Harrod-Domar Modeli

Keynes’in geliştirdiği büyüme konusundaki kısa dönemli ve statik yaklaşımını uzun dönemde ve dinamik olarak analiz eden Roy Harrod (1939) ve Evsey Domar (1946) birbirlerinden ayrı zamanlarda birbirlerine paralel fikirlerle yapmaları itibariyle literatürde birlikte yer almaktadır. Harrod ve Domar Keynes’in fikirlerini geliştirmişler ve eksiklerini tamamlayarak Harrod-Domar büyüme modelini ortaya koymuşlardır. Harrod-Domar büyüme modelinde, dış ticaretin ve kamu harcamalarının olmadığı varsayımını ve teknolojik gelişme hızını sabit olduğunu kabul etmişlerdir. (UÇAK, 2013)

Harrod modeline göre büyümeyi sağlayabilmek için, eksik istihdam seviyesinden tam istihdam seviyesine ulaşılmalıdır. Bu modelde, tasarruflar ve yatırımlar değişken olarak belirleyici bir şekilde yer almaktadır. (ÖZDEN, 2014) Modelde, eksik istidam devre dışı bırakılarak, tam istihdamın gerçekleştirilebileceği savunulmuştur. Harrod, yatırım ve tasarrufları, tam istihdamı sağlayabilmek için belirleyici olarak görmüş ve modelinde incelemiş, aynı zamanda hızlandıran katsayısını bir araç olarak modeline dahil etmiştir. Bununla birlikte Harrod, modelinde üç temel varsayımı bulunmaktadır. Bunlar yatırım ve tasarruf varsayımı, hızlandıran ilkesi, girişimci davranışları varsayımıdır.

Harrod, tasarruf fonksiyonunun, uzun dönemde geçerli olduğunu ve dolayısıyla ortalama tasarruf eğilimi ve marjinal tasarruf eğiliminin birbiri ile eşit olduğunu savunmuştur. Harrod tasarrufların(S), iktisadi denge için oldukça önemli olduğunu düşünmüş ve tasarrufları milli gelirin(Y) bir fonksiyonu olarak ele almıştır.

Burada, tasarruf eğilimini

s

ile gösterilmektedir.

S

t

, t

zamanında planlanan

tasarruflara atıfta bulunmaktadır. Tasarruf planlarının gerçekleşmesi, üretimin yani gelirin planlanan miktarda olup olmamasına bağlıdır.

Harrod modelinde, beklenen yani planlanan talep, gerçekleşen talebe eşit olduğu durumda planlanan yani ex-ante (dönem başı) yatırım, gerçekleşen yatırıma yani ex- post (dönem sonu) yatırıma eşit olmaktadır.

Eğer beklenen talep, gerçekleşen talebin altında olduğu bir durum söz konusu ise planlanan yatırım, gerçekleşen yatırımdan daha büyük olmaktadır. Gerçekleşen talep, planlanan talepten fazla olduğu için talep fazlası mevcuttur. Üretimde, eksiklik söz konusu olmaktadır ve üretim, satışların tamamını karşılayamamaktadır.

I ex-ante> I ex-post (ya da I=S eşitliği varsayımdan; I ex-ante > S ex-post)

Eğer beklenen talep, gerçekleşen talebin altında olduğu bir durum söz konusu ise planlanan yatırım, gerçekleşen yatırımdan daha küçük olmaktadır. Gerçekleşen talep, planlanan talepten küçük olduğu için talep eksikliği mevcuttur. Beklenmedik bir yatırım fazlası oluşurken üretimde yani arzda da fazlalık oluşmaktadır. Üretim fazlası olduğundan dolayı elde stok birikir, üretilenlerin tamamı satılamaz ve âtıl kapasite oluşmaktadır. (NEVILE, 1962)

I ex-ante <I ex-post (ya da I ex-ante < S ex-post)

Planlanan yatırımların tespitinde kullanılan hızlandıran katsayısı, Harrod’ın büyüme modelinde kullanılan önemli bir kavramdır. Hızlandıran katsayısı, sermayede meydana gelen değişme ile üretimde oluşan değişmenin oranlanması ile bulunmaktadır. Sermaye miktarında oluşan değişme

∆K

ile üretimde oluşan değişme

∆Y

ile sembolize edilirse hızlandıran katsayısı;

∆K

∆Y

şeklinde ifade edilir.

Harrod büyüme modelinde, üç farklı büyüme haddinden bahseder bunlar; gerekli yani garantili büyüme hızı, fiili büyüme hızı ve doğal yani tabii büyüme hızıdır.

Gerekli büyüme hızı, planlanan tasarruf oranı ve planlanan yatırım oranının sermayenin tam kullanılmasıyla birlikte birbirine eşit olması için gerekli olan büyüme hızıdır. GW şeklinde sembolize edilen gerekli büyüme hızı, tasarruf haddinin yani

marjinal tasarruf eğiliminin (s) sermaye hasıla oranına yani hızlandıran katsayısına(g) bölümüyle elde edilir.

G

w

=

𝒔 𝒈

=

Yt−Yt−1

𝑌𝑡

Yt gerekli gelir artışının mutlak seviyesidir.

Gerekli büyüme hızı, girişimcilerin yatırım kararını alırken ekonominin gidişatını ve ekonomik faaliyetlerin sonuçlarını yapmaları açısından önemlidir. Gerekli büyüme hızına ulaşıldığında herhangi bir fazlalık ya da eksiklik söz konusu olmaz, üretimin tamamı kullanılır. Müteşebbisler, sonraki dönemdeki üretim artışını aynı ölçüde öngörürler. (HİÇ, 1994, s. 85)

Fiili büyüme hızı (Ga), cari büyüme hızı da denilen fiili büyüme hızı, dönem

sonunda gerçekleşen üretim artışını temsil eden büyüme hızıdır. Eğer ekonomide fiili büyüme hızı, gerekli büyüme hızına eşit ise;

Gw=Ga Bu durum, ekonomide denge durumunu ifade eder. Yatırım ve tasarruf

planları dönem sonunda gerçekleşmektedir. Bu durum girişimciler için memnuniyet vericidir.

Eğer gerekli büyüme hızını, fiili büyüme hızı aşmış ise;

Gw<Ga Bu durum ekonomide enflasyonist süreci ifade eder. Dönem sonunda

gerçekleşen büyüme hızının, dönem başında planlanandan fazla olmaktadır. Gerçekleşen yani fiili yatırım, planlanan yatırımdan daha fazla olduğu için üretimde eksiklik oluşmaktadır. Girişimciler, artan talebi karşılamak için üretimi arttırmak isteyeceklerdir. Gitgide denge noktasından uzaklaşılacaktır. Harrod’a göre ekonomi dengeden uzaklaştığında dengeye gelmesi için yapılan işlemler, gelecek dönemde dengeden daha da uzaklaşılmasına neden olacaktır ve böyle bir dengeye “karasız denge” veya “bıçak sırtı denge” demiştir. (TABAN, 2008, s. 55)

Eğer gerekli büyüme hızı, fiili büyüme hızından büyük ise;

Ga<Gw Bu durumda ekonomi durgunluk sürecindedir. Planlanan büyüme hızına

ulaşılamamıştır. Dönem başında planlanan yatırımlar, dönem sonunda fazlasıyla gerçekleşmiş. Ekonomide üretim, talepten fazla artmıştır. Talep yetersizliği sonucunda ürettikleri fazla mallar ellerinde kalan üretici yatırımlarını kısma kararı almaktadırlar. Doğal büyüme hızı (Gn), herhangi bir ekonomi için uzun dönem sürecinde

gerçekleşebilecek azami büyüme hızıdır. Bu limit sermaye, emek, doğal kaynaklar, teknoloji ve bu teknolojinin getirdiği bilgi seviyesine ve bunların dönemlere göre artışına göre belirlenir. (HİÇ, 1994, s. 88) Aynı zamanda doğal büyüme hızı işgücünde tam istihdamı gerçekleştiren bir büyüme hızıdır.

G

n

: n+t

formülü ile açıklanır. Burada n, nüfus artışını sembolize ederken t de

teknolojik gelişmeye atıfta bulunmaktadır.

Keynes’in modelini geliştiren bir diğer iktisatçı Domar, modelini bazı varsayımlar ışığında gerçekleştirmiştir. Ekonominin her dönemde tam istihdamda olacağını öngörmüştür. Dışa kapalı bir ekonomi ile çalışan Domar ekonomide devlet harcamalarının olmadığını varsaymıştır. Modelinde sermaye ve gelirin teknolojik sabit bir ilişki olduğunu düşünmüş ve ekonomide gecikmenin olmayacağını savunmuştur. Fiyat genel seviyesi sabittir yani değişmezdir.

Domar yatırımların iki taraflı etkisi üzerinde durmuştur. Bunların ilki ekonominin üretim yönüyle ilgili olan yatırımların kapasite üzerindeki arttırıcı etkisi diğeri, ekonominin üretimi karşılayan talep ayağıyla ilgili yatırımın gelir üzerindeki arttırıcı etkisidir. Domar, üretim kapasitesi yani kendi deyimiyle prodüktif kapasite ile emeğin istihdam edildiği bir durumda ekonominin elde edilebilecek toplam hasılayı kastetmektedir. (ÜLGENER, 1991, s. 421,422) Domar’a göre ekonomiye her ek yatırım üretim gücünü yükseltici etki yaratır. Toplam hasıla oluşumu için sermaye stokunun belirlenmesi önemlidir. Ayrıca yatırımlar(I), sermaye stokundaki artışlara (∆K) eşittir. (I= ∆K)

Üretimdeki yatırımı

I

ile sembolize edersek,

δ

ile ekonominin marjinal verimliliği (Domar bu orana sermayenin sosyal verimliliği demiştir),

∆Y

ile de ekonominin üretim kapasitesini gösterirsek;

∆Y = I. δ

formülüyle ekonominin arz yönünü ifade etmiş oluruz.

Domar’a göre tüketim harcamasını arttırmak, gelirdeki artıştan dolayısıyla da yatırımdaki artıştan geçmektedir. Başka bir deyişle yatırımdaki artış toplam harcamalardaki ya da gelirdeki artışı, basit çarpan kavramı ile belirleyebiliriz. (PARASIZ, 2008, s. 90,91) Ekonomide meydana gelen yatırım artışını

∆I

ile marjinal tasarruf eğilimini 𝛼 ile ifade edersek;

∆Y = ∆I.

1

α Formülü elde edilir. Bu formülde 1

α ifadesi çarpan katsayısını

göstermektedir.

Domar dengeli büyümenin tam istidam varsayımı altında elde edilen gelirin artış oranı olduğunu ifade etmiştir

∆I.

1

α

= I. δ

formülünde eşitliğin her iki tarafını da α ile çarpıp I ile böldüğümüzde; ∆I

I

= δ. α

eşitliğini elde ederiz.

Domar’a göre bu eşitliğin anlamı, büyüme gerçekleştiğinde yatırım ve dolayısıyla gelir artışının “

δ. α

” kadar olması gerekir ki kapasite artışını talep artışı karşılayabilsin. “∆I

I ” ifadesi bize büyüme hızını vermektedir ve biz tam istihdam

koşullarında dengeli bir büyümeyi devam ettirmek istiyorsak her yıl “

δ. α

” oranında yani yatırımların ortalama sosyal verimliliği ile tasarruf eğiliminin çarpımı oranında büyümeliyiz. (TABAN, 2008, s. 62)

Belgede Türkiye’deki ekonomik büyüme dinamikleri: ekonomik büyüme ve dış ticaret ilişkisi nedensellik analizi (sayfa 51-56)