Giderlerin Gider Yerlerine Dağıtımı

İşletmede üretilen ürünlerin maliyetlerinin gider yeri ve mamul birimi bazında oluşumunu izlemek için, doğru bir şekilde gider yerleri belirlendikten sonra gider dağıtımı yapılır. Giderlerin gider yerleri bazında izlenmesi ve dağıtımı maliyet muhasebesinin en önemli konularını oluşturmaktadır. Gider dağıtımının nedenlerini şöyle özetlemek mümkündür (Jiambalvo, 2004:188):

i. Ürün maliyetlerinin belirlenmesini sağlamak,

ii. Yöneticilere karar verme sürecinde yardımcı olmak,

iii. Etkin kaynak kullanımını sağlamak,

iv. Yardımcı gider yerlerinden sağlanan hizmet ve üretimleri değerlendirmek.

Birim maliyetin oluşmasını sağlayan gider dağıtım süreci üç aşamada gerçekleşmektedir (Yükçü, 2007:257-274):

i. Gider türlerinin gider yerlerine dağıtılması (Birinci Dağıtım),

ii. Yardımcı üretim ve hizmet gider yerlerinde toplanan giderlerin esas üretim gider yerlerine dağıtımı (İkinci Dağıtım),

iii. Esas üretim gider yerlerinde toplanan giderlerin mamullere yüklenmesi (Üçüncü Dağıtım).

3.4.8.1. Birinci Dağıtım

Giderlerin oluştukları anda hangi gider yerlerine ve hangi maliyet hesabı aracılığı ile verileceğinin belirlenmesi işlemine giderlerin birinci dağıtımı denilmektedir (Akdoğan, 2009:354). Birinci dağıtım ile ilgili yapılacak olan işlemleri iki aşamaya ayırabiliriz;

Birinci aşama; gider yerlerinin direkt giderlerinin belirlenmesidir. Gider yerlerinin direkt giderleri, direkt ilk madde ve malzeme, direkt işçilik giderinin yanı sıra direkt genel üretim giderleri de olabilir. Burada kullanılan direkt ifadesi giderin gider yerleri ile direkt olarak ilişkilendirilebildiğini anlatmaktadır. Yani, söz konusu giderin ilgili gider yerinde ortaya çıktığı bellidir ve dağıtım anahtarı kullanılmadan gider yerine

İkinci aşama; gider yerlerinin endirekt giderlerinin belirlenmesidir. Endirekt giderleri, gider yerleri ile direkt olarak ilişkilendirilemeyen, dolayısıyla gider yerlerine yüklenmesi bazı dağıtım anahtarları vasıtasıyla gerçekleşen giderleri ifade etmektedir. Tanımda ifade edilen dağıtım anahtarı ise; gider yeri açısından direkt olmayan genel üretim giderlerinin, gider yerlerine dağıtılmasında kullanılan ölçülerdir (Üstün, 1996:188). Dağıtım anahtarları, genelde ikinci dağıtımda kullanılmasının yanında bazen birinci dağıtımda endirekt giderlerin dağıtılmasında da kullanılmaktadır.

Kimi giderlerin doğası gereği gider yeri için endirekt gider (vergi, sigorta, amortisman, kira vb) olmasına karşın kimi giderler de gider yeri için direkt gider olduğu halde ölçümleme yapılamadığı veya yeteri kadar gider yeri açılamadığı için endirekt gider niteliği kazanmaktadır. Örneğin; enerji, su tüketildikleri gider yeri için direkt gider olmasına rağmen her gider yerine sayaç takarak ölçümünün yapılması gereksiz ve maliyetli olması gerekçesiyle ölçülemediğinden dolayı endirekt gider kabul edilmektedir. Her ne sebeple olursa olsun ortaya çıkan endirekt giderler ya mevcut gider yerlerine dağıtım anahtarlarıyla dağıtılmalı ya da söz konusu giderler için gider yerleri oluşturarak her biri kendine ait gider yerine direkt olarak yüklenmelidir (Büyükmirza, 2009:200).

3.4.8.2. İkinci Dağıtım

Üretimle ilgili gider yerlerinde toplanan giderler, mamul maliyetinin tespit edilebilmesi amacıyla esas üretim gider yerlerine dağıtılmasına ikinci dağıtım denilmektedir (Çaldağ, 2008:85). Birinci dağıtımda esas üretim gider yerlerine, yardımcı üretim gider yerlerine ve yardımcı hizmet gider yerlerine direkt ve endirekt nitelikteki giderlerin dağıtımı yapılır. İkinci dağıtımda ise yardımcı üretim ve yardımcı hizmet gider yerlerine dağıtılan, üretilen mamul için endirekt nitelikteki giderlerin esas üretim gider yerlerine dağıtım yapılır. Bu dağıtımda kullanılabilecek yöntemler şunlardır (Karakaya, 2007:398-411, Büyükmirza, 2009:209-220):

i. Basit Dağıtım Yöntemi: Dağıtıma tabi gider yerleri arasındaki hizmet ilişkilerini dikkate almayan bir yöntemdir. Bu yönteme göre, dağıtıma tabi tutulacak gider yeri giderleri belirlenen bir dağıtım ölçüsü aracılığıyla doğrudan esas üretim gider yerlerine dağıtılır.

ii. Kademeli Dağıtım Yöntemi: Dağıtıma tabi gider yerleri arasındaki hizmet ilişkilerini kısmen dikkate alan bir yöntemdir. Bu yönteme göre, ilk önce dağıtıma tabi tutulacak gider yerlerinin dağıtım sırası⁹ belirlenir. Dağıtıma tabi tutulan gider yeri kendisinden sonra dağıtılan gider yerlerinden ve kendisinden pay almayacak şekilde dağıtım gerçekleştirilir.

iii. Turlama Dağıtım Yöntemi: Dağıtıma tabi gider yerleri arasındaki hizmet ilişkilerini dikkate alan bir yöntemdir. Dağıtıma tabi gider yerlerinden karşılıklı git-gel turları yaparak gider payı vermek suretiyle dağıtılacak gider toplamlarına ulaşan ve bu toplam giderleri bir kerede yarar veya hizmet verilmiş tüm gider yerlerine dağıtan yöntemdir.

iv. Matematiksel Dağıtım Yönetim: Turlama yöntemiyle aynıdır. Tek farkı, dağıtılacak toplam giderler turlama yoluyla değil, matematiksel denklemlerle saptanmaktadır. Aynı zamanda dağıtıma tabi gider yerleri arasındaki hizmet ilişkilerini dikkate alan bir yöntemdir.

v. Standart (Planlı) Dağıtım Yöntemi: Turlama ve matematiksel dağıtımda olduğu gibi dağıtım işlemi gerçekleştirilir. Ancak, dağıtımda fiili giderler değil, kullanılan dağıtım anahtarının birim başına önceden saptanmış (bütçelenmiş veya planlanmış) gider tutarları esas alınır.

İşletmeler, yukarıda sayılan yöntemlerden yapılarına uygun olanını seçerek giderlerin esas üretim gider yerlerine dağıtımını sağlıklı bir şekilde gerçekleştirebilirler. Balık üretim işletmelerinde basit veya kademeli dağıtım yöntemlerinin ihtiyaçları karşılayacağı düşüncesindeyiz.

3.4.8.3. Üçüncü Dağıtım

İkinci dağıtımla esas üretim gider yerlerinde toplanan giderlerin mamullere yüklenmesi işlemine üçüncü dağıtım denilmektedir. İkinci dağıtım neticesinde esas üretim gider yerlerinde toplanan giderler üretilen ürünlerin toplam maliyetlerini ifade etmektedir. Üçüncü dağıtım ile üretilen ürünlerin birim maliyetlerine ulaşılmış olur. İkinci

9

Dağıtım sırasının belirlenmesinde üç yaklaşım söz konusudur. Birinci yaklaşım; en yüksek gidere sahip olan gider yerinden başlayarak sıralamanın yapılmasıdır. İkinci yaklaşım; en çok sayıda gider yerine hizmet veren gider yerinden başlayarak sıralamanın yapılmasıdır. Üçüncü yaklaşım; diğer gider

dağıtımın tamamlanmasından sonra esas üretim gider yerlerinde toplanan giderler aşağıdaki unsurlardan oluşmaktadır (Karakaya, 2007:417):

i. Direkt ilk madde ve malzeme giderleri,

ii. Direkt işçilik giderleri,

iii. Genel üretim giderleri,

a) Gider yeri direkt giderleri (birinci dağıtımdan),

3.4.9. Balık Üretme İşletmelerinde Tekdüzen Muhasebe Sistemine Uygun Maliyet