Hayber Gazvesi

Serahsî el-Mebsut adlı eserinin siyer ve satım sözleşmesi bölümünde, Hayber’in fethi, özellikle elde edilen ganimetlerin pay edilmesine dair uygulamalar ve Hayber Yahudileri ile yapılan tarım ortaklıkları ile ilgili, oldukça detaylı bilgiler içeren haberlere yer vermektedir.

İlk olarak Hayber günü yaşananlara ilişkin bilgi çıkarabileceğimiz bir

haberin, Serahsî tarafından siyer bölümünde aktarıldığı görülmektedir. 140 Bu haberde

bildirildiğine göre, Hz. Peygamber bir topluluğa baskın yapacağında, sabahı bekleyerek ezan sesini dinler, ezan sesi duymazsa hücuma geçerdi. Nitekim Hz. Peygamber Hayber’e baskın yaptığında da, işçilerin ellerinde çapa ve kürekleriyle işe daha yeni çıktıkları, bin dört yüz kişi ve iki yüz attan oluşan İslâm ordusunu görünce, “Muhammed ve ordusu diye!” bağrışarak kaçışmaya başladıkları anlatılmaktadır. Ayrıca Tevrat’ta Hz. Peygamber’in kendilerine Perşembe günü savaş açacağı ve onları yenilgiye uğratacağının yazılı olduğu ve o günün de Perşembe olduğu nakledilmiştir. Onlar bağrışınca Hz. Peygamber’in, “Allah-u Ekber! Harap oldu Hayber! Biz bir kavmin yurduna indiğimizde o gün uyarılanların sabahı, ne kötüdür” dediği de aktarılmaktadır.

Hayber savaşı sırasında, Hz. Peygamber’in hurmaların kesilmesini emrettiği, ancak Hz. Ömer’in, Hayber’in Allah-u Teâlâ tarafından kendisine vaat edilmiş olduğunu hatırlatması üzerine kesim emrini durdurduğunun zikredildiği diğer bir

nakil de dikkat çekmektedir.141

139 Serahsî, IV, 132; (213). 140 Serahsî, X, 31; (57). 141 Serahsî, X, 32; (58).

Serahsî tarafından avcılık bölümünde, eşek etinin hükmü açıklanırken

aktarılan haber142, Hayber Günü Hz. Peygamber’in ilancısının mut’a nikâhını ve ehli

eşek etini yasakladığını bildirmektedir.

Hz. Peygamber’in Hayber’in fethinden sonra bir süre Hayber’de kaldığının anlaşıldığı ve bu süre içerisinde yahudi bir kadın tarafından zehirlenme teşebbüsüne maruz bırakıldığı, bu kadının Resûlullah’a ikram ettiği zehirli koyundan kendi isteğiyle yiyen Bişr b. el-Bera’nın öldüğü, Serahsî tarafından diyetler bölümünde

nakledilen haberden anlaşılmaktadır.143 Burada “kendi isteğiyle yedi” denmesinden

maksadın, Bişr’in ağzına aldığında koyunun zehirli olduğunu anlamış olmasına rağmen, Resûlullah’a saygısızlık olur düşüncesiyle yutmuş olabileceğidir.

Serahsî’nin satım sözleşmesi bölümünün taksim konusunda, Hayber’in fethi ve ganimetlerin paylaştırılmasına dair rivayetleri aktardığı görülmektedir. Bu rivayetler ve siyer kitabında yer alan Hayber ganimetlerine ilişkin haberler birlikte ele alındığında, Hz. Peygamber’in Hayber’de elde edilen ganimetlerin paylaştırılmasına dair uygulamaları, oldukça net bir biçimde ortaya çıkacaktır. Öncelikle ganimet malı konusundaki hassasiyetini gösteren, askerlere ihtiyaç duyacakları bilgileri öğreten bir konuşma yaptığı, “Kim Allah’a ve ahret gününe inanıyorsa kendi suyuyla başkasının ekinini sulamasın. Paylaştırılıncaya kadar ganimetten bir şey satmasın. Müslümanlara ait ganimetten bir hayvana binip onu zayıflattıktan sonra, ganimet malları arasına iade etmesin. Yine ganimet mallarından olan bir elbiseyi giyip, onu eskittikten sonra ganimete iade etmesin” diyerek

ashabına nasihatte bulunduğu, Serahsî tarafından siyer bölümünde zikredilmiştir.144

Daha sonra Hz. Muhammed’in, Hayber’i fethettikten sonra uzun bir süre orada kalıp İslâm hükümlerini uygulayarak Hayber’i İslâm ülkesi kıldığı, bu nedenle

de Hayber ganimetlerini, Hayber’den ayrılmadan önce pay ettiği nakledilmektedir.145

Öncelikle belirtilmelidir ki, Resûlullah burada elde edilen yiyecek ve yemlerin paylaştırmasını yapmamış, herkes bunlardan ihtiyacı kadarını almıştı. Hatta Abdullah 142 Serahsî, XI, 232; (380). 143_{Serahsî, XXVI,153; (222-223).} 144_{Serahsî, X, 21; (39).} 145_{Serahsî, X, 19; (35).}

b. Müfaddal’ın Hayber kalesinde saklı bulunan, iç yağı dolu bir dağarcığı alarak kimseye vermeyeceğini söylemesini gören Resûlullah gülümsemiş, onun ihtiyacı

olduğunu bildiği için de bu davranışını hoş görmüştü.146

Daha sonra Hayber arazisini otuz altı paya bölmüş, bunların on sekizini mücahitler için, Hz. Peygamber’in kendi payı da bu bölüme dâhildi, diğer on sekiz payı ise, Resûlullah’ın eşlerinin rızkı ve çıkabilecek önemli ihtiyaçlar için

ayırmıştı.147

Hayber altı kaleden oluşmaktaydı. Bu kaleler; Sıkk, Natat, Ketibe, Sülalim, Kamus ve Vatiha kaleleri idi. Yahudilere ait mallar ve tarlalar bu kalelerin üçünde; yani Sıkk, Natat ve Ketibe kalelerinde idi. Bu kalelerden bir kısmı savaş yolu ile diğer bir kısmı da sulh yoluyla fethedilmişti. Rivayet edildiğine göre Kinâne b. Ebu’l-Hakik ve kavmi, kalelerinden inmeleri koşulu ile sulh yaptılar. Bu kalelerden sulh yolu ile fethedilenler yalnızca Resûlullah’a aitti. Çünkü o kalelerde bulunanlar, kalplerine korku düştüğü için kalelerinden inmişlerdi. Allah-u Teâlâ, düşmanlarının kalbine korku salarak zafer kazanma özelliğini Resûlullah’a ait kılmış, bir ayeti

kerime ile de buna işaret etmişti.148

İşte bu nedenle, Resûlullah bu pay ile ganimetin beşte birini bir yarımda

toplayarak, diğer yarımı ganimeti hak eden kişilere dağıtmıştı.

Serahsî’nin taksim bölümünde Muhammed b. İshak ve el-Kelbî’den naklettiği rivayete göre ise, Hz. Peygamber Hayber’i toplam on sekiz paya böldü. Hayber gazasına katılan mücahitlerden piyadelerin sayısı bin dört yüz, atların sayısı da iki yüz idi. Her yüz kişinin başında bir komutan bulunmaktaydı. Ali, Abid es-Sehâ, Âsım b. Adiy yüz kişilik grupların başında idiler. Sıkk 13, Natat da 5 paya bölünmüştü. Ketibe ise Beytü’l-mal hakkı, Hz. Peygamber’in eşlerinin yiyecekleri ve

146_{Serahsî, X, 25; (46); “Abdullah b. Müfaddal’ın Hayber kalesinde saklı bulunan iç yağı dolu bir} dağarcığı alarak kimseye vermeyeceğini söylemesini gören Resûlullah gülümsemişti. Onun ihtiyacı olduğunu bildiği için de bu davranışını hoş görmüştü.”

147_{Serahsî, XV, 2; (2).}

148_{“Allah’ın, onların mallarından Peygamberine verdiği ganimetler için siz at ve deve koşturmuş} değilsiniz. Fakat Allah, peygamberlerini dilediği kimselere karşı üstün kılar.” (Haşr 59/6).

atiyyeleri için ayrılmıştı. Sıkk’ın payından ilk çıkan Âsım’ın payı idi. Resûlullah’ın

payı da bunun içinde bulunmaktaydı.149

Bu hadis göstermektedir ki, Resûlullah önce tüm malları, on sekizi Beytü’l- mal hakkı ve Hz. Peygamber’in eşlerinin payı olarak Ketibe, on sekizini de ganimete hak kazananların elde ettiği pay olarak Sıkk ve Natat’ın toplamı şeklinde belirleyerek ikiye ayırmış, daha sonra mücahitlerin payını kendi içinde tekrar pay etmişti. Böylece devlet başkanlarının, önce birlik başkanına ganimeti paylaştırması sonra da onların sancağı altında bulunanlara paylaştırılması gerekliliğini ortaya koyduğu

görülmektedir.150

On sekiz paya ayrılan, mücahit paylarını da, her yüz kişi için bir pay

belirleyerek151 savaşçılar arasında152paylaştırmış, atlılara ise iki pay vermişti.153

Ayrıca Hz. Peygamber, burada pay ettiği ganimetin beşte birlik kısmının,

Beytü’l-mal hakkının “Peygamber akrabası” payını, Haşimoğulları ile

Muttaliboğulları arasında bölüştürmüş, bunun üzerine Osman b. Affan ve Cübeyr b. Mut’im, kendileri ile Muttaliboğullarının soyca eşit yakınlıkta olmalarına rağmen, bu payın neden kendilerine verilmeyip, Muttaliboğullarına verildiğini sormuşlardı. Hz. Peygamber de, İslâm’dan önce ve sonra hep kendisine destek olmaları sebebi ile bu

payın Muttaliboğullarının hakkı olduğunu belirtmişti.154

Destek güçlerinin ganimetten pay alması konusunda yer alan bir haberde, Hayber’in fethinden sonra Ebu Hureyre’nin ve Cafer ile arkadaşlarının

Habeşistan’dan gelerek155 Hz. Peygamber’in emrindeki orduya katıldığı; ancak

ganimetten onlara pay verilmediği rivayet edilmiştir. Bunun nedeni olarak ise, Hayber’in İslâm toprağı olmasından sonra oraya yetiştikleri ve Allah-u Teâlâ’nın

149_{Serahsî, XV, 2-3; (2-3).} 150_{Serahsî, X, 27; (50).} 151_{Serahsî, X, 41; (75).} 152_{Serahsî, X, 37; (67).} 153 Serahsî, XV, 4; (4). 154_{Serahsî, X, 11-12; (22-23).}

155_{Hz. Peygamber’in Cafer’in Habeşistan’dan gelerek orduya katılması üzerine; “Neye daha çok} sevineyim bilemiyorum; Hayber’in fethine mi, yoksa Cafer’in gelişine mi!” demiştir.

Hayber ganimetlerini, özellikle Hudeybiye’ye katılan müminlere yapılan bir vaadi

olduğu156, Cafer ve Ebu Hureyre’nin ise Hudeybiye’de bulunmadığı zikredilmiştir.157

Serahsî el-Mebsut’ta, Hz. Peygamber’in Hayber topraklarını ashabına o gün

ihtiyaç içinde oldukları için dağıttığını bildirmiştir.158 Tarım ortaklığı bölümünde yer

verilen haberlerde, bu topraklar üzerinde Hayber ahalisi ile yarı yarıya tarım ortaklığı kurulduğu ve Resûlullah’ın, “Allah sizi burada sabit kıldığı sürece ben de sizi sabit kılıyorum” diyerek hurma ağaçlarını ve toprakları onlara ebediyen bırakmadığını bildirdiği aktarılmaktadır. Bu ortaklığın iki farklı yorumu olabilir. Bir yoruma göre, Resûlullah Hayber’i fethettiğinde, topraklarına ve hurma ağaçlarına el koymuş, ahalisini de köle olarak almıştı. Bu nedenle onlar efendilerinin topraklarında çalıştıkları gibi müslümanlar için çalışacaklar, böylece mücahitler de kendilerini cihada vereceklerdi. Yahudiler de çalışan köleler oldukları için, nafakalarının karşılığı olarak elde edilen ürünün yarısı, kendilerine verilecekti. Diğer bir yorum ise; onların canlarının, mallarının ve hurma ağaçlarının bağışlanması karşılığı, çıkan

ürünün yarısını vermeleri koşulu konulmuştu.159

Hz. Peygamber’in, daha sonra buradaki ürünlerin taksiminin yapılması amacı ile Abdullah b. Revaha’yı görevlendirdiği; onun da çıkan bütün ürünleri toplayarak, tahminen ayırdığı ve paylardan birini seçmelerini Hayberlilere söylediği; ayrıca tarım ortaklığı bölümünde yer alan farklı birkaç haberden de; ona bu bölüştürme sırasında, Hayberli kadınlardan ziynet eşyalarını getirerek rüşvet teklif edenler olduğu gibi, haksızlığa uğradıklarından şikâyet edenlerin de bulunduğu, ancak Abdullah b. Revaha’nın onlardan nefret etmesine rağmen hakkı söylemekten ayrılmadığı ve

Resûlullah’ın da İbn Revaha’ya güvendiği anlaşılmaktadır.160

Yine aynı bölümde verilen nakillerde, Hayber’in fethedilmesiyle birlikte bölgede bulunan yahudiler ile ilişkilere dair bilgiler de yer almaktadır. Bu nakiller de anlatıldığına göre; Hayber İslâm ordusu tarafından fethedilince, Benî Uzre ve onların

156_{“Allah size elde edeceğiniz birçok ganimet vaat etmiştir. (Bu ganimetlerden) işte şunları hemen} vermiştir.” (Fetih 48/20) 157 Serahsî, X, 23; (42). 158_{Serahsî, X, 40-41; (74).} 159_{Serahsî, XXIII, 2; (3).} 160_{Serahsî, XXIII, 5, 6, 7, 8, 9; (6, 7, 8, 10, 12, 13, 14).}

ortakları olan Vadi-l Kura yahudileri, Resûlullah’ın kendileriyle de savaşmasından korkmuş, bu nedenle kendileri gelerek teslim olmuşlardı. Bunlarla Hayberliler

yakındı, Hicaz yahudileri, Resûlullah’ın Hayberlilerle olan durumunu

gözetmekteydiler. Çünkü Hayberliler Hicaz’ın en saygın yahudileri idi. Nitekim rivayet edilmiştir ki, Hayber’de on bin savaşçı bulunmaktaydı. Onlar yenik düşünce diğer yahudiler de küçülmüşler ve barış istemine boyun eğmişler, aman dilemişlerdi.

Bu, düşmanların kalbine korku salınmak suretiyle Resûlullah’a verilen zaferdi.161 Bu

iki topluluk teslim olduklarında vadi ikiye ayrılmış durumda idi. Bir bölüm Uzre oğullarının elinde, bir bölümü de yahudilerin elindeydi. Resûlullah vadiyi üçe böldü. Üçte biri kendisine ve müslümanlara, üçte biri sadece Uzre oğullarına, üçte birini de yahudilere verdi. Bu Resûlullah’ın barış yoluyla yaptığı bir uygulama idi.

Daha sonra Resûlullah, Arap yarımadasında iki dinin birlikte

bulunamayacağını belirterek, yahudileri Şam’a sürmeye karar vermiş, fakat bunu gerçekleştiremeden vefat etmişti. Şam’a sürülmelerini istemesinin nedeni olarak; yahudilerin Şam’dan haniflik dinini aramak için Hicaz’a gelip yerleşmiş, Tevrat’ta gönderileceği bildirilen Resûlullah’ın ümmetinin övgüsünü duymuş, ancak kâfirlikleri ve kıskançlıklarından dolayı, Hz. Muhammed’e peygamberlik

verildiğinde Onun davetine uymayarak, Hakk’a boyun eğmeyip162, sürekli olarak

Resûlullah’dan şikâyet ederek, küfürde inat etmeye devam etmiş olmaları, görülebilir. Ayrıca Hz. Peygamber’in, “yahudilerden on iki kişinin yani önderlerinin iman etmiş olmaları durumunda, yeryüzündeki bütün yahudilerin iman edeceğini”

zikretmesi de oldukça dikkat çekicidir.163