ŞİRKETLERİ KANUNU KAPSAMINDAKİ FİNANSAL KİRA
SÖZLEŞMELERİ
2.3.1. Genel Olarak Finansal Kiralama Sözleşmeleri
Finansal kiralamalar özel nitelikleri gereği FKK ile özel olarak düzenlenmiştir. Bu kapsamda finansal kiralama sözleşmeleri FKK m. 18’de “Finansal kiralama sözleşmesi; kiralayanın, kiracının talebi ve seçimi üzerine
üçüncü bir kişiden veya bizzat kiracıdan satın aldığı veya başka suretle temin ettiği veya daha önce mülkiyetine geçirmiş bulunduğu bir malın zilyetliğini, her türlü faydayı sağlamak üzere kira bedeli karşılığında, kiracıya bırakmasını öngören sözleşmedir.” denilerek hükme bağlanmıştır. Bu tanımdan yola çıkıldığında,
finansal kiralama sözleşmesinin unsurları: kiralayanın FKK m. 3/1-d bendindeki tanıma uygun olarak yalnızca katılım bankaları, kalkınma ve yatırım bankaları ile finansal kiralama şirketleri olabilmesi, kiralananın zilyetliğinin kiracıya devredilmesi, zilyetliğin devrinin bir bedel karşılığı olması ve bu konuda bu anlaşmaya varılmış olmasıdır148.
Özellikli yapıları ve FKK’da ayrıca düzenlenmeleri nedeniyle, finansal kiralama sözleşmelerinin, kira sözleşmesi niteliğinde olup olmadıkları doktrinde
147 SÖZER, (Deniz Ticareti), s. 367-369.
148 TOPUZ, s. 113; ACUN MEKENGEÇ, s. 11 vd.; YAVUZ/ACAR/ÖZEN, s. 428-436; Belirlenen unsurlara ilaveten, finansal kiralama sözleşmesinin konusunun, kiracının işletmesinde kullanılacak bir mal olması gerektiği yönündeki görüş için bkz. Türkân GÜNDOĞAN
KIRMIZITAŞ, 6361 Sayılı Finansal Kiralama, Faktoring ve Finansman Şirketleri Kanunu’na Göre
tartışmalıdır. Genel kabul gören görüş, bu sözleşmelerin kira sözleşmesi olarak değerlendirilemeyeceği yönündedir149. Bununla birlikte doktrinde; bir ivaz karşılığı kiralanan malda kiracıya kullanma ve yararlanma hakkı veren, tam iki tarafa borç yükleyen ve sürekli borç ilişkisi doğuran rızai bir sözleşme olduğu da ifade edilmektedir150.
Hava araçlarının finansal kiralama sözleşmelerine konu edilmek suretiyle hava taşıma işletmelerinin filolarına katılması, ülkemizde oldukça sık uygulanan bir yöntemdir151. Burada tatbik edilen usul ise, hava aracının kiracının talebi ve seçimi üzerine, kiralayan tarafından üçüncü bir kişiden temin edilmesi şeklinde gerçekleşmektedir152. Ancak hava aracının temin edildiği satıcı/tedarikçi, geniş anlamıyla finansal kiralama ilişkisi içerisinde yer almakla beraber, finansal kiralama sözleşmesinde taraf sıfatı bulunmamaktadır. Diğer bir ifadeyle finansal kiralama ilişkisi, kiralayan ile kiracı arasında kurulmakta olup satıcı/tedarikçi finansal kiralama sözleşmesinin tarafı değildir153.
2.3.2. Hava Aracı Kira Sözleşmelerinin Finansal Kiralama Kapsamında Değerlendirilmesi
Hava aracı kiralamalarını konu edinen sözleşmelerin FKK uyarınca finansal kiralama kapsamında değerlendirilebilmesi için, kural olarak, m. 3/1-ç bendi ile belirlenen şartları havi olması gerekmektedir. Nitekim finansal kiralamalar FKK m. 3/1-ç bendinde, “Bir finansal kiralama sözleşmesine dayalı olmak koşuluyla, bu
149 ACAR, s. 40 vd.; ERDOĞMUŞ, s. 58 vd.; GÜNDOĞAN KIRMIZITAŞ, s. 84-85; Aydın
ZEVKLİLER/K. Emre GÖKYAYLA, Özel Borç İlişkileri, 19. Bası, Ankara 2019, s. 418.
150 TOPUZ, s. 161; GÜNDOĞAN KIRMIZITAŞ s. 79; YAVUZ/ACAR/ÖZEN, s. 440.
151 Ülkemizde faaliyet göstermekte olan 6 yerli hava yolu işletmesi üzerinden 2018 tarihinde gerçekleştirilen bir araştırmada, toplamda 503 hava aracının 269 adetinin finansal kiralama yoluyla filoya katıldığı görülmektedir. Bkz. Hakan RODOPLU/Güler POLAT/Doğan KILIÇ, “Uçak Sahipliği Açısından Türk Havacılık Şirketleri Üzerinde Bir Araştırma”, Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 2019, Cilt 6, Sayı 1, s. 101. (Dergipark)
152 ERDOĞMUŞ, s. 166-167; RODOPLU/POLAT/KILIÇ, s. 97; Luca LEONE, “Aviation Leasing Agreements As Financial Propeller For The Newcomers”, Zeszyty Naukowe WSFiP Nr 4/2015, Volume 6, Issue 4, s. 111. (Directory of Open Access Journals)
153 TOPUZ, s. 123; M. Argun KÖTELİ, Karşılaştırmalı Hukuk ve Türk Hukukunda Finansal Kiralama (Leasing Sözleşmeleri), İstanbul 1991, s. 57-59; Aslı MAKARACI BAŞAK, “Finansal Kiralama Sözleşmesinde Kat Mülkiyeti Kanunu’nun 20. Maddesinin Uygulanması” Legal Hukuk Dergisi, 2012, Cilt 10, Sayı 120, s. 100 vd. (Legal Online); KOYUNCUOĞLU, s. 9.
Kanun veya ilgili mevzuatı uyarınca yetkilendirilen kiralayan tarafından finansman sağlamaya yönelik olarak bir malın mülkiyetinin kira süresi sonunda kiracıya devredilmesi; kiracıya kira süresi sonunda malın rayiç bedelinden düşük bir bedelle satın alma hakkı tanınması; kiralama süresinin malın ekonomik ömrünün yüzde sekseninden daha büyük bir bölümünü kapsaması veya finansal kiralama sözleşmesine göre yapılacak kira ödemelerinin bugünkü değerlerinin toplamının malın rayiç bedelinin yüzde doksanından daha büyük bir değeri oluşturması hâllerinden herhangi birini sağlayan kiralama işlemi…” olarak tanımlanmıştır.
Tanımın içerdiği unsurlara bakıldığında, finansal kiralama sözleşmesi uyarınca aranılan unsurlara ek olarak, madde metninde öngörülen özellikli unsurlardan herhangi birinin de sağlanması gerekmektedir. Nitekim finansal kiralama konusu malın sözleşme süresi sonunda kiracıya devri, malın rayiç bedelinden daha düşük bir bedel üzerinden kiracı lehine konulmuş alım hakkı, sözleşme süresinin malın neredeyse ekonomik ömrü kadar bir süre olarak belirlenmesi veya kiracı tarafından sözleşme süresince ödenecek kira bedellerinin malın ekonomik değerine yakın olması unsurlarından birinin mevcut olması halinde finansal kiralama söz konusu olacaktır154.
Ne var ki, FKK m. 2/5 uyarınca, yolcu ve yük taşıma faaliyetinde bulunan hava yolu şirketlerine; hava araçlarının, motorlarının ve bunların aksam ve parçalarının kurulu bulunulan ülke mevzuatına göre bunları kiralama yetkisini haiz olan şirket, kuruluş ve finansal kiralama şirketleri tarafından, finansal kiralama sözleşmesine dayalı olarak en az iki yıl süreyle yurt dışından kiralanması işlemleri, m. 3/ç bendinde yer alan sınırlamalara tabi olmaksızın finansal kiralama kapsamına alınmıştır. Hava aracı ve motorlarının finansal kiralamaları bakımından getirilen bu istisna, şüphesiz ki uygulamada sıklıkla karşılan finansal kiralamaların mevzuat kapsamında düzenlenmek istenmesindedir. Keza bu amaç Plan ve Bütçe Komisyonu Alt Komisyonu gerekçesinde; “Tasarının 2. maddesi; 3. maddede yer
alan finansal kiralama tanımının uçak kiralamalarının büyük kısmını kapsamaması
nedeniyle ve yürürlükte olan Finansal Kiralama Kanunu çerçevesinde devam etmekte olan faaliyetlerin devamlılığın sağlanması amacıyla 2. maddeye 5. fıkra olarak yeni bir fıkranın eklenmesi ve mevcut 5. fıkranın 6. fıkra olarak teselsül ettirilmesi suretiyle kabul edilmiştir.” denilerek ifade edilmiştir.
Çalışmamızın konusu bakımından m. 2/5 uyarınca öngörülmüş olan istisnanın şartlarının belirlenmesinde fayda vardır. Öncelikle kira konusu bakımından kanun koyucu açık bir belirleme yapmıştır. Buna göre hava araçları, motorları ve bunların aksam ve parçalarının finansal kiralama konusu olabileceği belirlenmiştir. Dolayısıyla sayılan unsurlar nazara alındığında, aslında bir hava aracında bulunabilecek her türlü unsurun finansal kiralama konusu yapılabileceği anlaşılmaktadır. Motorların da hava aracına tabi olmasına rağmen ayrıyeten sayılmaları, bunların yüksek bedelleri nedeniyle tek başlarına finansal kiralamaya konu olmalarının uygulamada oldukça sıklıkla karşılaşılan bir husus olması ve buna da madde hükmünde yer verilmesinden kaynaklanmaktadır155.
Sonuç olarak m. 2/5 kapsamında aranılan unsurlar: kiracının yolcu ve yük taşıma faaliyetinde bulunan hava yolu şirketleri olması, hava araçlarının, motorlarının ve bunların aksam ve parçalarının konu edinilmesi, kira süresinin en az iki yıl olması, kiraya verenin yurtdışındaki yetkili şirket veya kuruluşlar olması ve taraflar arasında finansal kiralama sözleşmesi imzalanmasıdır. Bu unsurların karşılanması halinde FKK m. 3/ç uyarınca öngörülen diğer şartlar aranmayacak ve finansal kiralama sözleşmesi bakımından FKK uygulama alanı bulacaktır. Bu anlamda, FKK’nın mülga 3226 sayılı Finansal Kiralama Kanunu’ndan156 farklı hükümler öngörerek, hava araçlarının finansmanını kolaylaştırdığı ifade edilebilir157.
155 Detaylı bilgi için bkz. 1.5.3. Hava Aracı Motorlarına İlişkin Özel Durum 156 RG, 28.06.1985, S. 18795.
157 Tayfun ERCAN, 6361 Sayılı Finansal Kiralama, Faktoring ve Finansman Şirketleri Kanunu ile Neler Değişti?, 1. Baskı, Ankara 2013, s. 66.
2.3.3. Hava Aracı Kira Sözleşmelerinin Faaliyet Kiralaması Kapsamında Değerlendirilmesi
Hava araçları, motorları ve bunların aksam ve parçalarını konu eden kira sözleşmelerinin, FKK m. 2/5 uyarınca öngörülen şartları taşımaları halinde, finansal kiralama sözleşmesi kapsamında değerlendirilebileceği yukarıda ifade edilmişti. Ancak maddede öngörülen şartların yerine getirilememesi halinde, bu sözleşmelerin FKK kapsamında değerlendirilebilmeleri için genel kural uygulanacak ve m. 3/ç hükmünde öngörülmüş olan şartları taşımaları gerekecektir. Ancak özellikle iki yıldan daha kısa süreli kira sözleşmelerinin söz konusu olduğu hallerde, kira sözleşmesinin hava aracının ekonomik ömrünün yüzde sekseninden daha büyük bir bölümü kapsaması veya yapılacak ödemelerin kira konusu hava aracının rayiç bedelinin yüzde doksanından daha fazla olması mümkün olmadığından, bu şartların yerine getirilmesinin mümkün olmadığı ifade edilebilir. Belirtilen şartlar yerine getirilmeden yapılan kira sözleşmeleri ise, m. 3/b uyarınca “Finansal kiralama dışında kalan kiralama…” denilerek tanımlanmış olan faaliyet kiralaması kapsamında değerlendirilecektir.
Faaliyet kiralamalarında, kiralayan ile kiracı arasında yapılan sözleşme çerçevesinde, kira konusunun ekonomik ömründen daha kısa bir süre için kiralanması söz konusudur158. O kadar ki, sözleşmenin süresinden önce sona erdirilmesi dahi mümkündür159. Nitekim faaliyet kiralamalarına genellikle teknolojik gelişmeye açık ve/veya kısa vadeli ihtiyaç duyulan mallar konu olmakla birlikte, hava araçları da bu gibi sebeplerle daha kısa sürelerle kiralanabilmektedir. Şüphesiz ki, kira konusunun servis, bakım, onarım gibi hizmetlerinin üstlenilmesinin -maliyeti kiracıya yüklense bile- faaliyet kiralamalarının gerçekleştirilmesi bakımından etkisi olduğu ileri sürülebilir. Dolayısıyla, hava
158 ÖZTUGRAN, s. 4; TOPUZ, s. 65. KOYUNCUOĞLU, s. 4; Pınar UZUN, Türkı̇ye’de Finansal Kiralaması ve Faaliyet Kiralaması: Tarım Sektörü Örneği (Yüksek Lisans Tezi), 2016, s. 47. 159 ÖZTUGRAN, s. 4; TOPUZ, s. 65-66; ACUN MEKENGEÇ, s. 64; ERCAN, s. 63;
ERDOĞMUŞ, s.30; GÜNDOĞAN KIRMIZITAŞ, s. 37; İhsan CANARSLANLAR, Türkiye’de
Finansal Kiralama İşlemleri ve Finansal Kiralama İşlemlerinin Vergisel Yönleri (Yüksek Lisans Tezi), 2017, s. 23.
araçları da bu kapsamda oldukça yaygın olarak faaliyet kiralaması konusu olmaktadır160.
Hava araçlarının faaliyet kiralamasına konu olduğu hallerde, sözleşmeye uygulanacak olan hukukun belirlenmesi gerekmektedir. Nitekim FKK m. 2/3 uyarınca faaliyet kiralamalarına, finansal kiralama hükümlerinin uygulanmayacağı açıkça belirlenmiştir. Dolayısıyla finansal kiralama şirketleri tarafından yapılan faaliyet kiralamaları söz konusu olduğunda genel hükümler uygulama alanı bulacaktır161. Nitekim bu halde hava aracı personelsiz olarak kiralandığından, genel kural olarak, TSHK m. 118 uyarınca yapılan atıf dolayısıyla TBK adi kira hükümleri uygulanacaktır162.
2.4. TÜRK SİVİL HAVACILIK MEVZUATI UYARINCA DÜZENLENEN