Hadis Metinlerinde Yer Alan Takrîrî sünnetler

Hadis metinleri incelendiğinde sahâbe sözü ya da uygulaması karşısında Rasûlullâh (s.a.s.)’ın sükût ve memnuniyeti ve sözlü onayına dair rivâyetlerin azımsanmayacak derecede olduğu görülmektedir. Bu rivâyetler hakkında bir tasnifât yapmak gerekirse özellikle hadis külliyatında es-Sünen ismiyle bilinen eserlerde yer alan hemen her konuda takrirlerin olduğu görülmektedir. Bununla birlikte sünenlerden daha geniş bir muhtevaya sahip olan el-Cami ismi ile müsemma eserlerde yer alan fazilet ve adab gibi konularda dahi takrirlerin olduğu anlaşılmaktadır. Bu bilgilerden hareketle rivâyetlerde yer alan takrirler temel başlıklar altında tasnif edilebilir. Bu başlıkların en önemlileri akaid konuları, abdest, namaz, oruç, zekat ve özellikle hac ile alakalı ibadet konuları, insani ilişkilerde kul hakkı sınırına riayet edilmesi esasına mebni

olarak zuhur eden günlük hayatı ilgilendiren birçok mesele hakkındaki konular, yiyecek ile ilgili meseleler, edep ile ilgili meseleler olarak özetlenebilir. Şimdi takrîrî sünnetin konusunu teşkil eden iki temel alan olan akaid ve ibadetlerle ilgili takrir örneklerine değinmek istiyoruz:

Takrîrî sünnetlerin en az akaid hakkında vaki olduğunu söyleyebiliriz. Zira bu konuda biz sadece bir rivâyet648 _{tespit edebildik. Bu rivâyette özellikle akaid ile alakalı}

meselelerde lisandan ziyade niyetin sıhhati hakkındaki asgarî sınır, takrîrî sünnet ile çizilmiştir. İlgili rivâyette Hz. Peygamber’in, hanım bir sahâbiye, Allah nerede ve ben kimim şeklinde sorular sorduğu görülmektedir Bu soruların mukabilinde hanım sahâbi Allah Teâlâ'nın gökyüzünde olduğunu ve kendisinin de Allah Rasulü olduğunu beyan etmesi üzerine Rasûlullâh bu cevabı değiştirme veya düzeltme ihtiyacı hissetmemiştir. En azından ilgili rivâyette cevabı ıslah çabası bulunmamaktadır. Hanım sahâbi Allah'ın gökte olduğunu dile getirirken onun yüceliğini vurgulama gayesindedir. Amacı Allah (c.c.)’a mekan izafe etmek değildir. Kadının itikadî anlamda herhangi bir sakıncalı durumu olmaması sebebiyle bu kullanımında herhangi bir mahsur görülmemiştir Dolayısıyla bu rivâyetten hareketle kelamda, Allah inancı ile alakalı meselelerde kavramların hangi niyetlerle kullanıldığı, somut olarak kavramın bağlamından koparılarak tahlil edilmesinden daha önemlidir, denilebilir.

2. Rasûlullâh’ın teşrî yetkisi bağlamında ibadetlerle ilgili takrîrî sünnetlerin incelenmesi

İtikadî meselelerde tespit edilen takrîrî sünnetler sınırlı olmasına rağmen özellikle ibadetler ile alakalı takrirlerin hemen her konuda vaki olduğu görülmektedir. Öyle ki tespit edilen takrirlere mebni müctehid sahâbilerden itibaren ümmetin alimleri tarafından fıkhi hükümlerin verildiği anlaşılmaktadır Zira furû fıkıhla alakalı eserlerin hemen hepsinde takrir ile izah edilen rivâyetlerden istifade edildiği görülmektedir. Bu tespitleri somutlaştırmak gerekirse başta abdest konusu olmak üzere birçok meselede Rasûlullâh’ın teşrî görevini icra ederken takrirlerden istifade ettiğini görebiliriz.

Abdest ile alakalı tespit edilen takrirlerin yer aldığı konular şunlardır:

Hadesin olmadığı durumlarda tek bir abdest ile birçok namazın kılınması649_,

kadın ve erkeğin bir kaptan abdest alması650_{, abdestin; çok akmasına rağmen kan ile}

648 _{Nesâî, Sehiv, 20, hadis no: 1218, III/14. Rivâyetin yorumu ve tahrici için bk. Nuri Tuğlu,}

Maturidilik ve Hadis, Rağbet yay., İstanbul 2016, s. 289.

649 _{Buhârî, Vudû, 54, hadis no: 214, I/53.}

bozulmadığını bildiren rivâyet651_{, oturarak uyuyan kimsenin abdestinin}

bozulmayacağına dair Rasûlullâh’ın sahâbeyi ikrarı652 _{takrir ile gerçekleşen teşrîî}

beyanlardır.

Teyemmüm ile alakalı tespit edilen takrirlerin yer aldığı konular şunlardır: Soğuğun neden olacağı şiddetli hastalanma veya ölüm korkusuyla gusül almaksızın teyemmüm ile yetinilmesi653_{, teyemmümle namaz kıldıktan sonra su}

bulunması halinde namazın sıhhati654 hakkındaki hükümler rivâyetlerde geçen takrirlerle gerçekleşmiştir.

Namaz ile alakalı tespit edilen takrirlerin yer aldığı konular şunlardır:

Mescidde uyumanın hükmü655_{, Abdullah b. Zeyd’in ezanın şer’î geçerliliğine}

dair gördüğü rüyanın delil kabul edilmesi656_{, yüksek bir yerde ezanın okunması}657_,

temyiz çağına ulaşmış çocuğun imameti658_{, görmeyen kimselerin cemaatle kılınan}

namazda imamlık yapması659_{, bir rek’atta zâmmı sure olarak iki surenin birleştirilerek}

okunması660_{, namazın cem edilmesi}661_{, cemaatle kılınan namazda kıyamda durabilecek}

kişinin oturarak namaz kılan kişiye uyması662_{, imam rükûda iken birinci rek’atta yetişen}

kişinin üzerinden Fatiha suresi okumasının sâkıt olması663_{, imama uyan kimsenin onun}

sağ tarafında namaz kılması664_{, Ramazan’da Terâvîh namazı için imama uyulması}665_,

kişinin bildikleri ile Allah’a ilticada bulunması666_{, şükür secdesinin ikrarı}667 _{namaz ile}

ilgili hadis kaynaklarında tespit edilen takrîrî sünnetlerin en çok dikkat çekenleri arasında yer almaktadır.

651 _{Ebû Dâvud, Tahâret, 76, hadis no: 198, I/141.}

652 _{Müslim, Hayız, 376, I/284.}

653 _{Ebû Dâvud, Tahâret, 121, hadis no: 334, I/249.}

654 _{Nesâî, Gusül ve Teyemmüm, 27, hadis no: 433, I/213.}

655 _{Buhârî, Teheccüd, 2, hadis no: 1121, II/49.}

656 _{Ebû Dâvud, Salât, 28, hadis no: 499, I/371.}

657 _{Ebû Dâvud, Salât, 33, hadis no: 519, I/390.}

658 _{Buhârî, Meğâzî, 53, hadis no: 4302, V/150-151.}

659 _{Buhârî, Ezan, 40, hadis no: 666, I/134.}

660 _{Buhârî, Ezan, 105, hadis no: 774, I/154.}

661 _{Ebû Dâvud, Tahâret, 57, hadis no: 149, I/105.}

662 _{Buhârî, Ezan, 47, hadis no: 683, I/137.}

663 _{Buhârî, Ezan, 114, hadis no: 783, I/156.}

664 _{Müslim, Salâtü’l-Müsâfirîn, 709, I/492-493.}

665 _{Ebû Dâvud, Şehru Ramazan, 316, hadis no: 1377, II/527.}

666 _{İbn Mâce, Duâ, 4, hadis no: 3847, V/18.}

Zekat ve sadaka ile ilgili tespit edilen takrirlerin yer aldığı konular şunlardır: Fıtır sadakasının yiyecek bir şeyden verilmesi668_{, malın tamamının infak}

edilmesi669, eşinin izni olmaksızın bir kadının kocasının malından infakta bulunması670 meselelerinde hükmün kaynağı olarak Rasûlullâh (s.a.s.)’ın sahâbeyi takrirleri olduğu görülmektedir.

Oruçla alakalı tespit edilen takrirlerin yer aldığı konular şunlardır:

Yolculuk esnasında oruç tutup fıtır sadakası verilmesi671_{, Ramazan ayında}

tutulamayan oruçların aynı yıl içerisindeki Şaban ayına kadar kazasının ertelenebilmesi672, farz olmaksızın aşure günü orucunun tutulması673, Hz. Peygamber (s.a.s.)’in takrirleri neticesinde bilinmektedir.

Hacc ve menasiki ile alakalı tespit edilen takrirlerin yer aldığı konular şunlardır: Hac ve umre niyeti olmaksızın Mescid-i Haram’a ihramsız bir şekilde girilmesi674, ihramlı iken kişinin güzel koku sürünmesi675, kendisi için avlanmamış bir hayvanın etinden ihramlı kişinin yemesi676_{, Arefe günü sabahında telbiye ve tekbir}

getirilmesi677, telbiyeye bazı lafızların ilave edilmesi678 şeklindeki konular vuzuha kavuşturularak, yapılması neticesinde herhangi bir sakınca olmadığı sonucuna varılan hac ve menasiki ile alakalı belli baslî meseleler olarak karşımıza çıkmaktadır.

İnsani ilişkilerle alakalı İslam’ın koyduğu belli baslî hükümler de bulunmaktadır. Bunların ilk sırasında ticari ilişkilerin hem kişileri hem de toplumları ilgilendiren bir yapıyı haiz olduğu düşünülerek bu konuyla alakalı takrirlerin üzerinde durulabilir:

Cahiliye döneminde var olan ve ticari amaçla kurulan pazarların varlığını devam ettirmesi679, paranın saklanması ve ticaret vesilesiyle arttırılması680, insanlar arası ticari ilişkiler gerçekleşirken yani alışveriş yapılırken kendi aralarında tespit ettikleri ve

668 _{Buhârî, Zekât, 72, hadis no: 1505, II/131.}

669 _{Ebû Dâvud, Zekât, 40,hadis no: 1678, III/107-108.}

670 _{Buhârî, İlim, 32, hadis no: 98, I/31.}

671 _{Müslim, Savm, 1116, II/786.}

672 _{Ebû Dâvud, Savm, 40, hadis no: 2399, IV/72.}

673 _{Müslim, Sıyâm, 1128, II/794.}

674 _{Buhârî, Meğâzî, 35, hadis no: 4149, V/122.}

675 _{Buhârî, Hacc, 143, hadis no: 1754, II/179.}

676 _{Buhârî, Meğâzî, 35, hadis no: 4149, V/122.}

677 _{Müslim, Hacc, 1285, II/933.}

678 _{Ebû Dâvud, Hacc, 26, hadis no: 1813, III/220.}

679 _{Buhârî, Buyû‘, 1, hadis no: 2050, III/53.}

uyguladıkları bazı şartların geçerliliğini sürdürmesi681_{, Yahudilerle alışveriş}

yapılmasında herhangi bir sakınca görülmemesi682 _{ve borç verirken kefil isteğinde}

bulunulması683 _{ticaretle alakalı takrirler arasında zikredilebilir.}

Yiyecek ve içeceklerle alakalı tespit edilen takrirlerin yer aldığı konulardan bazıları şunlardır:

Düşman topraklarındaki yiyeceklerin başka bir mekana götürülmesi684_{, ağaç}

yapraklarının diken vb. yenilmesi685_{, müşriklerin kabından yemek yenilmesinin caiz}

olması686_{, çekirge}687 _kertenkele688_{, at}689 _{ve tavşanın yenilmesi}690 _{ahkâma dair takrirlerin}

hakim olduğu konulardır. Yiyecek ve içeceklerle alakalı takrirler tespit edilirken herhangi bir içeceğin Rasûlullâh (s.a.s.)’ın ikrarı ile helal kılındığını beyan eden bir rivâyet ile karşılaşılamamıştır.

Kılık kıyafet ve ziynet eşyaları ile alakalı tespit edilen takrirlerin bazıları şu konular hakkındadır:

Erkeklerin kıyafetlerinin yere sürünmesi yasaklanmış olmasına rağmen kadınların elbiselerinin yere sürülmesinin bir sakınca teşkil etmemesi691_{, kadınların altın}

yüzük ve küpe takabilmeleri692_{, gerdanlık takmalarında herhangi bir mahsur olmadığına}

delâlet eden Rasûlullâh’ın takrirleri693 _{kılık kıyafet ve ziynet eşyaları hakkındaki en çok}

dikkat çeken konular olarak sıralanabilir.

Aile hukuku ile alakalı takrirlerin bulunduğu da görülmektedir. Mesela mehirsiz bir şekilde evliliğin gerçekleşmesi694 _{ve düğünde def çalınması ve bazı şarkıların}

681 _{Buhârî, Buyû‘, 34, hadis no: 2097, III/62.}

682 _{Tirmizî, Buyû‘, 7, hadis no: 1213, II/509.}

683 _{Buhârî, Kefâlet, 1, hadis no: 2291, III/95.}

684 _{Ebû Dâvud, Cihâd, 137, hadis no: 2706, IV/341.}

685 _{Buhârî, Fezâilü’s-Sahâbe, 15, hadis no: 3728, V/22.}

686 _{Ebû Dâvud, Et’ıme, 45, hadis no: 3838, V/648.}

687 _{Buhârî, Zebâih ve Sayd, 13, hadis no: 5495, VII/90.}

688 _{Buhârî, Et’ıme, 10, hadis no: 5391, VII/71; Müslim, Zebâih ve Sayd, 1942, III/1541.}

689 _{Buhârî, Zebâih ve Sayd, 27, hadis no: 5519, VII/95.}

690 _{Buhârî, Hibe, 5, hadis no: 2572, III/155.}

691 _{İbn Mâce, Tahâret, 79, hadis no: 531, I/334.}

692 _{Buhârî, Libâs, 56, hadis no: 5880, VII/158.}

693 _{Ebû Dâvud, Tahâret, 119, hadis no: 317, I/233-234.}

söylenmesi695 _{karşısında Rasûlullâh ikrarda bulunmuştur. Aynı şekilde bir kadının eşini}

muhalaa ile boşayabilmesi de Hz. Peygamber (s.a.s.)’in takrirleri ile gerçekleşmiştir696_.

Haksız yere birinin öldürülmesi söz konusu olduğu takdirde cahiliye döneminde uygulanan kasâmenin İslam geldikten sonra da varlığını devam ettirmesi takrir ile mümkün olmuştur697_.

Takrîrî sünnetlerin iki temel alanından bahsedilmesi mümkündür. Bunlardan biri cahiliye öncesi uygulamalardan sakıncalı olanların ıslah edilmesi, haram olanların yasaklanması ve uygun görülenlerin varlığını devam ettirmesine zemin hazırlayan veçhesidir. Diğeri ise özellikle sahâbenin risalet döneminde İslam’ın ahkâma dair konularda söz sahibi olarak verdiği hükümlerin Rasûlullâh (s.a.s.)’ın onayladığı veçhesidir. Dolayısıyla sahâbe hükümlerinin ve içtihatlarının takrirler neticesinde sünnet formunu aldığı söylenebilir. Bu tür takrirler çok fazladır. Bazılarını şu şekilde sıralamak mümkündür:

Risalet döneminde hüküm verirken kâdının içtihadı698_{, Said b. Muâz’ın Ben-i}

Kurayza Yahudileri hakkındaki hükmü699_{, yapılan tartışmaları ve çekişmeleri ortadan}

kaldırmak için kur’a uygulaması700_{, hâkim olmasa bile bir kişinin iki müddei arasında}

hüküm vermesi701 _{risalet dönemi dahil olmak üzere hükümlerin verilmesinde}

Rasûlullâh’tan başka kişilerin de faal olduğunu ortaya koymaktadır.

Ahlak ve adab ile ilgili takrirlerin olduğu da görülmektedir. Buluşma esnasında musafahada bulunma702_{, müşrik akrabalarla sıla-i rahîme devam etme}703_{, mescitte şiir}

okuma704, müşriklerin hicvedilmesi, özellikle bunu yapan Hassân b. Sabit’e müsaade edilmesi705, gazveye giderken def çalınması706 gibi konular takrîrî sünnetin faaliyet alanı olarak görülmektedir.

695 _{Buhârî, Meğâzî, hadis 12, no: 4001, V/82.}

696 _{Buhârî, Talâk, 12, hadis no: 5273, VII/46-47; Ebû Dâvud, Talâk, 18, hadis no: 2227, III/544;}

Nesâî, Talâk, 59, hadis no: 3463, V/387.

697 _{Müslim, Kasâme ve Muharribîn, 1670, III/1295.}

698 _{Ebû Dâvud, Akdıye, 11, hadis no: 3592, V/443; Tirmizî, Ahkâm, 3, hadis no: 1327, III/9.}

699 _{Müslim, Selâm, 2208, IV/1731.}

700 _{Ebû Dâvud, Talâk, 32, hadis no: 2269, III/580; İbn Mâce, Ahkâm, 20, hadis no: 2348, III/436.}

701 _{Müslim, Akdıye, 1721, III/1345.}

702 _{Buhârî, İsti’zân, 27, 6263, VIII/59; Tirmizî, İsti’zân, hadis no: 2729}

703 _{Müslim, Zekât, 1003, II/696.}

704 _{Nesâî, Mesâcid, 22, hadis no: 716, II/87.}

705 _{Buhârî, Edeb, 90, hadis no: 6150, VIII/36-37.}

Temel hadis kaynakları incelendiği zaman yukarıda zikredildiği üzere İslam’ın ahkâmı ile alakalı hemen her konuda takrirlerin varid olduğu görülmektedir. Takrîrî sünnetler bir konu hakkında hükmün değişmesinde etkin rol almışlardır. İnsan topluluklarının uygulamaları daha ziyade mezheplerin kabulleri ile şekillendiği için belli baslî mezheplerin herhangi bir konu hakkındaki takrirlere karşı tutum ve tavırları ümmetin, Rasûlullâh’ın sükutu, sahâbe uygulamalarını onaylaması, cahiliye uygulamalarından sakıncalı olmayanları reddetmemesi, hoşuna giden şeyleri beden diliyle ve övücü ifadelerle teşvikine verdiği değeri görebilmek adına mühimdir.

Herhangi bir konudaki takrîrî sünnetin mezhepler arasında aynı değere sahip olmadığı bilinmektedir. Kimi zaman bir mesele hakkındaki takririn hükmü tüm mezheplerce kabul edilmektedir. Reddine dair yaklaşımların kişisel görüşler olduğu görülmektedir. Hanefi, Şafii, Mâliki ve Hanbelilerin bir konu hakkında takriri kabul ederek hükümlerde bulunmaları sebebiyle ittifak halinde oldukları söylenebilir. Kimi zaman ise aralarında ihtilafın olduğu görülmektedir. Bu ihtilaflar helal ve haram sınırları çerçevesindeki farklı yaklaşımlar ile gerçekleştiği gibi mekruh ve mübah çerçevesinde de gerçekleşebilmektedir. Aslında bu ihtilafların temelinde usulî yaklaşımlarındaki farklılık yatmaktadır. Çünkü takrîrî sünnet tüm mezheplerde aynı statüye sahip değildir. Bazı mezhepler onu kavli ve fiilî sünnetle hüccet değeri bakımından aynı görürken bazı mezhepler ise zikredilen iki sünnet türünden daha aşağı bir statüde görmektedirler. Bu sebeple teâruz halinde verilen hükümlerin farklılaşması da olağan bir durum olarak karşılanabilir.

Takrîrî sünnetin hükümlerin istinbatındaki faaliyetlerini görebilmek ve mezheplerin aralarında bu eksende zuhur eden ihtilaflardan hareketle Rasûlullâh (s.a.s.)’ın teşrî yetkisi sadedinde takrîrî sünnetin hüccet olarak kullanıldığını delillendirmek bakımından önemlidir. Zira hüccet değeri olmayan bir şey ihtilaf konusu ve delili olamaz. Takrîrî sünnetin teşrî alandaki hüccet değerini ortaya koyabilmek ve bunu somutlaştırmak gayesiyle bazı misaller verilebilir.

Belgede Hz. Peygamber'in teşrî yetkisinin sınırını tespitte takrîrî sünnetin rolü / The role of tacit sunnah in determining the limit of the legislative authority of the Prophet (sayfa 141-147)