B. Bütünleşmenin Farklı Düzeylerde Açıklanması
II. BÜTÜNLEŞMENİN BOYUTLARI
Bütünleşmenin şimdiye kadar ele alınan birden çok tanımı, onun çok boyutlu niteliğini açıkça gösteriyor. Literatürde bütünleşme olgusunun hem ulusal düzeyde hem de uluslararası düzeyde birbirinden çok da bağımsız olmayan ekonomik, siyasal ve toplumsal olmak üzere üç
70 Donald J. Puchala, “The Pattern of Contemporary Regional Integration”, International Studies Quarterly Vol.
12, No. 1 (March 1968), s. 39.
71 Puchala, “Of Blind Men, Elephants And International Integration”, s. 277.
72 Nicholas Moussis, Avrupa Birliği Politikaları Rehberi, (Çev. Ahmet Fethi), İstanbul, Mega Press, 2004, s. 10.
73 Walter Mattli, The Logic of Regional Integration, Europe and Beyond, Cambridge, Cambridge University Press, 1999, s. 41.
temel boyutuna yoğunlaşıldığı göze çarpmaktadır. Ağırlığın bu üç temel üzerinde olması, diğer boyutlarının önemsiz olduğu anlamına gelmemektedir. Bütünleşmenin her iki düzeyde de siyasal, ekonomik, toplumsal, hukuksal, kültürel, güvenlik, coğrafi, stratejik gibi boyutları vardır. Ayrıca bütünleşme süreçlerinin bu boyutlarının da kendi içinde kuşkusuz birçok katmanı bulunduğu göz ardı edilemez. Bütünleşmelerden söz ederken farklı boyutları vurgulamak, farklı süreçlerden söz etmeyi değil, aksine birbirini tamamlayan etkileşimler üzerinde durmayı gerektiriyor. Bu boyutlardan birinin ya da birkaçının eksik olması, bütünleşmenin her iki düzeyde de uyum, kaynaşma, bir aradalık gibi anlamlı bir etki oluşturmasının önüne geçebilecektir.
Bütünleşme olgusunu kuramsal olarak ele alıp bu çerçeveler üzerinden anlamlı yaklaşımların üretilmesi bağlamında normatif, siyasi tarih ve hukuksal akımların etkisi oldukça büyüktür.74 Bütünleşmenin hangi boyutlar ekseninde ele alınacağı konusunda çeşitli fikirler bulunmaktadır. Ulusal bütünleşme açısından bakıldığında örneğin Birch, Tablo 1’de görüldüğü biçimiyle ulusal bütünleşme süreçlerinin genel olarak toplumsal, ekonomik ve siyasal olarak üç boyutta analiz edilebileceğini söylemektedir.
Tablo 1: Ulusal Bütünleşme Deneyimleri Analiz Çerçevesi
Toplumsal bütünleşme Asimilasyon
Eritme potası Kültürel çoğulculuk Ekonomik bütünleşme
Tam bütünleşme Kısmi bütünleşme Ekonomik ayrım Siyasi bütünleşme
Siyasal asimilasyon Uyum (Accommodation) Etnik çatışma
Çoğunluk kontrolü
Kaynak:Anthony H. Birch, Nationalism and National Integration, London, Unwin Hyman, 1989, s. 51.
Öte yandan, bütünleşmenin boyutlarını incelerken uluslararası düzeye odaklanan Dougherty ve Pfaltzgraff, bütünleşmenin çok boyutlu niteliğinin yaygın biçimde kabul edildiğini dile getirerek bu konuda yazanların birtakım ortak yönlerine dikkat çekmektedir.
Buna göre bütünleşmenin, teorileri bağlamında ortak kimlik ve duygusu ile bütünleşmiş
74 Dedeoğlu, Uluslararası İlişkilerde Özel Bir Alan: Bölgesel Bütünleşme, s. 138–139.
topluluğa yol açan siyasal, toplumsal, kültürel ve ekonomik boyutları bulunmaktadır.75 Hughes ve Schwarz ise, devletlerarası bütünleşmenin üç boyutta ele alınabileceğini belirtirler.
Bu boyutlar siyasi kaynaşma (political amalgamation), diplomatik düzeyde hükümetlerararası işbirliği ve kitlesel topluluk (mass community) biçimindedir. Siyasi kaynaşmayla, devletleri bir araya getiren merkezî örgütlenmelerin gelişimi ve işleyişi vurgulanır. Hükümetlerarası işbirliği, devletleri bir araya getiren merkezî örgütlenmeler dışındaki diplomatik alanlarda bu devletlerin işbirliğinin artırılması anlamına gelir. Kitlesel toplulukla bu devletlerin nüfusları arasındaki dostane ilişkiler ile yakınlıklarının ne derece göründüğü kastedilir.76
Bunlarla paralel biçimde Nye, uluslararası bütünleşmenin ölçülmesine yönelik ortaya attığı tipolojisine göre uluslararası bütünleşmenin üç boyutu bulunur.77 Bu bağlamda ona göre bütünleşmenin ölçülebilir nitelikleri bağlamında ekonomik, toplumsal ve siyasal bütünleşmedir. Böyle bir sınıflandırmada bütünleşme, sırasıyla ulus-ötesi bir ekonomi, toplum ve siyasi sistem formlarında oluşmaktadır.78 Burada ekonomik bütünleşme, taraflararası yüksek ticaretten teşkil olurken toplumsal bütünleşme, kitleler, seçkinler ve özel grupların birleşmesini içerir. Siyasi bütünleşmeyse, daha geniş biçimde uluslararası bürokratlar ve davranışsal benzerlik gösteren uluslararası düzeylerde alınan kararları içerir. Bütünleşmenin ekonomik, toplumsal ve siyasal alanda gerçekleşme düzeylerini belirlemek için birtakım ölçütleri temel alan Nye’ın sınıflandırması, uluslararası bütünleşmenin birbiriyle yakından ilgili boyutlarını alt kategorileri ve uygulamalarıyla birlikte ortaya koyar.79 Ekonomik bütünleşmeyi yüksek ticaret oluştururken, toplumsal bütünleşme kitlelerin, özel grupların veya seçkinlerin bir araya getirilmesini içerecektir. Siyasi bütünleşmeyse, uluslararası düzeyde daha fazla karar, uluslararası bürokrasi de dahil olmak üzere geniş bir yelpazeyi kapsamaktadır.
Öte taraftan Heywood, bölgeselleşme ekseninde bütünleşmenin ekonomik, siyasi ve güvenlik olmak üzere üç boyutlu bir sınıflandırmayla ele alınabileceğinden bahseder.80
75 James E. Dougherty and Robert L. Pfaltzgraff, Contending Theories of International Relations: A Comprehensive Survey, Fourth Edition, New York, Longman, 1997, s. 421–422.
76 Barry B. Hughes and John E. Schwarz, “Dimensions of Political Integration and the Experience of the European Community”, International Studies Quarterly, Vol. 16, No. 3 (September 1972), s. 264.
77 Joseph S. Nye, “Multinational Enterprises and Prospects for Regional and Global Political Integration”, Annals of the American Academy of Political and Social Science, Vol. 403, (September 1972), s. 118.
78 Nye, Peace in Parts: Integration and Conflict in Regional Organization, s. 26–27.
79 Sınıflandırma ve özellikleri için bkz. Nye, “Comparative Regional Integration: Concept and Measurement”, s.
858, 875. Charles W. Kegley and Llewellyn D. Howell, “The Dimensionality of Regional Integration: Construct Validation in the Southeast Asian Context”, International Organization, Vol. 29, No. 4 (Autumn 1975), s. 1002.
80 Heywood, Küresel Siyaset, s. 568–569.
Törnudd ise bütünleşmenin alt, orta ve üst düzeylerde olmak üzere, siyasal, ekonomik, askerî ve iletişime ilişkin boyutlarda anlaşılabileceği üzerinde durur.81 Bunun dışında bütünleşmenin siyasal, fiziksel, toplumsal ve psikolojik bütünleşme gibi farklı türlerde sınıflandırılmaları da yapılmaktadır.82 Wæver da bütünleşmenin kimliği ve güvenliği dönüştürebilecek bir potansiyele sahip olduğunu belirtirken bütünleşmeyi çalışmak için kimlik, güvenlik ve bütünleşme üçlüsünün araştırılması gerektiğini belirtir.83 Bunları da dikkate alarak bütünleşmelerin tüm yönlerini kapsayacak şekilde hem ulusal hem de uluslararası düzeyde boyutları üzerinde durulacaktır.