Osmanlı döneminde Tosya ile ilgili ilk önemli bilgileri veren yayınlardan birisi Katip Çelebi’nin ‘Cihannüma’ eseri olmuştur. Bu eserde 16.yy’da Tosya’nın Çankırı Sancağına bağlı olduğunu, han ve hamamlarından bahsetmiştir.1
17.yy’da Tosya’ya gelen Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Tosya’nın fethinden, alimlerinden, bağ ve bahçelerinin çokluğundan bahsetmiştir. Bir Türkistan şehri olduğunu söyleyen Evliya Çelebi, bedesteninin, hanların, mihraplarının sayısını söylemiş, hamamların varlığından bahsetmiştir.2
1 Katip Çelebi, Cihannüma, İstanbul, 2013, s.645-646.
19.yy’da Şemseddin Sami ‘Kamasu’l Alam’ adlı eserinde Tosya’nın bağ ve bahçelerinden, sanayisinden ve ekonomisinden, o dönemde var olan yapıların sayılarından bahsetmiştir.3
Salim Kaynar’ın ‘Kastamonu Vilayet Salnamelerinde Tosya Kazası 1869-1903’ adlı kitabında, Tosya’nın 1869-1903 tarihlerinde ilçeye bağlı mahalle ve köy sayıları, bazı yapıların isimleriyle birlikte cami, mescit, han, hamam, medrese, zaviye, imaret gibi yapıların sayıları verilmiştir. Aynı zamanda kitapta 1530 yılına ait salnamelerdeki yapı sayıları verilmiştir. Bu yayınla 1530’dan 19.yy’a kadar ki yapı sayılarındaki artış gözlemlenebilmiştir.4
Ahmet Gökoğlu’nun 1952 yılında yayınlamış olduğu ‘Paphlagonia Gayri Menkul Eski Eserleri ve Arkeolojisi’ adlı eseri Batı Karadeniz Bölgesi araştırmacıları için en önemli kaynaktır. İki kısımdan oluşan kitap Türk dönemi öncesi ve sonrası olarak ayrılmaktadır. Birinci kısımda Tosya’nın adının menşeisinden, höyüklerinden, kaya mezarlarından bahsetmektedir. İkinci kısımda Tosya’nın hamamları, camileri ve çeşmeleriyle ilgili bilgiler bulunmaktadır. Tosya camilerden yalnız Mer’aşi Abdurrahman Paşa Cami ve Pazar Cami’ye yer vermiştir. Yapım tarihi, banileri, onarımlar ve yüzeysel olarak mimarileri hakkında söz edilmiştir. Araştırma kapsamındaki dört hamamın da mimarisi ve onarımları ile ilgili kısa bilgiler içermektedir. Yapıların planlarına yer verilmemiştir. Çalışmamız kapsamındaki Halim Baba Çeşmesinin kitabesi verilmiştir.5
Ünal İbret’in ‘Tarihi İpek Yolu Üzerindeki Bir Anadolu Şehri: Tosya (Kuruluşu ve Gelişmesi)’ adlı makalesi Tosya’nın stratejik konumundan, tarihi coğrafyasından, 16.-17.yy’daki mimari yapılaşması, sosyal ve ekonomik durumu hakkında bilgiler vermektedir. 16.yy’dan 20.yy’a kadar nüfus ve mahallelerinden bahsedilen makalede yapılara yer verilmemiştir.6
3 Şemseddin Sami, Kamusu’l Alam, C.4, İstanbul, 1896, s.3024.
4 Salim Kaynar, Kastamonu Vilayet Salnamelerinde Tosya Kazası 1869-1903, Tosya, 2011. 5 Ahmet Gökoğlu, Paphlagonia Gayri Menkul Eski Eserleri ve Arkeolojisi, Kastamonu, 1952. 6 B. Ünal İbret, ‘Tarihi İpek Yolu Üzerindeki Bir Anadolu Şehri: Tosya (Kuruluşu ve Gelişmesi)’,
Fazıl Çiftçi’nin ‘Kastamonu Camileri, Türbeleri ve Diğer Tarihi Eserleri’ adlı kitabı Kastamonu yapılarının tarihçeleri ve onarımlarını vermektedir. Tosya’da bulunan hamam ve camilerin yapım tarihlerini ile banilerini tahrir defterlerine ve tapu kayıtlarına göre vermiş, onarımlarından bahsetmiştir. Mimari tanımlamaları basit şekilde olup planları bulunmamaktadır.7
Ahmet Kankal’ın ‘Tapu Tahrir Defterlerine Göre 16. Yüzyılda Çankırı Sancağı’ adlı doktora tezi, Tosya’nın 16.yy’daki nüfus sayımlarından, mahallelerinden ve ticari yaşamından bilgiler vermektedir. Çalışmada Tosya’nın hamamlarını içine almış Kankal, Selahaddin Efendi Çifte Hamamı, Şifa Hamamı ve Vık-Vık Hamamı’ndan söz etmiştir. Eser, Şifa Hamamı’nın banisi hakkında bilgi vermektedir. 16.yy’da Tosya merkezinde 1 cami ve 26 mescit olduğundan bahseden çalışma, Tosya’nın günümüze ulaşamayan ya da temelleri üzerinden yeniden yapılan mahalle mescitlerine, zaviyelere, medrese, mektep ve hanlara yer vermiştir.8
Süheyla Yılmaz vd.‘nin ‘Türkiye’de Bulunan Tarihi Ahşap Köprülerin Yapım Sistemlerine Göre Sınıflandırılması’ adlı makalesi ahşap köprülerin sınıflandırılması ve değerlendirilmesinde bize kolaylık tanımaktadır. Çalışmamız kapsamındaki Dört Ocak Köprüsünü ‘ahşap asma köprüler’ içinde değerlendiren makale yapıyı 19.yy’a tarihlemiştir.9
Mehmet Taşdemir’in TDV İslam Ansiklopedisindeki ‘Tosya’ makalesi de Tosya’nın coğrafyasından, Beylikler ve Osmanlı dönemi tarihinden, 16.-17. yy. nüfus sayımlarından ve ticari hayatından bahsetmektedir.10
Hüseyin Sıdkı Köker’in ‘Vakıflar Tarihinde Tosya’ adlı makalesi Tosya’da günümüze ulaşamayan yapıları için oldukça önemlidir. Günümüze ulaşamayan bazı değirmen, mescit, han ve dergahların bulundukları yerlerden bahsedip, vakıfları hakkında ayrıntılı bilgi vermektedir. Konumuz dahilindeki Mer’aşi Abdurrahman Paşa
7 Fazıl Çiftçi, Kastamonu Camileri, Türbeleri ve Diğer Tarihi Eserleri, Ankara, 2000.
8 Ahmet Kankal, Tapu Tahrir Defterlerine Göre 16. Yüzyılda Çankırı Sancağı, , A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 1993.
9 Süheyla Yılmaz Mehmet Fidan Nurdan Apaydın, ‘Türkiye'de Bulunan Tarihi Ahşap Köprülerin Yapim Sistemlerine Göre Siniflandirilması’, Uluslararası Katılımlı 6. Tarihi Yapıların Korunması
ve Güçlendirilmesi Sempozyumu, 2-3-4 Kasım 2017, s.433-442.
Cami’nin de vakfiyeleri verilmiş, günümüze ulaşamayan medresesi hakkında bilgiler verilerek, onarımlarından bahsedilmiştir. 1943 depreminden sonraki fotoğrafları makalede yer almaktadır.11
Hüseyin Sıdkı Köker’in bir diğer makalesi olan ‘Tefsiri Mevlâna Mustafa ve Vakıfları’ adlı çalışması Tefsiri Cami’nin ismini aldığı Tefsiri Mustafa ve hocası hakkında bilgiler içermektedir. İnşa tarihi kesin olarak bilinmeyen Tefsiri Cami’nin yapım tarihi, Osmanlı arşiv belgelerinin içerdiği bu çalışma sayesinde tespit edilmeye çalışılmıştır.12
İsmail Ergi’nin ‘Tosya Camileri’ adlı kitabında Tosya ilçe merkezinde ki bütün camilerin isimleri geçmektedir. Ama ne yazık ki bu camilerin birçoğu 1943 depreminden zarar görmüş veya yıkılarak 1965 yılından sonra zeminden tekrar yapılan yapılardır. Bu yapıların ilk yapıldığı inşa tarihleri verilmiştir. Konumuz dahilinde ki, Mer’aşi Abdurrahman Paşa Cami, Şeyh İsmail Rumi Cami, Pazar Cami, Tefsiri Cami ve Hacı Baba Cami bahsedilen kitapta yer almıştır. Mer’aşi Abdurrahman Paşa Cami halk tarafından ‘Yeni Cami’ olarak bilinmesinden dolayı kitapta Yeni Cami olarak geçmektedir. Bahsedilen beş caminin mimarisi hakkında kısaca bilgi içermektedir. Bazı yapıların inşa tarihleri verilmişse de kitabesi olmayan yapıların tarihlendirmeleri neye göre yapıldığı bilinmemektedir. Ayrıca yapıların planları verilmemiştir. Yayın, plan ve mimari bakımından çalışmamıza bir katkıda bulunmamaktadır.13
Abdüsselam Uluçam’ın ‘Abdurrahman Paşa Cami’ adlı makalesinde caminin mimarisi ve onarımlarından kısaca bahsedilmektedir. Örtü sisteminin tekrarlandığı yapılar verilmiş ancak yapının planı makalede bulunmamaktadır.14
Tosya’nın Şarakman köyünde bulunan Geyikli Cami, Yılmaz Can’ın ‘Kastamonu ve Sinop Yöresinde Bulunan Ahşap Camiler’ adlı makalesinde yer
11 Hüseyin Sıdkı Köker, ‘Vakıflar Tarihinde Tosya’, Vakıflar Dergisi, S.5, 1962, s.257-274.
12 Hüseyin Sıdkı Köker, ‘Tefsiri Mevlâna Mustafa ve Vakıfları’, Vakıflar Dergisi, S.3, 1956, s.225-263.
13 İsmail Ergi, Tosya Camileri, Ankara, 1981.
almaktadır. Makalede yapının mimarisi ve malzeme-tekniğinden bahsedilmiş, planı verilmiştir.15
Mehmet Özkarcı’nın ‘Candaroğlu Beyliği Mimari Eserleri’ adlı yüksek lisans tezinde Candaroğlu dönemine ait tek yapı olan Şifa (II. İbrahim Bey) Hamamı’nın banisinden, mimarisinden, onarımlarından bahsedilerek planı verilmiştir.16
Faruk Soydemir ve Vedat Ağca’nın Çekül Vakfı iş birliği ile hazırlamış olduğu ‘Tosya Evleri’ adlı çalışma Tosya yapıları için oldukça önemlidir. Mer’aşi Abdurrahman Paşa Cami, dört çeşme ve hamamlar hakkında kısa bilgiler içermektedir. Bu yapılardan yalnızca II. İbrahim (Şifa) Hamamı mimari bakımdan ayrıntılı anlatılmış, plan ve cephe çizimleri verilmiştir. Kitabın esas konusu olan Tosya’nın geleneksel evleri kapsamında tescilli dokuz konut incelenmiş, plan ve cephe çizimleri verilmiştir. Çalışmamız kapsamında olan 177 Ada 2 Nolu Parsel’deki evin planı bu yayından alınmış ve tarihlendirmesi bu yayın sayesinde yapılabilmiştir. Çalışmamız iki evi kapsarken ‘Tosya Evleri’ adlı bu çalışma Tosya’nın geleneksel evlerinin plan, malzeme-teknik, yapı elemanları, cephe ve süsleme açısından özet değerlendirmeler içermesi bakımından oldukça önemlidir.17
15 Yılmaz Can, ‘Kastamonu ve Sinop Yöresinde Bulunan Ahşap Camiler’, Ondokuz Mayıs
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Haziran, 2013 s.118-134.
16Mehmet Özkarcı, Candaroğlu Beyliği Mimari Eserleri, A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum, 1992.