Şeyh İsmail Rumi Cami Çizim Numarası: 5-6 Çizim Numarası: 5-6

Resim Numarası: 61-76

İnceleme Tarihi: 21 Haziran 2020/ 15 Kasım 2020

Bulunduğu Yer: Yapı ilçe merkezinde Hocaimat mahallesinde bulunmaktadır. Yapının Durumu: Yapı saha çalışmasında restorasyon görmektedir.

Tarihçesi: Yapı Osmanlı Arşiv belgelerine göre Şeyh İsmail Rumi (1643 ö.) tarafından Kadiri Tekkesi olarak inşa edilmiştir. Kadiriyye tarikatının Şeyhlerinden olan İsmail Rumi’nin yaptırmış olduğu bu tekkenin etrafına dervişlerin iskanı için hücrelerde bulunmakta idi. H.1159/ M.1746 tarihli belgeye göre Hocaimat ve Dailer mahallesindeki bağ, bahçe, dükkan ile Hacaimat mahallesinde bulunan hangah yapıya vakfedilmiştir.⁶³ Ancak belgelerde yapının yapım tarihi ile ilgili bir bilgi bulunmamakta, Şeyh İsmail Rumi’nin 1643 yılında vefat etmesinden dolayı bu tarihten önce yapılmış olmalıdır. Tekkenin yakınına yaptırmış olduğu Tekke Hamamı da yapıya vakfedilmiştir.64

Onarımlar: Yapı 1930 yılında onarım geçirmiştir.65 Bu onarımların ne olduğu bilinmemektedir. 2020 yılının ilk aylarında başlanmış ve saha çalışmamızda halen restorasyonda olan yapıda taşıyıcıların sağlam olanlarına müdahale edilmemekte, kerpiç malzeme yenilenmektedir. Mihraptaki boyalar raspa edilerek kalemişleri ortaya çıkarılmış. Caminin güney-batı köşesine bitişik halde bulunan ahşap tavanlı kagir türbe ve batı cephesine bitişik moloz taş örgülü odunluk bölümü yıkılmıştır.

Mimari Tanım: Cami, moloz taşlarla örülü bahçe duvarı içerisinde eğimli bir arazi üzerine inşa edilmiştir. Kareye yakın enlemesine dikdörtgen planlı, tek mekanlı ve ahşap tavanlıdır. Cami; harim, son cemaat yeri ve giriş bölümlerinden oluşmaktadır (Resim 61) (Çizim 5).

63 BOA. H-29-07-1159 Fon: C..EV.. Dosya No:498 Gömlek No: 25171

64 1763 Nolu Tahrir Defterinin 20. Sayfasında Kastamonu Tosya’da ‘Şeyh İsmail Efendi İbni Ali Vakfı’na ait 1044 tarihli vakfiye

65 Vakıflar Genel Müdürlüğü Kültürel ve Doğal Varlıklarını Koruma Envanteri 14/8/2012 gün ve 54 sayılı tescil kararı eki

Yapının beden duvarları ahşap hatıllar arası kerpiç tuğla malzeme ile hımış tekniğinde örülerek üzeri sıvanmıştır. Kırma çatılı yapının üzeri Marsilya tipi kiremit kaplıdır.

Resim 61: Şeyh İsmail Rumi Cami, Restorasyondan Önceki Genel Görünüm (Eha Yapı Mimarlık- 2019)

Çizim 5: Şeyh İsmail Rumi Cami, Plan (VGM-2019)

Geniş ahşap saçaklı yapının cephelerinde pencere ve kapı açıklıkları haricinde bir hareketlilik görülmemektedir. Doğu cephesinde dördü yukarıda ikisi alt kısımda toplam altı adet pencere açıklığı bulunmaktadır. Üst kısımdaki pencereler dikdörtgen

formda olup küçük boyutludur. Alt kısımdaki pencereler kareye yakın formda büyük boyutlu, demir parmaklıdır (Resim 62).

Resim 62: Şeyh İsmail Rumi Cami, Doğu Cephe

Batı cephesinde iki adet kare formlu pencere açıklığı ile restorasyondan önce var olan odunluk bölümüne geçişi sağlayan tek kanatlı bir kapısı bulunmaktadır (Resim 63). Kuzey cephede bir adet demir parmaklı dikdörtgen formlu pencere açıklığı bulunmaktadır (Resim 64). Güney cephede ise ikisi altta üçü üst kısımda toplam beş adet pencere açıklığı vardır. Pencere düzenlemesi doğu cephesiyle aynıdır. Pencere söve ve lentoları ahşaptır (Resim 65). Kuzey-doğu duvarına bitişik sonradan eklenmiş 1965 tarihli minaresi vardır. Caminin doğu ve güneyinde hazire alanları bulunmaktadır.

Resim 63: Şeyh İsmail Rumi Cami, Batı Cephe

Resim 65: Şeyh İsmail Rumi Cami, Güney Cephe

Yapıya doğu cephesinde bulunan iki kapıdan girilmektedir. Doğu cephesinin kuzeyinde yer alan kapının biri son cemaat yerine biri ise doğrudan harim bölümüne geçişi sağlamaktadır. Bu kapıların önünde ilk incelememizde bir sundurma bulunmaktaydı. Demir doğramalı, çimento zemin ve metal profilli tavana sahip bu bölüm iklim şartlarından dolayı rüzgarı önlemek amacıyla eklenmiştir. Restorasyon çalışmalarında bu bölüm kaldırılmıştır (Resim 66).

Resim 66: Şeyh İsmail Rumi Cami, Doğu Cephe

Doğu cephenin sağ tarafında bulunan bir kapı açıklığı ile kapalı bir mekana ulaşılır. Bu bölüm ayakkabılık olarak kullanılan giriş bölümüdür. Kuzey duvarında

mahfil katına geçişi sağlayan ahşap bir merdiven bulunmaktadır. Tavan kiriş düzenlemesi kuzey-güney yönündedir. Minare kaidesi doğu duvarına bitişik vaziyettedir. Güney duvarında bulunan bir kapı açıklığı ile harim bölümüne geçilir. Batı duvarında dikdörtgen formlu bir pencere açıklığı ve son cemaat yerine geçişi sağlayan bir kapı açıklığı daha bulunmaktadır (Resim 67).

Resim 67: Şeyh İsmail Rumi Cami, Giriş Mekanı, Batıya Bakış

Son cemaat yeri doğu-batı yönünde dikdörtgen planlı, yaklaşık 6.50x3.50 m. ölçülerindedir. Zemini ahşap kaplamalıdır. Güney duvarında dikdörtgen formlu üç pencere açıklığı ile iki pencere açıklığı arasına yerleştirilmiş mihrap bulunmaktadır (Resim 68). Ahşap çatkı arası kerpiç dolgulu olan mihrap nişinin üzeri sıvanmıştır. Çerçeve bölümü ahşap olup dilimli kemerlidir. Kuzey duvarında dikdörtgen formlu bir pencere açıklığı ile bir duvar nişi bulunmaktadır. Batı duvarında moloz taş örgülü odunluk bölümüne geçişi sağlayan bir kapı açıklığı görülmektedir (Resim 69). Camiye sonradan eklenen moloz taş örgülü bu bölüm yapının batı cephesi boyunca uzanmaktadır. Restorasyon çalışmalarında malzeme açısında farklılık gösteren

odunluk bölümü kaldırılmıştır. Son cemaat yerinin tavanı alttan çıtalı ahşap kaplamalıdır.

Resim 68: Şeyh İsmail Rumi Cami, Son Cemaat Yeri, Güney Duvarı

Resim 69: Şeyh İsmail Rumi Cami, Son Cemaat Yeri, Güney ve Batı Duvarları (Eha Yapı Mimarlık- 2019)

Harim bölümüne geçiş yapının doğu cephesinde ve giriş holünün güney duvarında bulunan kapı açıklığıyla sağlanmaktadır. Harim bölümü yaklaşık 9.5x8.5 m. ölçülerinde kareye yakın enlemesine dikdörtgen planlıdır (Resim 70-72).

Resim 70: Şeyh İsmail Rumi Cami, Harim, Güney Duvarı

Resim 72: Şeyh İsmail Rumi Cami, Harim, Kuzey Duvarı

Harim bölümün tabanı ahşap döşemelidir. Güney duvarı ortasında mihrap, güney-batı duvarına bitişik minber, güney-doğu duvarında ise vaaz kürsüsü bulunmaktadır. Üzeri sıvanmış kerpiç malzemeli mihrap yarım daire nişli, dilimli kemerlidir. Restorasyon çalışmalarında yapılan raspa sonucu nişte kalem işi tekniğinde beyaz zemin üzerinde kobalt mavisi ile yapılmış kandil motifi ortaya çıkarılmıştır. Kandilin üst kısmına ise aynı renkten duvar örgüsü görünümü verecek şekilde tuğla şekli çizilmiş araları derz görünümünde boyanmıştır (Resim 73). Güney-batı köşede bulunan ahşap minberin üzeri boyalı olup herhangi bir süsleme ögesi görülmemekte, kaş kamer formunda süpürgelikleri bulunmaktadır. Güney-doğu köşedeki alçı malzemeden vaaz kürsüsü çeyrek konik formundadır.

Resim 73: Şeyh İsmail Rumi Cami, Mihrap

Harimin kuzeyinde ikisi serbest biri duvara bağlı üç destekle taşınan ahşap mahfil katı bulunmaktadır (Resim 74-75). Mahfil katına giriş bölümünün kuzeyinde bulunan ahşap merdivenle ulaşılır. Doğu-batı yönünde dikdörtgen planlı mahfil harim yönünde yarım daire şeklinde çıkıntı yapmıştır. Çıkıntı yapan kısmın iki yanından yükselen iki ahşap direk mahfil katının tavanını desteklemektedir. Dikdörtgen planlı ahşap direkler ‘S’ şeklindeki kıvrımlı başlıklarla mahfilin taban kirişine bağlanmaktadırlar.

Resim 74: Şeyh İsmail Rumi Cami, Harim, Kuzey Duvarı ve Mahfil (Eha Yapı Mimarlık- 2019)

Resim 75: Şeyh İsmail Rumi Cami, Mahfil Katı, Batı ve Kuzey Duvarları

Harim bölümü güney duvarında beş, doğu duvarında dört, batı duvarında iki ve kuzey duvarındaki üç pencere açıklığı ile aydınlatılmaktadır.

Harim tavanının ahşap kirişlemesi kirişlemesi alttan kaplama ahşap tavan ile örtülüdür. Döşeme tahtaları kuzey-güney doğrultusunda atılmış merkezde çokgen bir tavan göbeği bulunmaktadır. Geometrik formlarla bitkisel süslemenin harmanlandığı tavan göbeği on altı köşelidir. On altı parçaya ayrılmış göbeğin, sekizinde çıtalarla küçülerek devam eden altıgenler, aralarında kalan bölümlerde ise kalemişi süslemeleri

görülür. Kalemişinde siyah zemin üzerine beyaz renkle lale motifi ile kıvrılan dal ve yaprak motifleriyle oluşan bir kompozisyon görülmektedir (Resim 76) (Çizim 6).

Resim 76: Şeyh İsmail Rumi Cami, Harim, Tavan Göbeği

Değerlendirme: Kadiriyye Tarikatının Rumiyye kolunun kurucusu olan İsmail Rumi İstanbul, İzmir, Bursa gibi birçok şehirde tekkeler kurmuştur. Tosya’nın Basna köyünde doğmuş olan İsmail Rumi66 Tosya’da Hocaimat Mahallesinde de bir Kadiriyye Tekkesi kurmuştur. Osmanlı arşiv belgelerindeki bilgilere göre tekkenin etrafında dervişlerin iskanı için hücreler bulunmaktaydı. Bahsedilen hücreler günümüzde bulunmamakta ve ne zaman yıkıldığı bilinmemektedir. Yapının dini ve bakım işleri yüzyıllarca Şeyh İsmail Rumi’nin torunları tarafından sağlanmıştır.67 Yapı halk tarafından Tekke Cami olarak da bilinmektedir. Osmanlı arşiv belgelerinde yapı ile ilgili birtakım bilgilere sahip olsak da yapım tarihi ile ilgili bir bilgiye ulaşılamamıştır. Doğum tarihi bilinmeyen Şeyh İsmail Rumini’nin 1643’de vefat etmesinden dolayı yapının 1643 yılından önce inşa edildiğini söyleyebiliriz. Ancak yapının kerpiç malzemeli olmasından dolayı günümüze kadar onarımlar geçirerek gelmiş olması mümkündür.

Bir bahçe içerisinde bulunan yapı enlemesine dikdörtgen planlı, düz ahşap tavanlı camiler grubuna girmektedir. 1965 tarihli minaresi bulunan yapının giriş bölümü ve son cemaat yeri bulunmaktadır. Moloz taş üzerine kerpiç malzeme ile hımış tekniğinde inşa edilmiş yapı harap vaziyetteyken 2020 yılının ilk aylarında restorasyon çalışmalarına başlanmıştır. Caminin güney-batı köşesinde bulunan ahşap tavanlı kagir türbe ile son cemaat yerinin batısına bitişik odunluk kısmı cephe bütünlüğü bozması sebebiyle yıkılmıştır. Caminin güneyinde bulunan hazire alanları tamamen kaldırılmış, doğusunda tek bir mezar taşı bırakılmıştır. Toprağa gömülmüş mezar taşının kime ait olduğu bilinmemektedir.

Malzeme ve plan açısından bölgedeki birçok yapı ile benzerliği olan caminin cepheleri oldukça sadedir. Tosya’daki dini yapılarda en büyük ve en gösterişli tavan göbeğine sahip caminin kandil motifli mihrabı bulunmaktadır. Yapı, Ankara 1 Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’nun 14.08.2012 gün ve 54 sayılı kararı ile tescil edilmiştir. 68

66 Mehmet Akkuş, ‘İsmail Rumi’, TDV İslam Ansiklopedisi, C.23, 2001, s.120. 67 Ergi, a.g.e., s.21

2.1.1.4.Tefsiri Cami