Dil ĠĢleri

CHF Kâtibi Umumiliği tarafından Halkevlerine gönderilen yazıda Türk Dili Tetkik Cemiyeti Tüzüğünün 12. maddesine göre Halkevlerinin Dil, Tarih ve Edebiyat ġubeleri, bu cemiyetin vilayet merkezlerini oluĢturmuĢtur. Bu maddeye göre dil iĢleri ile ilgili olan konuların doğrudan doğruya Türk Dili Tetkik Cemiyeti‟nin Umumi Merkezi ile yazıĢması ve aynı zamanda yapılan iĢler hakkında üç aylık raporların CHF Kâtibi Umumiliği‟ne de bildirilmesi istenmiĢtir.513

Türk Dili Tetkik Cemiyeti, Türk Dili üzerindeki çalıĢmaları ileriye taĢımak amacıyla halk tarafından en çok kullanılan Arapça ve Farsça kelimelerin Türkçedeki karĢılıklarını kısa sürede bulup halkın istifadesine sunmak için bir anket açmıĢtır. Türk Dili Tetkik Cemiyeti günde on ile yirmi arasında Arapça ve Farsça kelimeyi radyo, ajans ve gazetelerle ilan etmiĢtir. Her gün ilan edilen bu kelimelerin Öz Türkçe karĢılıkları araĢtırılıp bulunarak en yakın gazeteye yollanmıĢ ve bir kopyaları da Ankara‟daki Türk Dili Tetkik Cemiyeti‟ne gönderilmiĢtir. Bu çalıĢmalardan Halkevlerinin bütün Ģubeleri sorumlu tutulmuĢ ve karĢılıkları bulunan kelimelerin özellikle Halkevlerinin Dil Kolu tarafından gözden geçirilip elendikten sonra gönderilmesi istenmiĢtir.514

1933 yılında bu Ģube, vilâyet söz derleme heyetinden devren aldığı dâhil olmak üzere, on bine yakın olan söz derleme fiĢleri üzerindeki incelemesini de tamamlayarak bunları Türk Dili Tetkik Kurumu genel merkezine göndermiĢtir. Ayrıca Dil hareketleri için bütçede ödenek ayrılmıĢ, halk için faydalı eserlerini öz Türkçe yazanların, dilimize geçmemiĢ Türkçe çok söz derleyenlerin, halk bilimi

512 _{“Adana Halkevi”, Görüşler Kültür Dergisi, Cumhuriyet‟in 15. Yıldönümü Onuruna Özel Sayı, s.}

20.

513 _{12. madde: Her vilayette, Umumi Merkez Heyeti kararıyla kurulmuĢ olan bir Türk Dili Tetkik}

Cemiyeti‟nin merkez heyeti vardır. Halkevi bulunan vilayetlerde Halkevinin Dil, Edebiyat ve Tarih ġubesi Ġdare Heyeti, Vilayet Merkez Heyeti‟nin yerini tutar. Vilayet Merkez Heyetleri, Dil ĠĢleri ile ilgili konularda doğrudan doğruya Umumi Merkez Heyeti ile yazıĢır. Cumhuriyet Halk Fırkası Kâtibi Umumiliğinin Fırka Teşkilâtına Umumi Tebliğatı, Tamim No: 17, Cilt: 2, s. 12.

514 _{Cumhuriyet Halk Fırkası Kâtibi Umumiliğinin Fırka Teşkilâtına Umumi Tebliğatı, Tamim No: 38,}

124

belgelerini toplayanların eserlerine göre ödüllendirilmeleri konusunda bazı giriĢimlerde bulunmuĢtur.515

1934 yılında, Türk Dili Tetkik Cemiyeti tarafından yayımlanıp Adana Halkevi‟ne gönderilen Tarama Dergisi fasiküllerini bir arada incelemek üzere Ģube üyelerinden bir heyet kurulmuĢ ve bu heyet birçok toplantı yaparak 500 adet fiĢ doldurmuĢtur. Bunlar baĢkanlık kanaatiyle cemiyet merkezine gönderilmiĢtir.516

1934 yılında Adana‟da, Türklükle ilgisi olmayan bir takım eski adların TürkçeleĢtirilmesi için dil iĢleri kolu çeĢitli çalıĢmalarda bulunmuĢtur.517

Bu çalıĢmalar doğrultusunda; Adana ilinde özellikle köylülere ve çocuklara yönelik bir betik (her türlü yazılı Ģey: mektup, kitap.) hazırlanmıĢtır. Yine Adana vilayetinde yabancı dillerde söylenen köy ve mahalle adları üzerinde çalıĢmalar yapılarak, bunları kanuni yollar aracılığıyla Türkçeye çevirmeye çalıĢmıĢlardır.518

Bu çalıĢmalarla Öz TürkçeleĢmeye katkı sağlanmıĢ ve ulusal bilinç oluĢturulmaya çaba gösterilmiĢtir.519

Bu Ģubenin Dil Kolu, 1935 senesinin ilk aylarında “halk bilgileri” konusunda inceleme ve araĢtırma yapmaya baĢlamıĢtır. Bu araĢtırma sırasında doğru ilerlemek ve baĢarılı olmak için Türk Dili Tetkik Cemiyeti‟nin yayınladığı sorular geniĢletilip toplamda yirmi soru hazırlamıĢ ve bastırılmıĢtır. Sorular vilâyet öğretmenlerine dağıtılmıĢ ve alınan cevaplar toplanarak Türk Dili Tetkik Cemiyeti‟ne gönderilmiĢtir.520

1935 yılında Adana‟ya bağlı köylerden yabancı dilde isim taĢıyanların isimlerinin TürkçeleĢtirilmesi için, Halkevi Ģubesi tarafından konulmak istenen Türkçe adlar bir liste halinde hazırlanmıĢtır.521

Hazırlanan bu listenin ise Ġl Genel Meclisi açılır açılmaz meclise sunulması amaçlanmıĢtır. Bununla birlikte Seyhan ilinin en toplu

515 _{“Halkevimizin Bir Yıllık Faaliyeti”, 23 Şubat Dergisi, s. 35; “Adana Halkevi”, Görüşler Kültür}

Dergisi, Cumhuriyet‟in 15. Yıldönümü Onuruna Özel Sayı, s. 16-17.

516

“Adana Halkevi”, Görüşler Kültür Dergisi, Cumhuriyet‟in 15. Yıldönümü Onuruna Özel Sayı, s. 20.

517 _{“Halkevimizin BaĢardığı ĠĢler”, Akgünler Gazetesi, 5 Ocak 1935, Sayı: 1, Yıl: 1, s. 3.}

518 _{“Adana Halkevi”, Görüşler Kültür Dergisi, Cumhuriyet‟in 15. Yıldönümü Onuruna Özel Sayı, s.}

20.

519

Hamza Kurtkapan, Adana Halkevi Görüşler Dergisinin Türk Modernleşmesi Açısından Analizi, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Dumlupınar Üniversitesi SBE, Kütahya, 2009, s. 22.

520 _{“Halkevimizde Önümüzdeki Sene Ġçinde Daha Verimli ĠĢler Görülecek”, Akgünler Gazetesi, 2}

Mart 1935, Sayı: 3, Yıl: 1, s. 1.

521

125

bulunduğu Adana merkezinde ve çevresinde yabancı dil ile konuĢan vatandaĢlara doğru yolu göstermek, Türk Dilini yaymak ve ailelerin aralarında görüĢtükleri yabancı dili bıraktırmak için öncelikle göze çarpacak yerlere öğüt verici levhalar astırılmıĢtır. Daha sonraları ise bu konuda konferanslar, söyleĢiler düzenlemeye ve hatta bu kiĢilerin çoğunlukta yaĢadıkları yerlere kadar gidilerek bu yönde konuĢmalar yapılmıĢtır. Özetle, bu yönde yürütülen çalıĢmalar sonucunda Adana Halkevi iki yıl içinde hazırladığı programın bu yıla ait kısmından tamamen Arapça konuĢan ve okulu bırakan köylerden Hadırlı‟da Türkçe Öğretme Kursu açmıĢtır. Açılan kurstan iyi sonuçlar elde edildiği takdirde ilerleyen yıllarda bu çalıĢmanın daha kapsamlı hale getirilmesine karar verilmiĢtir. Ayrıca Arapça konuĢan köylerdeki okulların öğretmenleri Halkevi‟ne çağırılarak kendilerine baĢkanlıkça gereken yönergeler verilmiĢtir. Arapça konuĢan yurttaĢların tarihi durumlarını araĢtırmak için ayrılan komisyon incelemelerini bitirdikten sonra Halkevi çatısı altında ilmi konferanslar verilmek üzere genel toplantılar yapılmasına karar verilmiĢtir. Bundan baĢka Adana Halkevi, Ģehir içinde yabancı isimde olan cadde ve sokakların adlarını da TürkçeleĢtirmek için, belediye meclisi tarafından oluĢturulan komisyon aracılığıyla bu konunun biran önce sonuçlandırılmasına yönelik iĢbirliği yapmayı uygun bulmuĢtur. 26 Eylül 1935‟te ise Dil Bayramı büyük bir törenle kutlanmıĢtır.522

Adana ili içinde öz Türkçe isimler taĢımayan kasaba, nahiye ve köyler için uygun isimler hazırlanarak ve Kurslar Komitesi ile iĢbirliği yapılarak Türkçe konuĢmayan vatandaĢlara dil ve Türklük yönünden konferanslar verilmesi sağlanmıĢtır.523

Bu Ģube aynı zamanda Türk Dili üzerinde sentaks (söz dizimi) folklorla önemli bir Ģekilde uğraĢmaktadır. Ağustos ayında, Ġstanbul‟da açılacak olan Dil Kurultayına raporunu hazırlamakla meĢgul bulunan bu Ģube kurultaya gidecek delegeyi de seçmiĢtir.524

Bu Ģube, folklor yönünden çalıĢmalarının sonuçlarını iyi bir biçimde almaya baĢlamıĢ ve Dil Kurumu‟na 100 adet folklor göndermiĢtir.525

522 _{“Adana Halkevi”, Görüşler Kültür Dergisi, Cumhuriyet‟in 15. Yıldönümü Onuruna Özel Sayı, s.}

23-24.

523

“Faydalı Bir Kurumumuz”, Akgünler Gazetesi, 2 Aralık 1935, Sayı: 10, Yıl: 1, s. 2.

524 _{“Halkevimizin On BeĢ Günlük ÇalıĢmaları”, Akgünler Gazetesi, 20 Haziran 1936, Sayı: 18, Yıl: 2,}

s. 2.

525 _{“Halkevimizin On BeĢ Günlük ÇalıĢmaları”, Akgünler Gazetesi, 8 Temmuz 1936, Sayı: 19, Yıl: 2,}

126

24 Ağustos 1936‟da üçüncü Dil Kurultay Günü düzenlenmiĢtir.526

Adana Halkevi Dil, Tarih ve Edebiyat ġubesi ise 24 Ağustos‟ta Ġstanbul‟da toplanan Üçüncü Dil Kurultayı‟nın çalıĢtığı üç gün için bir kutlama programı düzenlemiĢ ve baĢarı ile uygulamıĢtır. Böylece dil konusu üzerine üç konferans verdirip, Halkevi bahçesinde güzel bir konser düzenlemiĢtir. Halkevi bandosu aracılığıyla da halka Kurultay MarĢını ve ulusal parçaları dinleten Komite, konferansları ve konseri Ģehrin dört yerinde ve cezaevindeki hoparlörle yayınlamıĢtır.527

26 Eylül 1936‟da Dil Bayramı kutlanmıĢtır. Bu ulusal bayramda Halkevi bahçesinde toplanan vatandaĢlara verilen bir konferansla bu mutlu günün tarihini ve önemini anlatmıĢtır.528

Adana Halkevi bandosunun Dil Kurultayı MarĢı‟nı çalmaya baĢlamasıyla törene baĢlanmıĢ, ardından da Öğretmen Arif Nihat Asya tarafından Dil Ġnkılâbı ile ilgili bir söylev verilmiĢtir. Daha sonra ise iki öğrenci öz Türkçe Ģiirler okumuĢtur. Bütün bunlar aynı zamanda Ģehrin kalabalık yerlerindeki hoparlörler aracılığıyla yayınlanmıĢtır. Bu törene Adana Halkevi bandosunun çaldığı Cumhuriyet MarĢı ile son verilmiĢtir.529

1936 yılı içinde Adana Halkevi, Adana ve Adana‟ya bağlı olan yerlerden derlediği folklor malzemesi ve dil bilimi özelliklerini Dil Kurumu Genel Sekreterliği‟ne göndermiĢtir.530

15 Nisan 1937 Cumartesi günü; Dil, Tarih, Edebiyat ve Güzel Sanatlar ġubesi‟nden 25 kiĢilik bir grup yeni açılmıĢ olan Ceyhan Halkevi‟ne gitmiĢtir. Bu grup, Ceyhan Belediyesi, Ceyhan halkı, Ceyhan Halkevi üyeleri tarafından karĢılanmıĢ ve ağırlanmıĢtır. Cumartesi akĢamı kafileden Güçlü, Atakan, Erev, Niyazi, Hakkı, Hilmi, Ayas, Ġsmail sololar ve orkestralar halinde bir konferans vermiĢtir. RaĢit

526 _{“Adana Halkevi”, Görüşler Kültür Dergisi, Cumhuriyet‟in 15. Yıldönümü Onuruna Özel Sayı, s.}

28.

527 _{“Halkevinin ÇalıĢmaları”, Akgünler Gazetesi, 30 Eylül 1936, Sayı: 21, Yıl: 2, s. 1.}

528 _{“Halkevinin ÇalıĢmaları”, Akgünler Gazetesi, 30 Eylül 1936, Sayı: 21, Yıl: 2, s. 1; “Adana}

Halkevi”, Görüşler Kültür Dergisi, Cumhuriyet‟in 15. Yıldönümü Onuruna Özel Sayı, s. 28.

529 _{“Halkevimiz Dil Bayramını Nasıl YaĢattı?”, Akgünler Gazetesi, 30 Eylül 1936, Sayı: 21, Yıl: 2, s.}

4.

530 _{“Adana Halkevi”, Görüşler Kültür Dergisi, Cumhuriyet‟in 15. Yıldönümü Onuruna Özel Sayı, s.}

127

Binöz “Atatürk” kelimesi hakkında orijinal tetkiklere dayanır bir konferans vermiĢ ve Ģiirler okunmuĢtur.531

26 Eylül 1937 Pazar günü ve akĢamı yine Halkevinin bahçesinde büyük bir törenle dil bayramı kutlanmıĢtır. Tören saat 15.00‟den itibaren askeri bandonun çaldığı güzel parçalar arasında baĢlamıĢtır. Törende Adana Halkevi üyesi olan Arif Nihat Asya tarafından “Dil Ġnkılâbı” hakkında, ayrıca “Dil Devrimi”, “Dil Teorisi”, “Dil Bayramının Önemi” konularında da söylevler verilmiĢ, talebeler tarafından Türkçe Ģiirler okunmuĢ, halka dil bayramını kutlayan rozetler dağıtılmıĢ, gece olunca Adana Halkevi binası elektrikler ile aydınlatılmıĢtır. Bu törende söylenen söylev ve Ģiirler de hoparlörlerle Ģehre yayılmıĢtır. Bu gece için Halkevi‟nin bahçesine 500 dinleyici gelmiĢtir.532

1937 yılında Adana Halkevi‟nde Adana Dil-Tarih Fakültesi öğrencisi Sabahat Tukyu 13 Kasım akĢamı GüneĢ-Dil teorisi hakkında bir konferans vermiĢtir. Bu konferansın içeriği Türk dilinin kıdemini ilimle kanıtlama ve birçok Avrupa kelimelerini Eski Türkçeye çevirmek olmuĢtur. Sabahat Tuyku‟nun kendi araĢtırma ve incelemelerine ek olarak Hasan ReĢit Tankut‟un BükreĢ Filoloji Kongresi‟nde sunulan tezi de okunmuĢtur. Konferans sürekli araĢtırma ve incelemelere dayanan ilmî bir konferans Ģeklinde devam etmiĢtir.533

1939 yılında Hars Komitesi‟yle iĢbirliği yapılarak, çalıĢmalara devam edilmiĢ ve Etili vatandaĢlar üzerinde öz ana dil öğretimleri verilmiĢtir.534

Ġlk “Türk Dil Kurultayı”nın açılıĢ günü olan 26 Eylül 1932 tarihi ülkemizde “Dil Bayramı” olarak kabul görmüĢtür. Adana Halkevi‟nin kuruluĢ yılından bu yana kutlanan bu bayram 26 Eylül 1941‟de kapsamlı bir program dâhilinde gündüz ve gece törenleriyle kutlanmıĢtır.535

20 Ekim 1941‟de Adana Halkevi Ġdare Heyeti rutin

531 _{“Halkevinde Bir Ay 15 Mart-15 Nisan”, Görüşler Kültür Dergisi, Sayı: 2, Seyhan Basımevi,}

Adana, Mayıs 1937, s. 26-27.

532 _{“Adana Halkevi‟nde”, Görüşler Kültür Dergisi, Sayı: 5, Seyhan Basımevi, Adana, Kasım 1937, s.}

30; “Adana Halkevi”, Görüşler Kültür Dergisi, Cumhuriyet‟in 15. Yıldönümü Onuruna Özel Sayı, s. 58.

533 _{“Adana Halkevi‟nde”, Görüşler Kültür Dergisi, Sayı: 6, Seyhan Basımevi, Adana, Aralık 1937, s.}

33.

534 _{“ġubat ve Mart Aylarında Evimiz ÇalıĢmalarının Hülasası”, Görüşler Kültür Dergisi, Sayı: 17,}

Türksözü Basımevi, Adana, Nisan 1939, s. 32.

535 _{“Evimizin Bir Aylık Faaliyeti”, Görüşler Kültür Dergisi, Sayı. 38, Türksözü Basımevi, Adana,}

128

toplantısını yapmıĢ ve Dil Kurslarının açılması hakkında gerekli önlemler alınmıĢ, hazırlıklara baĢlanmıĢtır.536

26 Eylül 1942 tarihinde Dil Bayramı kutlama töreni yapılmıĢ ve gece Ġkinci Ortaokul Müdür Yardımcısı Sait Toraman tarafından bir konferans verilmiĢ ġair Cemal Oğuz tarafından da günün anlam ve önemine uygun bir Ģiir okunmuĢ, ardından Halk Müzikleri çalınmıĢtır.537

1945 yılının Eylül ayında Dil Ġnkılâbı‟nın 13. yıldönümü dolayısıyla büyük bir tören düzenlenmiĢ ve bu bayram aĢağıdaki program dâhilinde kutlanmıĢtır.

1- 26 Eylül günü saat 16-18 arasında hoparlörle çeĢitli konularda sade dille yazılmıĢ manzum ve mensur eserlerden parçalar yayınlanmıĢ ve dil inkılâbının önemini belirten kısa söylevler verilmiĢtir.

2- Saat 18.00‟de baĢta Vali Akif Eyidoğan ve Milli Eğitim Müdürü olmak üzere kalabalık bir topluluk ve öğrenciler ile birlikte, Atatürk Parkı‟na gidilmiĢ bandonun çaldığı Ġstiklal MarĢı‟ndan sonra Parti ve Adana Halkevi‟nin hazırladığı iki çelenk Atatürk Anıtı‟na konulmuĢtur. Genç yazarlardan Aydın Nisari‟nin okuduğu bir Ģiir dinlendikten sonra aynı kalabalık Halkevine dönmüĢtür.

3- AkĢam saatlerinde Halkevi salonunda Öğretmen Okulu Edebiyat öğretmeni Ekrem Erkmen tarafından dil inkılâbının önemini belirten bir konferans verilmiĢtir. Celal ġimĢek, Sabri Dil, RaĢit Binöz ve öğrencilerin çeĢitli konularda okuduğu Ģiirler dinlenerek toplantıya son verilmiĢtir.538

Adana Halkevi‟nde 26 Eylül 1946 günü Dil Bayramı kutlanmıĢ, Halkevi Bandosunun çaldığı Ġstiklal MarĢı‟ndan sonra Halkevi Ġdare Müdürü Enver Binokay tarafından Dil Bayramı‟nın önemi hakkında ilmi bir hitabede bulunulmuĢtur. Ardından Selami Asyalı çeĢitli dönemlere ait Ģiirler okumuĢ, Halkevi Edebiyat Kolu

536 _{“Evimizin Bir Aylık Faaliyeti”, Görüşler Kültür Dergisi, Sayı: 39, Türksözü Basımevi, Adana,}

Kasım 1941, s. 32.

537 _{“Halkevi ÇalıĢmaları”, Görüşler Kültür Dergisi, Sayı: 46, Ekim 1942, s. 31.} 538

129

BaĢkanı Aziz Eryalaz‟ın, kendi yazdığı öz Türkçe Ģiirleri okumasıyla törene son verilmiĢtir.539