Hükümetlerarası Yaklaşımlar

Uluslararası düzeyde bütünleşmede ayrı egemen bir otoritenin yaratılmasından ziyade işbirliği, pazarlıklar, görüşmeler gibi unsurları önemli gören hükümetlerarası yaklaşım ya da hükümetlerarasıcılık (intergovernmentalism), ulus-üstü bütünleşmeyi isminden de anlaşıldığı gibi hükümetlerarasında devam eden bir süreç olarak görür. Bu yönüyle özellikle federalizm ve neofonksiyonalizmin merkezîleşme ve uluslar-üstücü öğelerine tepki mahiyetinde⁴⁷⁵ onlardan daha farklı bir anlayışla bütünleşmenin ulus-devletleri ortadan kaldırmadan, devletlerin egemenlikleri devretmeden de mümkün olabileceğini gösteren bir yaklaşımdır.

Siyasi müzakere süreçlerinin bir sonucu olarak ulus-üstü bütünleşme, bilinçli, daha önce tanımlanmış politik ve sosyo-ekonomik tercihler temelinde ulusal aktörler tarafından gerçekleştirilir. Bu yaklaşım açısından üniter devletler, devletletlerarası sistemin evriminden

472 Nye, “Comparing Common Markets: A Revised Neo-Functionalist Model”, s. 812–821. Dougherty and Pfaltzgraff, s. 428–429.

473 Bu bağlamda neofonksiyanalizmin teorik ve ampirik zayıflıkları, önce Batı Avrupa’ya, daha sonra dünyanın azgelişmiş bölgelerinde bütünleşme sürecine uygulandığında en iyi şekilde gösterilebilineceği iddia edilmektedir. Haas’ın çalışmaları açısından yapılan bir analiz için bkz. Hansen, s. 245–246. Ayrıca neofonksiyonalistlerin kendi kendilerine yaptıkları eleştirileri için bkz. Niemann and Schmitter,

“Neofunctionalism”, s. 51–53.

474 Niemann, s. 27.

475 Çakır, s. 19.

çıkarlarını tanımlayan rasyonel aktörlerdir.⁴⁷⁶ Dolayısıyla üye devletler ve onların çıkarlarının ulus-üstü bütünleşmede merkezî bir nitelikte olduğu öne çıkarılır.

Hükümetleararasıcılığa göre ulus-devletler, rasyonel bir bakış açısıyla kazançları, kayıplarından fazlaysa uluslararası alanda bütünleşme girişimlerine gidebilir. Hükümetler, potansiyel ortak kazançlarının daha fazla olacağı kurumlara egemenliklerini aktarırlar.⁴⁷⁷ Onlara göre, bu süreç, hükümetlerarasında işleyen bir süreçtir ve ulus-devlet korunarak da sağlanabilir. Süreç üzerinde devletlerin kontrolü esastır. Ortak kurumlar, sadece devletleararası temsilcilerin karar almayı kolaylaştırmak nedeniyle oluşturulmuştur.

Bütünleşme süreci, devletlerin ve onların egemenliklerinin üzerinde bir otorite oluşturmaya yönelik değil, işbirliği sonucunda ortaya çıkan bir durumu anlatır.

Hükümetlerarası yaklaşımların realist ve liberal olmak üzere iki versiyonu bulunur.

Ulus-devletin geçirdiği evrim yanında gelecekteki konumuyla yakından ilgilenerek uluslararası düzeyde bütünleşmeyi anlamaya çalışan realist hükümetlerarası yaklaşım, işbirlikleri, güç kaygıları ve stratejik hesaplar gibi realist argümanlar etrafında sürece açıklamalar getirmeye çalışırlar. Bu analizlerde, devletlerin çıkar ve güç dengeleri gözetilir.

Liberal hükümetlerarası yaklaşıma göreyse, devletlerin işbirliği çabaları yine realist versiyonda bulunan şekliyle ulusal çıkarlar doğrultusunda belirlenir. Ancak liberal hükümetlerarası yaklaşım, devletlerin içyapılarına ve taleplerine de dikkat ederek realist argümanlardan farklılaşır.⁴⁷⁸

Geleneksel egemenlik fikrinin artık eskidiğini düşünen, neofonksiyonelizme yönelik eleştirilerde bulunan Hoffman, uluslararası düzeyde bütünleşme süreçleriyle devletlerin etkisizleştiğine karşı çıkar. Hofmann, ulus-devletin ötesine geçme arayışlarının yeni ve daha geniş kapsamlı bir ulus-devlet yaratmakla ilgili olduğunu belirtir. Ona göre hikâye eski olsa da ölçek yenidir. Ölçek yeniyken, oyun eski olsa da ölçü yenidir.⁴⁷⁹ Buna göre “ulus-devlet, bugün eski şişelerdeki yeni şaraptır, ya da sıradan eski bir şişe içerisinde aynı eski şarap

476 Rosamond, s. 131.

477 Andrew Moravcsik, The Choice for Europe: Social Purpose and State Power from Messina to Maastricht, Ithaca, New York, Cornell University Press, 1998, s. 9.

478 Hükümetlerarasıcılığın realist ve liberal versiyonlarının detayları için bkz. Özdemir, Avrupa Mantığı, s. 82–

92. Andrew Moravcsik and Frank Schimmelfennig, “Liberal lntergovernmentalism”, Antje Wiener and Thomas Diez (Eds.), European Integration Theory, Second Edition, New York, Oxford University Press, 2009, s. 67–87.

479 Stanley Hoffmann, “Obstinate or Obsolete? The Fate of the Nation-State and the Case of Western Europe”, Daedalus, Vol. 95, No. 3 Tradition and Change, (Summer 1966), s. 911.

değildir.”⁴⁸⁰ Durum böyle olunca, ulusal hükümetler tarafından temsil edilen ulus-devletler, uluslararası ilişkilerin hâlâ en önemli aktörüdür. Burada uluslararası bütünleşmeye yön vermede ulusal çıkarlar, amaçlar ve gelişmeler karşısında alınan pozisyonların belirleyiciliği vurgulanır. Uluslararası düzeyde bütünleşme süreçlerinde devletlerin çıkarlarının peşine düşmeleri neticesinde yine çıkarlarına uygun biçimde anlaşmalar oluşturmasıyla gelişim sağlanmaktadır. Dolayısıyla söz konusu süreç, Hoffman için devletlerin çıkarlarını için imzaladıkları anlaşmalar bütünüdür.

İşbirliğinin nedenlerini devletlerin içyapılarında arayan liberal hükümetlerarası yaklaşımların önemli ismi Andrew Moravcsik’tir.⁴⁸¹ Bütünleşmenin devletlerüstü değil de devletlerarasında hükümetler aracılığıyla yürüdüğünü savunan Moravcsik, görüşlerini neofonksiyonel yaklaşımının noksanları üzerinden temellendirir. Önemini teslim etmekle birlikte, neofonksiyonelizmin genel teorik altyapı ile temellenmemiş olmasından ileri gelen birkaç eksikliği bulunduğuna dikkat çeken Moravcsik, neofonksiyonalizm bütünleşmede yayılmacı ve kademeli bir geçiş öngörmesine karşılık, yayılmanın ekonomik alanın ötesinde siyasal alanda ciddi karşılık bulamadığını belirtir. Buna ek olarak neofonksiyonalizm, farklılıkları minimize etme konusunda başarı sağlasa bile, nihai olarak bütünleşmenin gideceği uğrak bakımından belirsizliklerle doludur.⁴⁸²

Hoffmann’ın bütünleşmede devletlerin çıkarlarının belirleyiciliğine yaptığı vurgu, Moravcsik’in düşüncelerinde de görülür. Moravcsik’e göre liberal hükümetlerarasıcılığın özünde rasyonel devlet davranışları varsayımı, ulusal çıkar düzenlemelerinin liberal teorisi ve devletlerarası pazarlıkların hükümetlerarası analizi olmak üzere üç temel öğe vardır.⁴⁸³ Ekonomik olarak karşılıklı bağımlılığın faydaları ile zararları, ulusal tercihler üzerinde belirleyici olurken, hükümetler de vatandaşları için bu tercihlerden kendilerini oluşturan

480 Hoffmann, s. 908–909.

481 Moravcsik, bu yaklaşımını 1990’lı yılların başından itibaren ortaya koyar. Buna göre devletler özellikle ülke içerisindeki baskılardan kurtulabilmek yanında çıkarlarının uyuşması neticesinde işbirliği ve bütünleşme girişimlerine girişmektedirler. Andrew Moravcsik, “Negotiating the Single European Act: National Interests and Conventional Statecraft in the European Community”, International Organization, Vol. 45, No. 1 (Winter 1991), s. 19–56.

482 Moravcsik’in neofonksiyonel yaklaşıma yönelik eleştirileri için bkz. Andrew Moravcsik, “Preferences and Power in the European Community: A Liberal Intergovernmentalist Approach”, Journal of Common Market Studies, Vol. 31, No. 4 (December 1993), s. 474–477. Andrew Moravcsik, “The European Constitutional Compromise and the Neofunctionalist Legacy,” Journal of European Public Policy, Vol. 12, No. 2 (April 2005), s. 349–386.

483 Moravcsik, “Preferences and Power in the European Community”, s. 480.

iradeye en yakınını hayata geçirmekle görevlidirler.⁴⁸⁴ Bütünleşmenin anlaşılabilmesi açısından ulusal liderlerin devletin iç siyasetinden türeyen ulusal tercihlere göre rasyonel olarak seçtiği kararlar önemlidir. Bu doğrultuda Moravcsik, liberal hükümetlerarasıcılığın çözümleme çerçevesi aşağıdaki tabloda (bkz. Tablo 5) sunmaktadır:

Tablo 5: Liberal Hükümetlerarasıcılığın Analiz Çerçevesi

Liberal Teoriler Hükümetlerarası Teoriler

(Sonuçlar için uluslararası talepler) (Sonuçların uluslararası arzı) Temel toplumsal faktörler: Temel siyasal faktörler:

Siyasi kurumlarda temsil edilen Ulusal tercihlerin yoğunlukları İç toplumsal aktörlerden gelen baskılar alternatif koalisyonlar mevcut sorun

bağlantıları

Ulusal tercih devlet tercihlerinin devletlerarası müzakereler sonuç

oluşumu biçimlenmesi

Kaynak: Andrew Moravcsik, “Preferences and Power in the European Community: A Liberal Intergovernmentalist Approach”, Journal of Common Market Studies, Vol. 31, No. 4 (December 1993), s. 482.

Bu analiz çerçevesi doğrultusunda Moravcsik, liberal hükümetlerarasıcılığı, büyük pazarlığa dayandırdığı teorisini üç aşamalı biçimde oluşturur. Buna göre öncelikle ekonomik veya jeopolitik çıkarlar çerçevesinde devletlerin tercihleri belirlenir. Bunu takiben devletlerarası pazarlıklar neticesinde uzlaşmaya varılır ve son olarak da devletlerin sorumluluk verdikleri kurumların karar alma mekanizmaları etkili olur.⁴⁸⁵