabilecek hasarlar ile ilgili olarak talep edilecek tazminatları kapsamına almaktadır.

Gemi sahibinin yasal sorumluluğu dâhilinde bulunan ölüm, yaralanma, hastalık, hasar, diğer maliyet ve ücretler P& I kulüp sigorta poliçesinde maddeler halinde belirtilmiştir. Gemi sahipleri, kulüp sigorta poliçelerinde gösterilen sorumluluk sınırlarını ve ödenecek tazminat miktarlarını yürürlükteki muhtelif uluslararası ve milli sözleşme ve yasalar ile bunların değişmelerine göre

242 _{ÇEKİÇ, Ayhan; Deniz Kirliliği Sonucu Ortaya Çıkan Zararın Tazmin Edilmesine Dair}

Sorumluluklar ve İlgili Uluslar arası Sözleşmelerin Gözden Geçirilmesi, http://www.turkishpilots.org.tr/DOCUMENTS/a_cekic.html, erişim tarihi: 09.06.2008

arttırabilirler. Ancak uygulamada kullanılan yöntem, geminin değeri olan miktarın göz önünde bulundurulmasıdır243.

Deniz Kirliliği olaylarında P&I kulüpleri Uluslararası Tanker Sahipleri Kirlilik Federasyonu (ITOPF) ile yakın temas içerisindedir. Mevcut kirliliğin her safhasında veya büyüklüğünün hangi ölçüleri kapsadığının belirlenmesinin yanı sıra müdahale ve temizlik işleminin pratik uygulamaları hakkında da bu kuruluşun deneyiminden istifade edebilirler.

P& I kulüp ve gemi sahibi ITOPF’dan mevcut kirliliğin genişleme yönü, olabilecek müteakip gelişmelere dair tahminler ile bunlara karşı neler yapılabileceği, ihtiyaçların neler olabileceği konusunda da danışmanlık hizmeti alabilir. Bilgi alışverişi, müdahale ve temizlik için yapılan düzenlemelerle ilgili işbirliği gibi konularda olabilecek talepler kıyı devleti için de geçerlidir.

Kirlilik olayının bulunduğu bölgedeki kıyı devleti, kirlilik hasarlarının tazmini için kurulmuş bulunan uluslararası fonlardan (71–92) birisinin üyesi ise P&I kulüp bu kuruluşlarla da yakın temas içerisinde bulunur. Bu işbirliği genellikle ortak bir teknik uzmanlar grubu tayin edilmesi seklinde oluşur.

Kirlilik olayının sonunda gemi sahibi ve sorumluların taleplerinin ödenmesi safhasında, gerçek taleplerin P& I kulüpçe karşılanması normal olacaktır. CLC 69 ve CLC 92 Sözleşmesi kapsamında olanlar için, P& I sigorta sertifikası bulundurma zorunluluğu vardır.

2.2.1.3. Kıyı Tesisleri Sahipleri ve İşletenleri

Çevrenin kirlenmesine sebebiyet veren bir işletme veya tesisat ise ve kirlenmeden de bir zarar doğuyorsa bu takdirde meydana gelen zarardan söz konusu işletmeyi veya tesisatı “işletenin” sorumlu olması gerekecektir. İşleten “…tesisat

243 _{TMMOB Gemi Mühendisleri Odası; TMMOB Gemi Mühendisleri Odasının 50. Yılında Gemi}

Mühendisliği ve Sanayimiz Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 24–25 Aralık 2004, İTÜ Ayaz ağa Yerleşkesi İstanbul, s. 225–228.

veya işletme zarara sebebiyet olduğu anda, işletmenin yararına ve hesabına ve rizikosu ona ait olmak üzere yapıldığı” kimsedir. Bu kimse “işletme veya tesisat, malzeme ve personel üzerinde fiilen ve doğrudan egemenlik icra eden kimse” olarak

tanımlanabilir244.

Kıyı tesisleri, herhangi bir olayın yol açacağı kirlenme veya kirlenme tehlikesinin neden olduğu temizleme masrafları, toplanan atıkların taşınması ve bertaraf için yapılacak masraflar ile üçüncü şahısların yaralanması ve ölümünden kaynaklanan zararlar, özel mallarda meydana gelecek zararlara karşı sigorta yaptırmak mükellefiyeti altındadırlar. Bir olay meydana geldiğinde ise sigorta şirketi, poliçede yazan tutar kadar zararı karşılayacaktır245. Bunların dışında sorumluluk sigortası; kirlenen denizin temizlenmesi masrafı ile atıkların taşınması ve yok edilmesi durumlarına karşı da teminat vermektedir.

Kıyı Tesisleri Deniz Kirliliği Sigortası; sigortayı yaptıran tesisin göreceği zarara karşı değil, tesisin başkalarına vereceği zarara ve denizi kirletmesine karşı yaptırılmaktadır. Sorumluluk sigortası olması münasebetiyle bazı durumlar bu sigortanın kapsamı içine girmemektedir. Bunlar246;

• Sigortalı tarafından ileri sürülecek tazminat talepleri

• Kıyı tesisi görevlileri ve sigortalının eylemlerinden sorumlu tutulduğu diğer kişilerin talepleri,

• Manevi tazminat talepleri,

• Savaş, iç savaş, ihtilal, isyan, ayaklanma ve bunların gerektirdiği askeri hareketler.

244 _{TANDOĞAN, s. 25. Ayrıntılı bilgi için bkz. HELVACI, İlhan; “Çevre Kirletilmesinden Doğan}

Zararlardan Hukuki Sorumluluk”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Özel Hukuk Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1999, s. 48

245 _{Sigorta genel şartlarına göre kirlenmeden oluşan zarar; Olay sonucunda petrol ve diğer zararlı}

maddelerin, canlı kaynaklara ve deniz yaşamına zarar verecek, insan sağlığı için tehlike oluşturacak, balıkçılık ve denizlerin diğer yasal amaçlarla kullanımı da dâhil olmak üzere, denizcilik faaliyetlerini engelleme, deniz suyunun niteliğini değiştirme ve ekolojik dengeyi bozma gibi zararlı etkiler yaratacak şekilde deniz çevresine karışması sonucu oluşan zarar olarak tanımlanmıştır.

246_{Kıyı tesisleri Deniz Kirliliği Zorunlu Mali Sorumluluk Sigortası Genel Şartları A.5. madde.}

Ayrıntılı bilgi için bakınız; http://www.denizticaretodasi.org/DetoPortal/Show.aspx?cid=10e6a077- 61c0-4e64-bbca-00ea52dc7f65, erişim tarihi: 09.06.2008

• Nükleer, biyolojik ve kimyasal riskler. • Grev, lokavt, halk hareketleri,

• Biyolojik, kimyasal kirlenme, zehirlenmeler nedeniyle oluşacak zararlar. • Terörle Mücadele Kanununda belirtilen terör eylemleri ve bu eylemlerden

doğan sabotaj ile bunları önlemek ve etkilerini azaltmak amacıyla yetkili organlar tarafından yapılan müdahaleler sonucu meydana gelen bütün zararlar.

• Deprem, yanardağ püskürmesi, kar ağırlığı, sel ve su baskını, yer kayması, fırtına gibi doğal afetler.