! !
139
oldu!u halde hukukî sonuç do!urabilirler. Bu nedenle hukukî fiileri, hukuka uygun fiiller ve hukuka aykırı fiiller olmak üzere ikiye ayırarak incelemek gerekir. Böyle bir incelemeye geçmeden önce hukukî fiilleri ve alt ayrımlarını bir #ema üzerinde gösterelim.
"ekil 8.2: Hukukî Fiiler tablosu (Öztan, 2011: 85-6).
Hukuka Uygun Fiiller
Hukuka uygun fiiller, hukuk kurallarına aykırılık olu#turmayan fiillerdir. Hukuka uygun fiiller, “bilgi ve haber verme açıklamaları”, “duygu açıklamaları” ve “irade açıklamaları - i! ve emek açıklamaları”olmak üzere ba#lıca üç gruba ayrılır.
Hukuk düzeni, ki#inin, gerçekle#mi# bir olayı ilgili ki#i veya ki#ilere bildirmesine (bilgi veya haber verme açıklamaları), sevgi, nefret, saygı, kızgınlık, affetme gibi duygularını açıklamasına (duygu açıklamaları), bir hakkın veya bir hukukî ili#kinin kurulması, de!i#tirilmesi veya sona erdirilmesi amacıyla yaptı!ı irade açıklamalarına (hukukî i!lem) hukukî sonuç ba!lamı#tır. Örne!in, A’nın bir avukata temsil yetkisi verdi!ini üçüncü ki#ilere bildirmesi, aldı!ı malın ayıplı oldu!unu satıcıya haber vermesi veya alacaklının alaca!ını üçüncü ki#iye devretti!ini ihbar etmesi (bilgi veya haber verme açıklamaları), kendisini öldürmeye te#ebbüs eden o!lunu affetmesi (duygu açıklamaları), manavdan iki kilo elma alması (hukukî i!lem) çe#itli hukukî sonuçlar do!urur.
Aldatılan e#in kendisini aldatan e#ini affetmesi yönündeki duygu açıklaması hukukî bir sonuç do$urur mu?
Ayrıca hukuk düzeni, ki#ilerin, herhangi bir hukukî sonuca yönelik olmayan, sadece dı# dünyada bir de!i#ikli!e yol açan i# ve emek açıklamalarına maddi fiil adı altında hukukî bir sonuç ba!lamı#tır. Maddi fiiller ki#ilerin irade açıklamaları sonucunda de!il, ki#ilerin bir i#i yapması veya emek harcamayı gerektiren bir faaliyette bulunması sonucu ortaya çıkarlar. Örne!in A’nın balık tutması bir maddi filldir.
A, tutu!u balıkların sahibidir.!Bu durum do!rudan do!ruya kanundan do!an bir hukukî sonuçtur. Çünkü TMK m. 167’ye göre “sahipsiz bir ta"ınırı malik olmak iradesiyle zilyetli!ine geçiren kimse, onun maliki olur”. Yine benzer bir #ekilde bir ki#inin ba#kasına ait olan bir a!aç parçasını yontarak bir #ey yapması örne!in çocu!u için ah#ap bir oyuncak yapması durumunda da maddi fiil söz konusudur. Hukuk düzeni pratik sonuca yönelik bu irade açıklamasına TMK’nun “i#leme” ba#lıklı 775’inci maddesinde hukukî bir sonuç ba!lanmı#tır. Buna göre, bir kimse ba#kasına ait bir #eyi i#ler veya ba#ka bir #ekle sokarsa, eme!in de!erinin o #eyin de!erinden fazla olması durumunda, yeni #eyin sahibi olabilir. Görüldü!ü üzere ki#inin davranı#larıyla ortaya çıkan bazı fiili durumlara kanun koyucu hukukî sonuç ba!lamı#tır
Günlük ya#am içinde en sık kar#ıla#tı!ımız hukuka uygun fiiller hukukî i!lemlerdir. Hukukî i#lemler, kendilerine hukukî sonuçlar ba!lanan, hukuk düzenince korunan ki#i iradelerdir. Ancak ki#i iradeleri
hukukî i#lemin olu#ması bakımından tek ba#ına yeterli de!ildir. Ayrıca bu iradelerin hem belirli bir hukukî bir sonuca yönelmi# olması hem de dı# dünyaya açıklanmaları yani beyan edilmeleri gerekir.
Hukuk, dı#a yansımayan yani açıklanmayan iradeye herhangi bir hukukî sonuç ba!lamaz. Hukukî i#lemin temel unsuru irade açıklamasıdır. "rade açıklamasında, bir hakkın veya bir hukukî ili#kinin kurulması, de!i#tirilmesi veya sona erdirilmesi istenir. "rade açıklaması ile istenenenlerin gerçekle#mesi ise hukukî sonuç olarak kar#ımıza çıkar. Örne!in alım satım sözle#mesinde hukukî sonuç, satıcı yönünden mülkiyetin alıcıya geçmesi ve bedelin alınması, alıcı yönünden ise mülkiyetin kazanılması ve bedelin satıcıya ödenmesidir. Bütün bu açıklamalardan sonra hukukî i#lemi #öyle tanımlayabiliriz: “Hukukî i"lem, hukukî sonuç do!urmaya yönelmi" irade açıklaması veya açıklamalarıdır”(Gözler, 2011: 143).
Hukukî i#lemin çekirde!ini olu#turan irade açıklamaları açık irade açıklaması, örtülü irade açıklaması, !ekle ba"lı irade açıklaması veya !ekle ba"lı olmayan irade açıklaması olmak üzere çe#itli #ekillerde kar#ımıza çıkmaktadır. Hukukî sonucun olu#abilmesi açısından meydana gelmesi istenen sonucu #üpheye yer vermeyecek biçimde söz, yazı veya ba#ka bir i#aretle açıklayan irade beyanına açık irade beyanı denir. Hukukî sonucun olu#abilmesi açısından meydana gelmesi istenen sonuç, ancak iradeyi açıklamak için yapılan hareketin, bu hareketin yapıldı!ı somut hal ve #artlar göz önünde tutularak anla#ılabiliyorsa irade beyanı örtülü irade beyanıdır. Her ne kadar kural olarak iradenin, belli bir #ekle ba!lı olmaksızın açıklanması öngörülmü# olsa da bazı i#lemlerin geçerli #ekilde hukukî sonuçlarını do!urabilmesi için iradenin belli bir #ekle ba!lı olarak açıklanması #art ko#ulmu#tur. Örne!in kefalet, resmî vasiyetname, alaca!ın devri veya evlilik sözle#melerinde iradeler belli #ekillere ba!lı kalarak açıklanmalıdır.
! !
141
Bir kimsenin, kira sözle#mesinde belirtilen süre bitti$i halde evde oturmaya devam etmesi, ev sahibinin de buna ses çıkarmaması durumunda ne tür bir irade açıklaması vardır?
Hukukî i#lemler a#a!ıdaki tabloda da görülece!i üzere de!i#ik açılardan gruplara ayrılabilirler. Ancak a#a!ıdaki tabloda ayrıntılı bir biçimde sınıflandırılan hukukî i#lem türlerinin her birinin ayrıntılı bir açıklanmasının yapılmasının burada mümkün olmamasından dolayı kısa açıklamalarda bulunulacaktır.
"ekil 8.3: Hukukî !"lemler tablosu (Öztan, 2011: 89).
Hukukî i#lemler, irade açıklamasında bulunan tarafın sayısına göre “tek taraflı hukukî i!lemler” ve
“çok taraflı hukukî i!lemler” olmak üzere ikiye ayrılır. Tek taraflı hukukî i#lemler, tek bir irade açıklaması ile hukukî sonuç do!uran i#lemlerdir. Örne!in bir kimsenin ölümünden sonra yapılmasını istedi!i #eyleri belgeledi!i vasiyetnamenin veya vakıf kurma iradesinin hukukî sonuç do!urabilmesi için sadece vasiyeti yapanın veya vakıf kurma isteyenin iradesini açıklaması yeterli olup bir ba#kasının i#leme katılması ve irade açıklamasında bulunması gerekmez. Ancak bazı durumlarda tek bir ki#inin açıkladı!ı irade açıklamasının hukukî sonuç do!urabilmesi için açıklanan iradenin belli bir muhatabının olması gerekirken bazı durumlarda da gerekmemektedir. Bu nedenle tek taraflı hukuki i#lemler irade açıklamasının bir kimseye veya bir resmi makama söylenip söylenmemesi bakımından yöneltilmesi gereken irade beyanları yöneltilmesi gerekmeyen irade beyanları olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.
"ekil 8.4: Tek Taraflı Hukukî !"lemler tablosu (Öztan, 2011: 90).
Örne!in bir vasiyetnamenin yapılması, ta#ınır malın mülkiyetinin terkedilmesi veya evlilik dı#ı do!an çocu!un tanınması gibi olguların hukuki sonuç do!urabilmesi için iradenin açıklanması yeterli olup her hangi bir ki#iye veya makama yöneltilmesi yani söylenmesi gerekmemektedir. Buna kar#ın bir vekili azletmek, bir sözle#meden dönmek veya önalım, alım haklarını kullanmak isteyen ki#inin iradesini sadece açıklaması yeterli olmayıp iradesini bir ki#iye veya bir makama yöneltmesi gereklidir. Ancak bu #ekilde istenilen hukukî sonuç ortaya çıkar.
"stenilen hukukî sonucun gerçekle#ebilmesi için birden fazla tarafın irade açıklamasında bulunmasının gerekti!i hukukî i#lemler de vardır. Bunlara çok taraflı hukukî i!lemler denir.!"stenilen hukukî sonucun gerçekle#ebilmesi için iki tarafın kar#ılıklı ve birbirine uygun irade açıklamalarında bulunmalarının gerekli oldu!u çok taraflı hukukî i#lemlere iki taraflı hukukî i!lemler denir.
!ki taraflı hukukî i#lemlerde, bir tarafta birden fazla ki#inin yer alması i#lemin iki taraflı olma niteli$ini ortadan kaldırmaz. Yani bir tarafta birden çok ki#inin bulundu$u bir sözle#mede birden çok ki#inin irade açıkladı$ı ileri sürülemez. Birden çok ki#i bulunsa da tek irade (taraf iradesi) açıklanmaktadır.
"stenilen hukukî sonucun gerçekle#ebilmesi için birden fazla tarafın aynı yönde irade açıklamasında bulunmalarının gerekti!i çok taraflı hukukî i#lemlere ise karar denir. Kararlarda, sözle#melerden farklı olarak, istenilen hukukî sonucun do!abilmesi için kar#ılıklı ve birbirine uygun iradelerin olması aranmaz.
"radelerin aynı yöne do!ru yöneltilmi# olması gereklidir. Örne!in bir yapı kooperatifinin genel kurulunda bir teklif hakkında kurul üyelerinin kabul, red veya çekimser #eklindeki irade beyanları aynı yöne yöneltilmi#tir.
"ki taraflı hukukî i#lemlerin en bilineni sözle#melerdir. Sözle!me, iki taraflı bir hukukî i#lemdir. Bu iki taraflı hukukî i#lemin hukukî sonuç do!urabilmesi için birden fazla irade açıklaması ve irade açıklamalarının kar#ılıklı ve birbirine uygun olması gereklidir. Sözle#me söz konusu oldu!unda açıklanan iradeye taraf iradesi denir. Sözle#meler, aynı zamanda sözle#menin tarafları için borç do!uran bir kaynaktır. Sözle#melerde bazen tek bir taraf borç altına girerken bazen de her iki taraf birden borç altına girmektedir. Buna uygun olarak sözle#meler kendi içinde tek tarafa borç yükleyen sözle!meler ve iki
143
sözleşmenin iki taraflı bir bir hukukî işlem olma niteliğini etkilemez. Unutulmamalıdır ki sözleşmeler her zaman iki taraflı işlemlerdir. Sözleşmeler tek taraflı olamaz, sadece tek tarafa veya her iki tarafa borç yükleyebilir. Tek tarafa borç yükleyen sözleşmelerde taraflardan sadece biri borç altına girerken, diğer taraf borç yüklenmemektedir. Örneğin bağışlama sözleşmesinde sadece bağışlayan borç altına girer bağışlanan taraf ise her hangi bir yükümlülük altına girmez. İki tarafa borç yükleyen sözleşmelerde ise tarafların her ikisi de karşılıklı olarak borç altına girmektedirler. Bu tür sözleşmelere örnek olarak satım, hizmet, kira, eser (istisna), ariyet, karz, vekâlet sözleşmeleri örnek verilebilir.
Bir hukukî işlemin tek taraflı veya iki taraflı olmasını belirleyen unsur irade açıklamalarının sayısıdır. Oysa iki tarafa veya tek tarafa borç yükleyen bir sözleşmenin ortaya çıkması için herhalükarda birden fazla irade açıklaması olmalıdır.
Burada ayırt edici olan taraf sayısı değil, her iki tarafın borç altına girip girmediğidir.
Hukukî işlemlerin tümü, sonuçlarını işlemi yapanlar sağ iken doğurmaz. Bazı hukukî işlemler sonuçlarını, işlemi yapanın ölümünden sonra, bazı işlemler kişi hayatta iken meydana getirir. Örneğin evlenme, satım, eser, trampa, kira gibi sözleşmelerin hukukî sonuçları bu tür hukukî işlemleri yapanların sağlıklarında sonuçlarını doğurur. Bu nedenle bu tür işlemlere sağlararası hukukî işlemler denir. Ancak vasiyetname veya miras sözleşmesi gibi bazı hukukî işlemler ise hukukî sonuçlarını, işlemi yapanların ölümlerinden sonra doğurur. Ve en önemlisi ölüme bağlı hukukî işlemlerin yerine getirilmesi kişinin sağlığında istenemez.
Yapılan hukukî işlemlerden elde edilen yarar karşılığında bir borç üstleniliyorsa ivazlı işlemlerden, bir borç üstlenilmiyorsa ivazsız hukukî işlemlerden söz edilebilir. Örneğin satım sözleşmesi ivazlı, bağış sözleşmesi ise ivazsız bir hukukî işlemdir. Çünkü satım sözleşmesinde malı devreden satıcıya alıcı, belli bir bedel (semen) ödemek zorundadır. Ödenmesi gereken bedel ivaz,yani malın karşılığıdır. Bağış sözleşmesinde ise kendisine bir şey bağışlanın bir ivaz borcu yoktur.
Kazandırıcı hukukî işlem, malvarlığını arttıran işlemlerdir. Malvarlığı ise ya aktifin çoğalması ya da pasifin azalması ile artabilir.
Borçlandırıcı hukukî işlem, taraflardan birini borçlandırırken diğerinin malvarlığına bir “alacak hakkı”
girmesini sağlar. Örneğin tek tarafa borç yükleyen bir sözleşme olan bağışlamada, bağışlayanı, yani kazandırmayı yapanı bir borç altına sokarken bağışlananın malvarlığına bir alacak hakkı kazandırır.