Hak ediş Hazırlama Süreci

Bir anlaşma ile yapılacak bütün yapım veya hizmetler olan hak ediş aşağıdaki kurum ve kuruluşlar tarafından bir düzen içinde hazırlanmak durumundadır. Bu düzene uyarak hak edişleri hazırlayan kurumlar şöyledir93_:

• Genel Bütçeye Dahil Daireler • Katma Bütçeli İdareler • Özel İdareler

• Belediyeler • Müteahhitler

• İnşaat, Makine ve Elektrik Mühendisleri • Mimarlar,

Müteahhidin veya taşeronun, sözleşmeye göre inşatta gerçekleştirdiği imalat ve ihzarat karşılığı tahakkuk eden alacağını belirli esaslara(BİGŞ md.39,BİKY md.14-17) göre aşağıda sıra düzenlerler94_:

• Sözleşme ve eklerinde aksine bir hüküm yoksa yer tesliminden itibaren ayda bir düzenlenir.

• Müteahhidin talebi üzerine müteahhit veya vekili hazır olduğu halde o güne kadar vücuda getirilen imalat, projesine göre ölçülerek miktarlar bulunur, ataşmana geçirilmiş imalat da ataşman defterinden aynen alınır.

• Birim fiyat cetvelinde ve sözleşmesinde ihzarat verileceği açıklanmış malzemeler ile ihzarat verilecek yarı mamul tesisat malzemeleri, usulüne göre ölçülerek, tartılarak ihzarat miktarları bulunur.

• İmalat ve ihzarat için bulunan bu miktarlara göre hak edişe esas olacak yeşil defter düzenlenir.

• Yeşil defterdeki imalat miktarları ile birim fiyatlar çarpılarak hak edişe geçirilir.

92 _{Selim ŞEN, “Yıllara Yaygın İnşaat ve Onarım Maliyetleri ile hak ediş Bedelleri Hesaplarının Denetim} Prosedürü”, E-Yaklaşım, Şubat2007,S:43, http:/www.yaklasim.com/mevzuat/ dergi/makaleler (Erişim:4.2.2008).

93 _{Süleyman BOZKURT, “Hak ediş Nedir? Nasıl Tanzim Edilir? Nasıl Ödenir?Kimler Kullanır?”,} http://www.1insaat.com/tribe/documentdetail?id=32849 (Erişim:05.03.2008).

60

• Taşıma, yükleme-boşaltma bedelleri de hesap edilerek hak edişe dahil edilir.

• Sözleşme gereği yapılan işlere fiyat farkı verilecek malzemeler için Münferit malzeme fiyat farkları hesaplanarak hak ediş bünyesine aktarılır.

• İmalat, ihzarat ve taşımalar için hak edişte bulunan toplam, eksiltme indirime tabi tutulur.

• Bu toplamdan sözleşmeye göre kesin teminat tevkifatı, idareye olan avans ve saire gibi borçları ile kanuni vergileri çıkarılmak suretiyle müteahhide ödenecek tutar bulunur ve müteahhit veya yetkili vekili ile kontrol teşkilatı tarafından imza edilmek suretiyle hak ediş düzenlenir. • İdari hak edişler sözleşmelerinde belirtilen tarihlerde idareye sunulmalı,

bunlar dikkate alınarak hak ediş hazırlama süreci başlatılmalıdır.

• Hak edişte kullanılacak bilgilerin sahadan hak ediş bölümüne ulaşmasında gecikmeler olmamalıdır.

• Hak ediş ön kapağındaki bilgiler sözleşme bilgileri ile uyumlu olmalıdır. Hak ediş içindeki bilgi ve belgeler ise şunlardır95_;

• Her hak ediş raporunda, içerikleri son durumu yansıtacak şekilde düzenlenen, hak ediş keşif özeti, yeşil defter, gerekli imalatların metrajları, varsa nakliye analizi ve metrajı ile mesafe tutanağı mutlaka yer almalıdır.

• İmalat sırasında düzenlenen ataşmanlar, ihzarat söz konusu ise ihzarat tespit tutanağı, fiyat farkı var ise fiyat farkı ile ilgili hesaplar ve bu hesaplara dayanak teşkil eden tüm bilgi ve belgeler hak edişe ilave edilmelidir.

• Ara hak edişlerin, içerdikleri bilgi ve belgeler bakımından hatasız ve noksansız düzenlenmelerine özen gösterilmelidir. Bu durum kesin hak edişin hazırlanmasını önemli ölçüde çabuklaştırıp, kolaylaştıracaktır. • Her hak ediş döneminde yapılan işlerin miktarını kesin olarak

belirlemenin pratik güçlükleri olduğundan, her hak ediş düzenlenmesinde, inşaatın başından itibaren yapılan işlerin tamamının tutarı hesaplanmakta ve bundan bir önceki hak ediş tutarı çıkarılarak son hak edişin tutarı bulunmaktadır. Ancak, her ara hak ediş bir anlamda

61

avans niteliği taşıdığından, bir önceki hak edişte yer alan noksanlıklar bir sonraki hak edişte düzeltilmelidir.

• Hak edişe girecek miktarlar, sahadaki imalatı yerinde ölçülerek ya da proje üzerinden hesap edilerek bulunmalıdır.

• Proje üzerinden yapılan ölçümlerin projenin birebir uygulanması veya projenin tüm revizyonları içermesi halinde doğru olacağı unutulmamalıdır.

İşin başındaki keşfe esas teşkil eden yaklaşık metrajlar dikkate alınarak hak ediş düzenlenmemelidir.

Bazı kamu ihalelerinde yapılacak iş çok büyük olduğundan ve uzun bir süreyi aldığından, işin tamamının bitimi beklenmeksizin sözleşmede kısım kısım teslimi öngörülmektedir. Bu ihalelere ilişkin sözleşmelerde ihale bedeli ayrı ayrı kısımlar itibariyle belirlendiği gibi,kısımlar itibarıyla işin bitim tarihleri de belirlenmektedir.Burada birden çok kısma ayrılan,kısımlar itibariyle fiyatlaması yapılan ve bitim tarihleri belirlenen bir iş tek ihaleye tabi tutulmakta ve tek sözleşmeye bağlanmaktadır. Bu gibi durumlarda kısımlar itibariyle işin tamamlanması ve geçici kabul tutanaklarının düzenlenmesi farklı yıllarda gerçekleşmektedir.Bu süre bazen 3-5 yıl belki daha fazla olabilmektedir.Böylece yıllardır bitirilip kullanıldığı halde müteahhit kazancı vergilemeden bekletmiş olmaktadır. Geçici kabulü yapılan kısımlar için, kesin hak ediş raporunun düzenlenmesine esas olacak kesin metraj ve hesapların tanımlanmasına başlanmalıdır.(BİGŞ.md.40-45). Ardında Şartnamenin düzenlediği teminat süresi içindeki, kesin kabul, hak ediş rapor süreci tamamlanmalıdır. Görüldüğü üzere tüm işlemler geçici kabule bağlanmış olarak, müteahhitle idarenin ilişkisi tamamlanan kısımlar için kesilmiş olur.Böylece biten kısımlara ilişkin kar/zarar hesaplama mümkündür. Aksi halde tek ihale ve sözleşme olayından hareketle işin tamamına yönelik bekleyiş GVK ve BİGS kapsamında düzenlemelere aykırılık oluşturacak vergi zıyaına sebebiyet verecektir96_.

62

Özellikle uzun sürede gerçekleştirilen inşaatlarda, inşaat malzemeleri ve işçilik tutarlarındaki artış nedeniyle, ihale sırasında öngörülenden, daha yüksek birim fiyatlar üzerinden hak ediş talep edilip alınması durumu ile karşılaşılabilir.

Fiyat farkının geçici kabulden veya geçici kabulün yapıldığı dönemden önce alındığı hallerde sorun yoktur. Bunlar inşaatın normal hasılatına dahil edilerek, toplam kar tespit edilir. Fiyat farkının, geçici kabulün yapıldığı dönemden sonra alınması ise, geçici kabulle kesin kabul arasında alınan hak edişler gibi değerlendirilmesi ve alındığı yılın geliri olarak beyan edilmesi gerekir. Müteahhitlerin, fiyat farkı talebi hemen her zaman uzun süren anlaşmazlıklara yol açar ve genellikle hakem kararları ile sonuca bağlanır. Bu farklar yönünden, vergiyi doğuran olayın kesin şekilde sonuca bağlandığı yılda vuku bulmuş olduğunun kabul eki yılın kazancına ilave yoluna gidilmesi gerekmektedir. Müteahhit fiyat farkı olmasa da, bitirmek zorundadır. Fiyat farkları inşaatla ilişkili olmakla beraber onun dışında kara dayanan bir hukuki duruma bağlı olarak doğar. Bu nedenle normal hak edişler gibi geçmiş yıllara mal edilmesi mümkün olmaz. Bu kabul tarzına zaman aşımı yönünden de ihtiyaç vardır. İnşaat onarım işlerinde zaman aşımı geçici kabulün yapıldığı tarihi izleyen takvim yılı başından başlar, fiyat farkı talebinin bulunması, işin geçici kabulle bitmiş sayılması ve zamanaşımı süresinin işlemeye başlamasına engel değildir. Bu nedenle fiyat farkı uygulamada zaman zaman rastladığı üzere, geçici kabulün yapılmasından on veya on beş yıl sonra alındığında, inşaatın devam ettiği yıllarda ilgilendirilmesine zaman aşımı yönünden de imkan yoktur97_.

1.8.2.2. Fiyat Farkı Uygulamasının Doğurduğu Hukuki Sonuçlar

Fiyat farkının belirtilen önemine istinaden fiyat farkına ilişkin dikkat edilecek hususlar şöyledir98_:

• Sözleşmede fiyat farkı alınacağı belirtiliyorsa, fiyat farkı hesabı doğru bir şekilde yapılmalı ve fiyat farkı hesabında kullanılan, ilgili kurumlardan alınan resmi belgeler ile birlikte malzeme fiyat farkı tutanakları hak edişin içinde mevcut olmalıdır.

97 _{TESMER, “İnşaat Kooperatif İşletmelerinde Muhasebe Ve Vergi Uygulamaları”, Ege Odaları Eğitim}

Seminer Notları, S:65797, Kasım 2001,s.24.

63

• Sözleşme ve eklerinde, fiyat farkı ödenmesine dair hüküm bulunan her türlü malzemenin iş yerine geliş tarihleri, miktarları (fatura tarih ve numaraları ile) satın alma fiyatları ve işin bünyesinde kullanılan miktarları hak ediş içinde gösterilmelidir.

• Malzeme fiyat farklarının hesabında iki önemli husus yer almaktadır. Bunlardan birisi, fiyat artışından sonra inşaatta kullanılan malzeme miktarı, diğeri ise fiyat artış miktarıdır. Zamlı malzemenin imalata giren kısmının kesin olarak belirlenebilmesi için, zam tarihinde ilgili malzemenin kullanıldığı imalat düzeyinin belirlenmesi gerekmektedir. • Malzeme fiyat farkı uygulaması için, iki hak ediş arasındaki üretim hızı

doğrusal kabul edilerek önce günlük üretim düzeyinin bulunması, sonra da bu değerin zamlı malzeme gün sayısı ile çarpılmasıyla fiyat farkına tabi olacak malzeme miktarı bulunması yaygın bir uygulamadır. Bu nedenle uygulama biçimi konusunda mutabakat sağlanmalıdır.

• İhzarattaki zamlı miktarların belirlenebilmesi için her fiyat artış tarihinde önceki fiyatla alınmış bulunan ihzarat malzemelerinin miktarlarını belirleyen bir tutanağın düzenlenmesi gerekmektedir.

• Fiyat artışları olduğunda, ilgili malzemelerden şantiyede hiç bulunmuyorsa, bu durumun da bir tutanakla tespit edilmesi, Hak ediş aşamasında taraflar arasında çıkabilecek muhtemel anlaşmazlıkların önlenmesinde etkin olmaktadır.

• Her iş kalemi için fiyat farkları ayrı ayrı hesaplanmalı, varsa sözleşmesindeki ihale indirimi, sözleşme birim fiyatlarına ve fiyat farklarına da aynen uygulanmalıdır. Malzeme fiyat farklarına ise ihale indirimi uygulanmamalıdır.

• Malzeme fiyat farkına esas alınacak miktarlar, birim fiyat tespitinde kullanılan analizlerden hesaplanmalıdır.