Halkevleri kuruluĢları, iĢleyiĢleri ve faaliyetleri açısından özgün birer kurumdur. Fakat iĢlevleri, koĢulları ve gereksinimleri açısından, daha önce ülke içinde ve dıĢında kurulan çeĢitli kurum ve kuruluĢlardan da etkilenmiĢtir.58
Halkevlerinin kuruluĢundaki asıl amaçların anlaĢılabilmesi için öncelikle onun teĢkilat yapısının ve bu teĢkilat yapısıyla hayata geçirilen eylemlerinin, ayrıca kuruluĢ yıllarında dünyanın ve yeni Türk Devleti‟nin içinde bulunduğu sosyo- ekonomik yapının da bilinmesi gerekir.59
Halkevlerinin, Cumhuriyet‟in, Cumhuriyet ideolojisinin ve özellikle 1930'lu yıllardaki ekonomik ve toplumsal koĢulların bir ürünü olduğu görülür. Çünkü 1929 Dünya Ekonomik Bunalımı‟nın olumsuz etkileri Türkiye‟de de kendini hissettirmiĢ, Serbest Fırka deneyimi (1930) ise, halkın huzursuzluğunu açığa çıkarmıĢ ve Mustafa Kemal PaĢa çıktığı geniĢ kapsamlı yurt gezisinde durumu yerinde değerlendirmeye çalıĢmıĢtır. Yeni bir ekonomik politikanın belirlenmesinde, devletçiliğin yaĢama geçirilmesinde bu bunalım ve deneyimin belirleyici olduğu görülmektedir.60
Ayrıca Halkevlerinin kuruluĢ ve iĢleyiĢ esaslarının yer aldığı CHF Halkevleri
58
Nurhan Karadağ, Halkevleri Tiyatro Çalışmaları 1932-1951, 1.Baskı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1998, s. 14.
59 Ömer Türkoğlu, “Halkevlerinin KuruluĢ Amaçları, Örgütsel Yapısı Ve Bazı Uygulamaları”,
Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi, , Sayı: 3, Yıl: 2, 1996, s. 98.
60
17
Talimatnamesi‟nde Menemen Hadisesi ve benzer olayların yakın bir geçmiĢte meydana geldiğine de vurgu yapılmıĢtır.61
1930‟lu yıllara gelindiğinde, Türkiye Cumhuriyeti‟nin 10. yılına yaklaĢılırken siyasal, hukukî ve sosyal alanlarda birçok inkılâp gerçekleĢtirilmiĢ oluyordu. Fakat toplum yaĢamında benimsetilmek istenen bu inkılâpların, yeni değerlerin, topluma yayılması ve kavranması da gerekiyordu. Bunun için de, her yaĢtan insanın faydalanabileceği, herkese ulaĢabilecek yapıda sivil kuruluĢlara ihtiyaç vardı.62
Türkiye Cumhuriyeti Devleti‟nde kuruluĢunun ilk yıllarında en önemsiz görünen güç ve çalıĢma unsurlarını dahi ihmal etmeden bütün memleketi yeni bir mücadele ruhu ve ileri taĢıyacak bir heyecan ile donatmak gerektiği de ortadaydı. Bu nedenle devlet teĢkilâtı haricindeki bütün çalıĢma unsurlarını millî kültürün arttırılması ve yükseltilmesi maksadıyla etrafında toplamayı amaçlayan yapıya, kurum ya da kuruluĢlara ihtiyaç duyulmuĢtur. 63
Devlet yöneticileri dünya ekonomik bunalımı karĢısında sorunu ekonomik açıdan çözemeyeceğini anlayınca, ideolojik açıdan geliĢtirilecek bir çözüme öncelik vermiĢtir. Dünya ekonomik bunalımının ülke içinde büyük kargaĢa yaratmasını önlemek isteyen devlet yöneticileri, devlet ile halk arasındaki kopukluğu gidermek üzere Halkevlerinin
kuruluĢunu gerçekleĢtirdi. ReĢit Galip‟in deyimi ile uzak yakın birçok ülkenin benzer
kurum ve kuruluĢları incelendikten sonra bir Halkevleri yönetmeliği hazırlandı.64 Halkevleri, Cumhuriyet yönetiminin dünya görüĢünü aydınlar ve yerel önderler aracılığıyla halka taĢıma, tanıtma, yaygınlaĢtırma ve toplumun kültür yapısını canlandırma niyetindeydi.65
Halkçılıkla desteklenen ulusalcılığın bir ideoloji olarak halka yayılması Halkevlerinin kuruluĢu ile gerçekleĢtirilmeye çalıĢılmıĢtır.66
Mustafa Kemal PaĢa‟nın toplumsal aydınlanma projelerinin baĢında gelen Halkevleri ile köyden kente bütün toplumun eksiksiz bir Ģekilde aydınlatılması amaçlanmıĢtır. Millet Mektepleri ile baĢlayan okuma yazma seferberliği ve halk aydınlanması, Halkevleri ile daha da arttırılmaya çalıĢılmıĢtır. Cumhuriyet yönetiminin Avrupa‟ya
61 C.H.F. Halkevleri Talimatnamesi, Yeni Mersin Matbaası, Mersin, 1933, s. 6.
62 Murat Katoğlu, Türkiye Tarihi IV-Çağdaş Türkiye 1908-1980, (Editör: Sina AkĢin), 7.Baskı, Cem
Yayınevi, Ġstanbul, 2002, s. 433.
63 C.H.F. Halkevleri Talimatnamesi, s. 4.
64 Çeçen, Atatürk’ün Kültür Kurumu Halkevleri, s. 106-107. 65 Katoğlu, Türkiye Tarihi IV-Çağdaş Türkiye (1908-1980), s. 433. 66
18
eğitim için gönderdiği gençlerden Vildan AĢir SavaĢır, Avrupa ülkelerini ziyaret edip inceledikten sonra halk eğitimi üzerinde özel çalıĢmalar yapmıĢ ve bu sırada Çekoslavakya‟daki baĢarılı bir örnek olan Sokollar67
ilgisini çekmiĢti.68 Halkevleri, Çekoslovakya‟da dernek olarak örgütlenen, kent ve kasabalarda merkezleri, köylerde ise lokalleri olan, Çek ve Slovak toplumunu kültürel olarak canlı tutan “Sokollar”dan etkilenmiĢtir. 1930‟lu yıllarda Mustafa Kemal PaĢa‟nın önerisi ile dönemin Milli Eğitim Bakanı Dr. ReĢit Galip‟in çağrısı ile bir ekip oluĢturularak “Sokol” benzeri bir teĢkilatlanma için çalıĢmalara baĢlanmıĢtır.69
CHF Halkevleri Talimatnamesi‟nde; Macaristan‟da “Uranya Cemiyeti”, “Amele Jimnazları” ve “Çiftçi Dernekleri” adıyla yüzlerce, Çekoslovakya‟da “Mazarik Halk Terbiye Müessesesi” ismiyle dört yüz kadar, Ġtalya‟nın “Dopolavoro” ve Almanya‟nın “Halk Kültür TeĢkilatları” adıyla da binlerce kültür yurdu ve kültür teĢkilatına sahip olduğu vurgulanmıĢtır. Ġngiltere‟de ise “Halk Terbiye Cemiyeti”nin radyo ile verdiği dersler için dinleme kulüplerinin 2 milyon 700 bin daimi dinleyici üyesinin bulunduğu belirtilmiĢtir.70
Türkiye‟de yetiĢkinlerin eğitimi ile ilgili olarak Cumhuriyetin Ġlanı‟ndan önce TBMM‟nin IV. toplanma yılının açıldığı 1 Mart 1923 tarihindeki oturumda Mustafa Kemal PaĢa‟nın meclis reisi sıfatıyla yaptığı konuĢmada:
“Bu suretle memleketin muhtelif aksamında kuvvetli anasırdan mürekkep birer merkez-i irfan kurulmuş olacaktır. Bu merkezlerde ilmî müsamereler ve konferanslar tertip etmek ve halkın okuyup yazmayan kısmını en kolay vesaitle okutarak onlara birinci derecede lâzım olan malûmatı verecek gece dersleri açmak, matbuat-ı mahalliyede bilhassa terbiye-i umumiye ve halk bilgilerine ait neşriyatla meşgul olmak heyeti mualliminin muntazaman ifa edeceği vezaiften olacaktır. Mekteplerin
67
Çek dilinde Ģahin anlamına gelen Sokollar, Çek efsanesinde yavrusunu düĢmana ve saldırılara karĢı koruyan ana Ģahin simgesini taĢırdı. Sokollar, kısa zamanda Çekler ile Slovakların kaynaĢmasını sağlayarak yeni devletlerinin toplumsal tabanlarının oluĢturulmasında önemli aĢamalar kat etmiĢtir. Çeçen, Atatürk’ün Kültür Kurumu Halkevleri, s. 109.
68 Çeçen, Atatürk’ün Kültür Kurumu Halkevleri, s. 108; Orhan Özacun‟a göre ise: 1931 yılının
sonlarına doğru Vildan AĢir SavaĢır‟ın Çekoslovakya‟ya yaptığı gezi sırasında tanıdığı kültür kuruluĢları olan “sokollar” hakkında Ankara Radyosunda verdiği konferans sonunda Atatürk tarafından çağrılması zaten Halkevleri için baĢlatılmıĢ bir kuruluĢ çalıĢmasına onun katkılarının sağlanması anlamına gelmekteydi. Özacun, “Halkevlerinin Dramı”, s. 87; Özacun, C.H.P. Halkevleri Yayınları Bibliyografyası 1932-1951, s. 1.
69 Sinan Meydan, Akl-ı Kemal Atatürk’ün Akıllı Projeleri, Cilt: 2, Ġnkılâp Kitabevi, Ġstanbul, 2012, s.
81.
70
19
tatilinde yirmi beş, otuz merkezde bütün köy imamlarını cem ederek kendilerine üç aylık bir tatbikat dersi vermeği Maarif Vekâleti bu seneki teşebbüsatı meyanına ithâl eylemiştir.”71
Halkevleri, Türk Tarih Kurumu ve Türk Dil Kurumu gibi kurumlar Atatürk‟ün kültür politikaları doğrultusunda Cumhuriyet Halk Fırkası‟nın tüm güçleri tek bir merkezde toplaması, olası muhalefet odaklarını ortadan kaldırma çabası, Halkevlerinin düĢünce yapısını ortaya çıkarmıĢtır. Diğer taraftan bu düĢünce yapısının geliĢmesinde kültürel hayatı, CHF‟nin ideolojisi doğrultusunda yönlendirme isteğinin de etkili olduğu söylenebilir.72