3.9. SÖZLEŞMENİN SONA ERMESİ
3.9.2. Sözleşmenin Sona Ermesinin Sonuçları
3.9.2.1. Hava Aracının İade Yükümlülüğü
Dry lease sözleşmelerinin sona ermesi halinde, kiracının kira konusunu kiraya verene iade etmesi gerekmektedir. Uygulamada iade yükümlülüğü sözleşmelerde açık bir şekilde düzenlenmektedir. Ancak bu yönde bir düzenlemeye gidilmediği hallerde, hava aracı en geç sözleşmenin sona erdiği günün mesai saatinin sonuna kadar iade edilmelidir377. Kira konusunun iade yeri ise doktrinde tartışmalıdır. Nitekim kira konusunun sözleşmenin kurulduğu sırada bulunduğu yerde iade edilmesi gerektiği ifade edilmekte ise de378, hava araçlarının niteliği nazara alınarak, kiracıya teslim edildiği yerde iade edilmesi görüşünün benimsenmesi daha uygun olacaktır379. Zira hava araçları yüksek hareket kabiliyetleri dolayısıyla, sözleşmenin kurulduğu esnada taraflara oldukça uzak noktalarda olabileceklerinden, iadenin de buralarda yapılması amaca uygun olmayacaktır.
Wet lease halinde ise kiracının iade yükümlülüğü bulunmamaktadır. Nitekim dry lease halinde, hava aracı kiracının zilyetliğinde bulunmakta iken; wet lease halinde ise, sözleşme uyarınca yalnızca ticari sorumluluğu bulunan kiracının hava aracına zilyetliği söz konusu değildir380. Keza, wet lease halinde hava aracının
377 İNCEOĞLU, (Kira Hukuku-II), s. 492; TANDOĞAN, s. 184; ZEVKLİLER/ÖZYAYLA, s. 303; İadenin, sözleşmenin süresinin bitim tarihinin ertesi günü, iş saati içinde yapılması gerektiği yönündeki görüş için bkz. GÜMÜŞ, s. 240.
378 İNCEOĞLU, (Kira Hukuku-II), s. 492; GÜMÜŞ, s. 240.
379 TANDOĞAN, s. 184; AYDEMİR, s. 108; ZEVKLİLER/GÖKYAYLA, s. 301.
380 Wet lease halinde kiraya verenin hava aracı üzerindeki zilyetliği, kendisi tarafından temin edilen uçuş ekibi ile devam ettirilmektedir. Nitekim hava aracı kiraya verene bir hizmet sözleşmesi ile bağlı olan uçuş ekibi tarafından fiili hakimiyet altında tutulmaktadır. Bu anlamda kiracının hava aracı üzerinde zilyetliği söz konusu olmamaktadır. İfade edilen duruma ilişkin farklı zilyetlik tanımları öngörülmüşse de belirtilen haller Türk Hukuku uyarınca düzenleme alanı bulmamıştır. Hizmet zilyedi görüşü için bkz. Gökhan ANTALYA, Eşya Hukuku Cilt II Zilyetlik, 1. Baskı, İstanbul 2017, s. 30: “Hizmet zilyedinin eşya üzerindeki hâkimiyeti, genellikle nispi bir hukuki ilişkiden
(sözleşmeden) kaynaklanır. Örneğin, hizmet sözleşmesi, iş akdi, vekâletsiz işgörme, vekâlet sözleşmesi gibi… Hizmet ilişkisini örneklersek, işletmenin aracını kullanan şoför …” ve s. 32:
“Özellikle seyahat eden hizmet zilyedinin, mekân olarak uzak bir şey üzerinde zilyetliğinin zilyet
seferleri doğrudan kiraya veren tarafından temin edilen personeller ile icra edildiğinden ve sözleşmenin sona ermesi halinde hava aracı üzerindeki ticari sorumluluk da kendisine geçeceğinden, kiraya veren hava aracını kendi talimatlarına uygun olarak kullanabilecektir.
Yukarıdaki açıklamalarımıza uygun olarak, zaman çarteri sözleşmelerinde de zilyetliğin tahsis edende kaldığı ve tahsis olunanın sözleşme konusunun zilyetliğine sahip olmadığı açık bir şekilde kabul edilmektedir381. Her ne kadar zaman çarterinde sözleşme konusunun iadesinden bahsedilse de bu durumun ticari kontrolün tahsis edene geçmesi kapsamında değerlendirilmesi gerektiği ifade edilmektedir382. Ancak sözleşme konusunun iade yeri ve zamanı bakımından, hava araçları ile deniz araçlarının iadesine ilişkin süreçlerin farklılaşması nedeniyle, wet lease sözleşmelerinde zaman çarteri hükümlerinin kıyasen uygulanması amaca elverişli olmayacaktır. Bu durum uygulamada taraflar arasındaki sözleşmede açık bir şekilde belirlenen iade yükümlülüğüne ilişkin hükümler vasıtasıyla çözülecektir.
3.9.2.1.2. İade Yükümlülüğünün İstisnası
Kira konusu hava aracının geçirdiği kaza sonucu TSHK m. 16 uyarınca enkaz haline dönmesi veya TSHK m. 17 uyarınca mahkeme kararıyla kaybolduğuna karar verilmesi halinde, kiracının kira konusu hava aracını iade edebilmesi mümkün olmayacaktır. Nitekim kira konusunun kaza sonucu enkaz haline gelmesi halinde,
halinde mümkündür.” Başkası için zilyetlik görüşü için bkz. OĞUZMAN/SELİÇİ/OKTAY- ÖZDEMİR, s. 59: “Elinde bulundurduğu mal bakımından hiçbir aynî hak veya kişisel hak iddia etmeksizin malı elinde bulunduranlar, ne aslî ne de fer’î zilyettirler. Yani işçi (otomobilin şoförü) veya temsilci sıfatıyla bir malı elinde tutanlar kendileri için zilyet olmayıp, bunlar sadece ‘başkası için zilyet’tirler. Bunların mal üzerinde kendileri için hâkimiyeti yoktur. Mal üzerinde hâkimiyetleri vardır fakat bu başkası içindir.” Vaziülyetlik (zilyet yardımcılığı) görüşü için bkz. AKİPEK/AKINTÜRK/ATEŞ, s. 139: “O halde vaziülyet, eşya üzerinde hâkimiyeti zilyet adına kullanan kişidir… İşçiler iş yerlerinde kullandıkları -işverene ait eşyaların- zilyedi değil, fakat vaziülyedi olarak kabul edilirler. Vaziülyetlik öyle bir kurumdur ki zilyet, eşya üzerindeki hâkimiyetini onun vasıtasıyla kullanır. Vaziülyedin eşyayı maddi hâkimiyeti altında bulundurma hususunda, eşya ile ilgili bir şahsî veya sınırlı aynî hakkı yoktur.”
381 ÜLGENER, (Zaman Çarteri), s. 107; ATAMER, (Deniz Ticareti), s. 819;
KENDER/ÇETİNGİL/YAZICIOĞLU, s. 151; SÖZER, (Deniz Ticareti), s. 368.
meydana gelen hasar nedeniyle, hava aracı niteliği de kaybedilecektir383. Dolayısıyla kiracının iade ettiği kira konusu, hava aracı olarak dahi değerlendirilemeyecektir. Kaybolması halinde ise, kira konusunun iadesi fiili olarak mümkün olmayacaktır. Belirtilen bu hallerin meydana gelmesi halinde, kiracının iade yükümlülüğü ortadan kalkacaktır.
Ancak burada dikkat edilmesi gereken husus, hava aracının kazası halinde kusurun kime ait olduğudur. Belirtilen durumlar kiracının kusuru sonucu meydana gelmiş ise, iade yükümlülüğünün yerini tazminat yükümlülüğü alacaktır384. Nitekim bu halde kiraya verenin hava aracından yararlanma ihtimali ortadan kalktığından, tazminat yükümlülüğü de kiralananın tam değerine ilişkin olacaktır. Enkazın iade edilmiş olup olmamasının bir etkisi olmayacaktır385. Öte yandan, söz konusu kazanın kiracının eylemlerinden sorumlu olmadığı üçüncü kişinin fiillerinden veya mücbir sebepten kaynaklandığı hallerde kiracının sorumluluğu doğmayacaktır386. Böyle durumlara; hava trafik kontrolörünün, olağandışı hava olaylarının (örneğin, mikropatlama387), diğer bir hava aracının ve/veya kira konusu hava aracının üreticisinin tasarım hatası388 sonucu meydana gelen hava aracı
383 KURT, s. 56; Bir taşıtın hava aracı olarak değerlendirilebilmesi için aranılan nitelikler ile ilgili detaylı bilgi için bkz. 1.1.2. Türk Hukuku’nda Hava Aracı
384 İNCEOĞLU, (Kira Hukuku-II), s. 490; TERCIER/PICHONNAZ/DEVELİOĞLU, s. 460;
REİSOĞLU, s. 350
385 İNCEOĞLU, (Kira Hukuku-II), s. 514; TANDOĞAN, s. 187.
386 İNCEOĞLU, (Kira Hukuku-II), s. 515; Zaman çarteri bakımından umulmayan bir hal sonucu sözleşme konusunun zayi olması halinde, tarafların tazminat yükümlülüğünün doğmayacağı düzenlenmiş olup bu yöndeki açıklamalar için bkz. ÜLGENER, (Zaman Çarteri), s. 352.
387 Meteoroloji Genel Müdürlüğü’nün tanımına göre; mikropatlama (microburst), 2-15 dakika süreli çok kuvvetli rüzgarlar ile dışarı akışların olduğu 4 km (2.5 deniz mili) veya daha küçük bir alanda görülen küçük downburstlar olarak ifade edilmektedir Bkz. https://www.mgm.gov.tr/genel/meteorolojiradarlari.aspx?s=sozlukM (Erişim tarihi: 24.11.2019); Downburst ise, yer üzerinde veya yer yakınında çok kuvvetli rüzgarlardan dolayı dışarı doğru patlamalara neden olan çok kuvvetli aşağı yöndeki akımlar olarak tanımlanmıştır. Bkz. https://www.mgm.gov.tr/genel/meteorolojiradarlari.aspx?s=sozlukD (Erişim tarihi: 24.11.2019) 388 2019 yılının başındaki beş aylık süre içerisinde, Boeing tarafından üretilen 737 MAX tipi yolcu uçaklarının, hatalı tasarlanan ve/veya çalışan MCAS (Maneuvering Characteristics Augmentation System) sistemleri nedeniyle meydana geldiği ifade edilen iki farklı kaza geçirmesi bu kapsamda değerlendirilebilir. Konuyla ilgili basında yer alan haberler için bkz. https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-47732364
https://www.theverge.com/2019/3/22/18275736/boeing-737-max-plane-crashes-grounded- problems-info-details-explained-reasons https://www.businessinsider.com/boeing-pilot-737-max- mcas-problems-messages-2019-10 (Erişim tarihleri: 24.11.2019)
kazaları örnek gösterilebilir. Dolayısıyla böyle bir halin söz konusu olması halinde, kiracının iade yükümlülüğü sona ereceği gibi, tazminat yükümlülüğü de söz konusu olmayacaktır.