Çevlik Köyü Eski Mahalle Cami Çizim Numarası: 11 Çizim Numarası: 11

Resim Numarası: 122-137

İnceleme Tarihi: 22 Haziran 2020

Bulunduğu Yer: Tosya ilçe merkezine 16 km uzaklıktaki Çevlik köyünün eski mahallesinde bulunmaktadır.

Yapının Durumu: Yapı günümüzde ayakta olup asıl işlevine uygun olarak kullanılmaktadır.

Tarihçesi: Yapının giriş kapısı üzerinde Tosya Müftülüğünün asmış olduğu levhada caminin yapım tarihi olarak M.1884 yazmaktadır. Ancak cami içerisinde doğu duvarında bulunan revzende ‘Cebbar bin Mustafa 1262’ yazmaktadır. Bu bilgiye dayanarak yapı H.1262/ M.1845-46 yılında yapılmış olmalıdır. Banisinin de Mustafa oğlu Cebbar olduğu söylenebilir.

Onarımlar: Yapının onarımları ile ilgili herhangi bir belgeye ulaşılmamıştır.

Mimari Tanım:Etrafı moloz taşlarla çevrili bir bahçe içerisinde bulunan yapı mihrap yönünde dikdörtgen planlı yapı, içten kubbe dıştan kırma çatı ile örtülüdür. Zeminden yaklaşık 1.5m.yükseklikte inşa edilmiş yapının kuzeyinde çift yönlü merdiven ile ulaşılan üç gözlü bir son cemaat yeri bulunmaktadır (Çizim 11).

Çizim 11: Çevlik Köyü Eski Mahalle Cami, Plan

Beden duvarları sıvalı olan yapının malzemesi bilinmemektedir. Marsilya tipi kiremit kaplı çatısı ahşap olup dört cephede geniş bir saçak dolanmaktadır. Yapının batısında yuvarlak formlu fıskiye çanaklı göbeği ile on iki musluklu bir şadırvanı bulunmaktadır (Resim 122). Haznenin üzeri madeni bir kafesle örtülmüş, bunun etrafında sekiz ahşap direk sıralanmakta ve üzeri ahşap bir kubbe ile örtülmüştür. Kubbe ahşap direklerin taşıdığı basık kemerlere oturmaktadır. Kubbenin üzeri Marsilya tipi kiremit kaplı kırma çatı ile örtülüdür.

Resim 122: Çevlik Köyü Eski Mahalle Cami, Şadırvan

Yapının doğu ve batı cephesi simetrik olarak planlanmış, alt ve üst sıralarda üçer adet pencere açıklıkları vardır. Alt sıra pencereler dikdörtgen formlu, üst sıra pencereler ise dikdörtgen formlu yuvarlak kemerlidir. Cephelerde yuvarlak kemerlere alçı malzeme ile tudor kemer formu verilmiştir Resim 123-124). Güney cephede alt sırada iki adet dikdörtgen formlu pencere açıklığı, üst sırada ise iki adet dikdörtgen formlu basık kemerli pencere açıklığı arasında bir adet yuvarlak pencere yer almaktadır.

Resim 124: Çevlik Köyü Eski Mahalle Cami, Batı cephe

Yapının kuzey-batı köşesine bitişik kare kaideli köşeleri pahlanmış pabuç üzerinde silindirik gövdeli tek şerefeli minaresi bulunmaktadır. Kaidenin yüzeyi parke ile kaplanmış, gövdesi ve petek kısmı tuğla malzemeden inşa edilmiştir. Şerefe altında altı sıra külah altında ise bir sıra kirpi saçak görülür. Külah çelik saç ile kaplanmıştır (Resim 125).

Resim 125: Çevlik Köyü Eski Mahalle Cami, Minare

Caminin kuzey cephesinde son cemaat yeri bulunmaktadır. Son cemaat yerinin alt katında doğu ve batı cephelerinde birer kapı açıklığı olan odunluk olduğu düşünülen bir mekan vardır. Bu mekana girilememiştir. Son cemaat yerine yedi basamaklı çift yönlü merdivenle ulaşılmaktadır. Yuvarlak kemerlerle geçilen küp başlıklı dört ahşap direk ile üç bölüme ayrılan mekanın üstü ahşap malzemeli aynalı tonozlarla örtülmüştür. Cephede alt bölümde iki adet dikdörtgen formlu pencere açıklığı ile üst bölümde dikdörtgen formlu yuvarlak kemerli üç adet revzen denilen süslü pencereler görülür. Son cemaat yeri ahşap korkuluklarla sınırlandırılmıştır (Resim 126). Alt sıra iki pencere arasında çift kanatlı düz lentolu harime giriş kapısı bulunmaktadır. Kapının üzerinde siyah bir boya ile dikdörtgen bir çerçeve içerisinde ‘Lâ ilâhe İllallâh,

Resim 126: Çevlik Köyü Eski Mahalle Cami, Son Cemaat Yeri

Resim 127: Çevlik Köyü Eski Mahalle Cami, Harim Giriş Kapısı Üzerindeki Yazı

Harim bölümü yaklaşık olarak 10x12.5m. ölçülerinde mihrap yönünde dikdörtgen planlıdır. Mahfil katı bulunan yapının mahfil hariç üstü tromp geçişli kubbe ile örtülüdür. Harimin tabanı ahşap döşemelidir (Resim 128).

Resim 128: Çevlik Köyü Eski Mahalle Cami, Harim, Güney Duvarı

Harimde güney duvarı ortasında giriş kapısı ile aynı aksta mihrap, güney-batı duvarına bitişik minber ve güney-doğu köşede vaaz kürsüsü bulunmaktadır. Kalıplama tekniğiyle yapılmış alçı mihrap duvar yüzeyinden harime doğru taşırılmıştır. Yarım daire nişe sahip, altı sıra mukarnas kavsaralıdır. Kavsara bölümünün üstünde çiçek motifli kabara vardır. Kavsara köşeliği ve niş bölümü kıvrık dallar ve stilize çiçeklerle bezenmiştir. Taç bölümü dikdörtgen bir pano şeklinde olup beyaz zemin üzerinde ‘Küllemâ dehale aleyhâ zekeriyya’l-mihrâb’74 yazmaktadır (Resim 128).

Resim 129: Çevlik Köyü Eski Mahalle Cami, Mihrap

Güney-batı köşede duvara bitişik vaziyetteki müzeyyen minber alçı malzemedendir. Merdiven korkuluğu ajur tekniğinde kırık çizgilerin birbirine geçerek oluşturduğu altıgen ve altı kolu yıldızları oluşturan kapalı bir kompozisyon görülmektedir. Köşk altında da bezeme olarak ajur tekniği kullanılmıştır. Kırık çizilerle sekiz kollu yıldız motifi oluşturulmuş, yıldızın merkezinde ise sekizgen bir form elde edilmiştir. Aynalık ve köşk korkuluğunda kalıplama tekniğiyle yapılmış palmet motifleri görülmektedir. Geçit kemeri ve köşk kemerinde dilimli kemer formu kullanılmıştır. Taç bölümü ise üçgen formludur ve ajur tekniğinde kırık ve eğrisel çizgilerden meydana gelen altı kollu yıldız motifi görülür. Külahın alt bölümü ve kasnak yan yana dizilmiş palmetler ile bezenmiştir (Resim 130).

Resim 130: Çevlik Köyü Eski Mahalle Cami, Mihrap

Güney-doğu köşede bulunan çeyrek konik formlu vaaz kürsüsünün gövdesi alçı, korkuluk ve merdiven bölümü ahşaptır. Vaaz kürsüsünde bir süsleme unsuru bulunmamaktadır. Duvar yüzeyleri yerden yaklaşık 50 cm. kadar ahşap lambri ile kaplanmıştır.

Harimin kuzey duvarı doğu-batı doğrultusunda uzanan mahfil katı olarak düzenlenmiştir (Resim 131). Dördü serbest, ikisi duvar içinde kalmış toplam altı ahşap destekle taşınan ahşap mahfilin, kıble yönünde yarım daire şeklinde çıkması bulunmaktadır. Küp başlıklı silindirik formlu destekler birbirine sepet kulpu kemer ile bağlanmaktadır. Mahfil tabanını destekleyen ayaklar mahfil katında aynı hizada yükselerek yay biçimindeki yastıklarla tavana bağlanıp, tavanı desteklemektedirler. Sepet kulpu kemer düzeni mahfil katında da görülmektedir. Mahfile kuzey-batı köşede bulunan merdivenle geçiş sağlanmaktadır.

Resim 131: Çevlik Köyü Eski Mahalle Cami, Harim, Kuzey Duvarı ve Mahfili

Harim bölümünde duvarlarda iki sıra pencere düzeni görülür. Toplam yirmi bir pencere açıklığı ile aydınlatılmaktadır. Duvarları sıvalı vaziyette olan yapının duvar yüzeylerinde, pencere kenarlarında, mahfili taşıyan kemerlerde ve kubbede yazılı ve bitkisel motifli kalemişi bezemeleri görülmektedir (Resim 132).

Resim 132: Çevlik Köyü Eski Mahalle Cami, Harim, Güney ve Batı Duvarları

Duvar yüzeylerinde kalemişi bezemesi olarak Çehâr-ı Yâri Güzîn levhaları vardır. Bunlar;

ﷻ لله ملاسلا هيلع دّمحم هنع الله يضر قيدصلا ركب وبأ رمع هنع الله يضر یلاعت قورافلا هنع الله يضر نامثع هنع الله يضر يلع هنع الله يضر نسح هنع الله يضر نيسح

Aşere-i Mübeşşereden Sahabe İsimleri دعس نمحرلا دبع هحلط هنع الله يضر یشبح للاب ترضح اي بنيز ديعس ةديبع وبا

Çehâr-ı Yâri Güzîn Levhaları Okunuşları: Allah (Celle Celâlühû)

Muhammed aleyhisselâm

Ebû Bekr es-Sıddîk (Radıyallâhü Anh) Ömer-ul Fârûk (Radıyallâhü Anh) Osman (Radıyallâhü Anh)

Ali (Radıyallâhü Anh) Hasan (Radıyallâhü Anh) Hüseyin (Radıyallâhü Anh)

Aşere-i Mübeşşereden Sahabe İsimleri Okunuşu: Sa'd (bin Ebi Vakkas)

Abdurrahman (bin Avf) Talha

Yâ Hazreti Bilal-i Habeşi (Radıyallâhü Anh) Zeyneb

Said (bin Zeyd)

Ebu Ubeyde bin Cerrah

Levha çerçeveleri yarım dairelerle oluşturulmuş yelpaze biçimi içerisinde bitkisel motiflerle süslenmiştir (Resim 133). Üst sıra pencere kenarlarında kıvrık dalların ucundan çıkan karanfil motifleri görülmektedir. Mahfil kemer yüzeyleri vazodan çıkan çiçekler ile bezenmiştir. Bu bezemeler ise küçük yaprakların birleşiminden oluşan uçlarında karanfil motiflerinin olduğu kıvrımlı kompozisyonla birbirlerine bağlanmaktadır (Resim 134).

Resim 134: Çevlik Köyü Eski Mahalle Cami, Mahfil Kemerlerindeki Süslemeler

Yapıda üst sıra pencere açıklıklarını revzenler oluşturmaktadır. Sarı, yeşil ve kırmızı rengin hakim olduğu revzenlerde dairesel ve yıldız formlu basit geometrik motifler görülmektedir (Resim 135). Doğu duvarda bulunan iki revzende çiçek motifi altında yazı bulunmaktadır. Ortadaki revzende ‘…. Bin Mustafa sene 1301Amelû ….

Resim 135: Çevlik Köyü Eski Mahalle Cami, Doğu Duvarda Yer Alan Revzenler

Kubbede merkezde on altı kollu çizgilerle oluşturulmuş çiçek motifi bulunmaktadır. Çiçeği oluşturan çizgiler dıştan içe doğru mavi, kırmızı, sarı ve yeşil renktir. Merkezdeki motifin etrafını üç bordür çevrelemektedir. Birinci bordür, küçük yaprakların birleşiminden oluşan uçlarında lale motiflerin olduğu kıvrımlı kapalı bir kompozisyondur. Kıvrımlı kompozisyonu kırmızı renkte dairesel formlu etrafında sarkan kandil motiflerin olduğu ikinci bordür çevrelemektedir. Dış bordür ise merkezdeki motifi çevreleyen kompozisyonun aynısıdır (Resim 136).

Güney, doğu ve batı duvarda kubbe eteklerinde yazı kuşakları vardır (Resim 137). Bu kuşaklarda Bakara Suresinin 285 ile 286. ayetleri ve ayetin sonunda hattat İsmail Hakkı- 1301 yazmaktadır.

Resim 137: Çevlik Köyü Eski Mahalle Cami, Harim, Güney Duvardaki Yazı Kuşağı

Değerlendirme: Geniş bir bahçe içerisinde yer alan derinlemesine dikdörtgen planlı, harim bölümü içten kubbe dıştan kırma çatıyla örtülü yapı, harim ve son cemaat yerinden meydana gelmektedir. Harim bölümünün içten bir kubbe ile örtülmesi ve dıştan kırma çatı ile kapatılması kubbe uygulamasının bir devamı niteliğindedir.

VGM arşiv belgelerinde yapı ile ilgili herhangi bir bilgiye ulaşılamayan caminin yapım tarihini belirlemede harim içerisindeki revzenlerde yer alan tarihlerden yola çıkılmıştır. Doğu duvarında yer alan bir revzende ‘Cebbar bin Mustafa 1262’ sağındaki revzende ise ‘.. Mustafa oğlu 1301 - Usta … Ahmed’ yazmaktadır. Ayrıca yapıda kubbe eteklerinde ki yazı kuşaklarında Bakara Suresinin 286. Ayetinin sonunda ‘Ketebehu İsmail Hakkı-1301’ yazmaktadır. Bu bilgiler doğrultusunda yapı H.1262/ M.1845-46 da inşa edilmiş, yapı içindeki süslemeler, yazı kuşak ve levhaları ise H.1301/ M. 1883-84 yılında yapılmış olmalıdır. Çok sayıda önemli hattat yetiştiren Tosya’nın incelenen yapılar arasında hem hattat imzası hem de usta adı olan tek yapı

olması bu camiyi önemli kılmaktadır. Ancak Hattat İsmail Hakkı hakkında bir bilgiye ulaşılmamıştır.

Yapıda yoğun yazılı ve bitkisel kalemişi süslemeleri görülmektedir. Tosya’da incelenen camilerde sıva üzerine kalemişi süslemelerinin orijinalliğini koruyarak günümüze gelebilmiş tek örneğidir. Kemer yüzeylerindeki vazodan çıkan çiçek motifleri de yapıldığı dönemi yansıtmaktadır. Ayrıca yapı, çok müzeyyen alçı minberi ve mukarnaslı kavsaralı alçı mihrabı ile oldukça önem arz etmektedir.

2.1.1.8.Ekincik Köyü Cami