Bir devletin hukuk devleti olduğunu söyleyebilmek için o devletin kuşkusuz belirli özelliklere sahip olması gerekmektedir. Hukuk devleti olabilmek için başkanlık sistemi ya da parlamenter sistem gibi belirli bir yönetim biçimine sahip olmak şart olmamakla birlikte, devletin işleyişinde belirli özelliklerin olması daha doğru bir ifadeyle, devletin işleyişinde bazı ilkelere uygun davranılması gerekmektedir. Bu bağlamda, hukuk devletinde temel hak ve özgürlüklerin güvence altına alınmış olması, yasaların evrensel hukuk normlarına uygun olması ve bunun yargısal yollardan denetimi, idarenin hukuka bağlı olması (kanunî idare ilkesi) ve idarenin yargısal denetimi, mahkemelerin bağımsız olması ve hâkim güvencesinin bulunması gerekmektedir.
1.3.1. Temel Hak ve Özgürlüklerin Güvence Altına Alınmış Olması
Hukuk devletinin en temel gerçeği temel hak ve özgürlüklerin güvence altına alınmasıdır. Can güvenliği, din ve vicdan hürriyeti, özel hayatın gizliliği, ifade özgürlüğü, seyahat özgürlüğü gibi temel insan haklarının güvence altında olmadığı bir
30 Gözler,Kemal, İdare Hukuku, s. 99.
31Giritli, İsmet, T. Akgüner, İdare Hukuku Dersleri, İstanbul 1985, s. 24.
ülkenin hukuk devleti olduğundan bahsedilemez. Anayasa Mahkemesi de hukuk devletini tanımlarken insan haklarına saygıyı temel referanslardan göstermiş, insan haklarına saygının hukuk devletinin olmazsa olmazlarından olduğu vurgusunu yapmıştır.
Temel hak ve özgürlüklerin güvence altına alınmış olması için başvurulan birinci yol, bunların kolayca değiştirilemeyen metinler olan anayasalarda sayılması ve düzenlenmesidir.32 Temel hak ve özgürlüklerin sınırlanmasının istisna olması ve sıkı kurallara bağlanması gerekmektedir. Temel hak ve hürriyetlerin korunması hukuk devletinin en vazgeçilmez amacıdır.
1.3.2. Yasaların Evrensel Hukuk Normlarına Uygunluğu ve Bunun Yargısal Yollardan Denetimi
Hukuk devletinde yasaların ya da farklı isimlerde kuralların varlığı ve uygulanması tek başına hukuk devleti için yeterli değildir. Polis devletinde de uygulanan yasalar ve belirli kurallar bulunmaktadır. Hukuk devletini polis devletten ayırt eden en temel özelliklerden birisi yasaların evrensel hukuk normlarına uygun olması ve yargısal yollardan denetlenmesidir. Kanun koyucunun devlet adına hareket edenlere temel hak ve özgürlükleri kısıtlayıcı şekilde müdahale edecek biçimde yetkiler vermesi ancak yasaların evrensel hukuk normlarına uygunluğunun bağımsız ve tarafsız yargı organlarının denetimiyle engellenebilir.
Kanun yapma yetkisine sahip olan yasama organının kanunla bağlı olması mümkün olmadığına göre, yasama organının hukuka bağlı olmasından onun Anayasayla bağlı olması anlaşılır. Anayasada (m.11) yasama organının, Anayasaya bağlı olduğu ve kanunların Anayasaya aykırı olamayacağı belirtilmektedir. O halde yasama organı Anayasaya aykırı kanun yapmamalıdır. Aksi halde söz konusu kanun Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilir. Başka bir deyişle, yasama organının yaptığı bir kanun Anayasaya aykırı ise, bu kanun Anayasa Mahkemesi tarafından yapılan denetim sonucu
32 Günday, Metin, İdare Hukuku, s. 38.
iptal edilir. Sonuç olarak, hukuk devletinde, yasama organı Anayasaya bağlı kalmakla yükümlüdür.
Yasaların Anayasalara uygunluğuyla birlikte, evrensel hukuk normlarına uygun olması da oldukça önemlidir. Zira yasaların evrensel hukuk normlarına uygun olması yargı faaliyetlerini yürüten mahkemelerinde evrensel normlara ve bu normlara uygun yasalara uygun hareket etmesi ve yargılama faaliyetlerini bu kapsamda yapması sonucunu doğurur. Bu da hukuk devletlerinin en önemli gereklerinden biridir. Kamu gücünün keyfi bir biçimde kullanılmasının doğuracağı tehlikeleri azaltma, sivil toplum, çoğulcu demokrasi ve bireyciliği teminat altına alma, temel hak ve özgürlükleri koruma, insan haysiyetine yönelen ihlalleri önleme, istikrarsız, muğlâk ve geçmişe dönük kanunları denetim altına alma kâmil bir hukuk devletinin gayeleri olarak sıralanabilir.33
1.3.3. İdarenin Hukuka Bağlılığı (Kanunî İdare İlkesi) ve İdarenin Yargısal Denetimi
İdarenin hukuka bağlılığı hukuk devletinin en temel özelliklerinden biri olup, çalışma konumuz bakımından ayrı bir önem taşımaktadır. Yürütme erkininde içinde bulunduğu idare tüm birimleriyle işlem ve eylemlerden oluşan faaliyetlerinde hukuka bağlı olmalı ve hukuka uygun hareket etme bakımından kendini sorumlu hissetmelidir.
İdarenin bazı işlem ve eylemlerinin yargı denetiminden bağışık tutulması ise, hukuk devletiyle bağdaşmayan bir durumdur. İdarenin bütün eylem ve işlemleri yargı denetimine tabi olmalıdır. İdarenin Anayasa, kanun, tüzük ve yönetmeliklere uymak zorunda olmasının müeyyidesi Anayasada öngörülmüştür. Anayasada (m.125), idarenin her türlü eylem ve işlemlerine karşı yargı yolu açıktır. Denilerek idari işlemlere karşı dava açılabileceği belirtilmektedir. Başka bir deyişle, idarenin yaptığı işlemler hukuka aykırı ise bunlara karşı dava açılabilir. Sonuçta söz konusu idari işlemler iptal edilirler.
İdari faaliyetlerin yargısal yollardan denetimi idarenin hukuka uygun hareket etmesini sağlayan en etkin araçtır. Bu anlamda Cumhurbaşkanının tek başına yaptığı
33 Selçuk, Sami, Zorba Devletten Hukukun Üstünlüğüne, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 16.
işlemler, Yüksek Askerî Şuranın bazı kararları34, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunun bazı kararlarının35 1982 Anayasasıyla yargı denetimi dışında tutulması hukuk devleti ilkesiyle bağdaşmamaktadır. Çünkü, yargı denetimi sayesinde idarenin hukuka bağlılığı etkili bir biçimde sağlanmış ve idare edilenler idarenin kanunsuz ve keyfi davranışlarına karşı korunmuş olur.
İdarenin işlem ve eylemleriyle verdiği zararlardan sorumlu tutulması da hukuk devletinin hem gereği hem de tarihi gelişiminin bir sonucudur.
Öte yandan, idarenin işlem ve eylemlerinin idare edilenler tarafından önceden tahmin edilebilir olması anlamına gelen idarenin belirliliği ilkesi de idarenin istikrar kazanmış uygulamalara (teamüllere) riayeti de hukuk devletinin gereğidir.
1.3.4. Mahkemelerin Bağımsızlığı ve Hâkim Güvencesi
Mahkemelerin bağımsızlığı ve hakim güvencesi hukuk devleti ilkesinin gerçekleştirilmesi bakımından önemlidir. Nitekim, hukuk devletinin özellikleri olarak sıralanan hususların bir bütün halinde anlamlı hale gelmesi için söz konusu özelliklerin oluşmasını sağlayacak en önemli denetimi (yargı denetimi) gerçekleştiren mahkemelerin ve hâkimlerin bu denetimi gerçekleştirirken bağımsız olmaları ve belirli güvencelere sahip olmaları gerekmektedir. İdarenin yargısal denetiminin etkili bir biçimde yapılabilmesi için, mahkemelerin bağımsızlığının ve yargıç güvencesinin tam anlamıyla sağlanmış olması gerekir.36
Hukuk devletinde bireylerin korunması bakımından en etkili güvence yargı aracılığıyla sağlanır. Yargısal denetimi yerine getiren ise, bağımsız hakimlerdir. Bu nedenle, yargısal denetimi gerçekleştiren, bu denetimi yaparken çoğu kez yasama ve yürütmeyi karşısına alan hâkimleri belirli güvencelerle donatmaması ve özellikle yasama ve yürütme organına karşı koruma altına almaması düşünülemez. Bu bağlamda
34 Terfi işlemleri ile kadrosuzluk nedeniyle her türlü ilişik kesme kararlarına karşı yargı yolu açıktır.
35 Meslekten ihraç kararlarına karşı yargı yolu açıktır.
36 Günday, Metin, İdare Hukuku, s. 46.
hâkimlerin yasama ve yürütme organına bağlı olmamaları, herhangi bir kurum ya da kişiden emir, talimat ve hatta tavsiye dahi almamaları hâkim bağımsızlığının gereklerindendir. Yargıç güvencesi ise, yargıçlara bağımsızlıklarının korunması amacı ile tanınmış bulunan hak ve ayrıcalıkları ifade eder.