Balık Üretme İşletmelerinde Gider Yerleri

Bu kısımda gider yeri kavramı, gider yeri oluşturmanın yararları ve gider yeri ayrımı yapılırken dikkat edilecek hususlara değinildikten sonra gider yerlerinin

3.4.6.1. Gider Yeri Kavramı

Gider yeri, üretim ve hizmetlerin yapıldığı, dolayısıyla maliyetlerin oluştuğu, bir örgüt birimini ya da bir örgüt birimi içindeki yeri ifade etmektedir (Banar vd., 2007:17). Gider yeri kavramının yerine bazen “masraf merkezi”, “maliyet merkezi” ve “sorumluluk merkezi” kavramlarının kullanıldığı görülmektedir. Gider yeri ayrımının sebebi, işletme içinde yer alan bölüm (departman) ya da birimlerin giderlerinin ayrı olarak izlenmesi ve raporlanmasıdır (Karakaya, 2007:34). Bir fiziki alan içerisinde birden fazla gider yeri olabileceği gibi bir gider yerinin fiziki alanı olmaya da bilir. Örneğin; Üretilen balıkların nakliyesi ve işletmede çalışan personelin taşınması için yapılan giderlerinin sınıflandırılması için belirlenen Nakliye ve Servis Gider Yeri bir fiziki alana sahip değildir. Gider yeri ayrımında önemli olan, ayrı bir fiziksel mekânın varlığından ziyade gider yeri olarak vasıflandırılan yerin giderlerinin ayrı olarak izlenebilmesidir.

Gider yerleri departmanlar, atölyeler, daireler, şubeler gibi organizasyonun birimlerinden olabileceği gibi organizasyon şemasında yer almayan birimlerden de olabilmektedir (Uslu, 1982:52).

Balık üretim işletmelerinde gider yerlerine; anaç balık ünitesi, yavru balık ünitesi, artemia ünitesi, larva ünitesi, sörvaj ünitesi, pompa istasyonu gibi bölümler örnek olarak gösterilebilir.

3.4.6.2. Gider Yeri Oluşturmanın Yararları ve Kıstasları

Bir işletmede giderlerin gider yerleri itibariyle izlenmesinin sağlayacağı yararlar şöyle özetlenebilir (Büyükmirza, 2009:197-198):

i. Gider yerlerinin giderlerinin bilinmesi, bölüm ve genel işletme bütçesinin hazırlanmasına, yani planlamaya yardımcı olmaktadır.

ii. Gider yerlerinin giderlerinin bilinmesi durumunda, herhangi bir gider artışının hangi gider yerinde çıktığı ve bundan kimlerin sorumlu olduğu daha kolay tespit edilebilmektedir.

iii. Bütçeden sapmalar gider yeri bazında belirlenerek maliyet kontrolünde etkinlik sağlanabilmektedir.

iv. Gider yerlerinin giderleri analiz edilerek, “fiyatlandırma”, “üretme veya satın alma”, “satma veya işleme” gibi yönetsel kararlarda dayanak oluşturulabilmektedir.

v. Gider yerlerinde biriken giderlerin, uygun dağıtım anahtarları kullanılarak, mamul ve yarı mamul maliyetlerine sağlıklı biçimde yüklenmesi sağlanabilmektedir.

Gider yerlerinde biriken giderler uygun dağıtım anahtarlarıyla üretilen ürünlerin maliyetine yüklenmektedir. Ürünlerin maliyetini oluşturan giderlerin, gider yerlerinden gelmesinden dolayı gider yerlerinin oluşturulması büyük öneme sahiptir. Bu bağlamda gider yerleri oluştururken dikkat edilmesi gereken noktalar şunlardan oluşmaktadır (Yükçü, 2007:245-246):

i. Üretim şartlarının homojen olması,

ii. Sorumluluk alanlarının ayrılması,

iii. Üretimin yer olarak dağılışı,

iv. Maliyet kontrolü yapma olanağı,

v. Pratiklik ve uygulanabilirlik,

vi. Yönetimin talebi.

3.4.6.3. Gider Yerlerinin Sınıflandırılması

THP’de, işletmelerin ihtiyaçlarına göre sekiz adet gider yeri oluşturulmuştur. İşletmeler faaliyet gösterdiği sektör, alan, iş kolu ve yaptığı üretimin niteliği gibi özellikleri dikkate alarak, THP’de belirtilen gider yerlerine, alt gider yerleri açmak suretiyle maliyet dağıtımlarını gerçekleştirmektedirler. Bu bağlamda THP’de yer alan gider yerlerini açıklayarak balık üretim işletmelerine uygun alt gider yerleri oluşturmak çalışmanın amacına uygun düşmektedir. THP’de oluşturulan gider yerleri şunlardan oluşmaktadır (Lazol, 2008:74);

iii. Yardımcı Hizmet Gider Yerleri,

iv. Yatırım Gider Yerleri,

v. Üretim Yerleri Yönetimi Gider Yerleri,

vi. Araştırma ve Geliştirme Gider Yerleri

vii. Pazarlama, Satış ve Dağıtım Gider Yerleri,

viii. Genel Yönetim Gider Yerleri.

Bazı yapıtlarda (Büyükmirza, 2009:196) THP’de olmamasına rağmen maliyet sisteminin işleyişi için zorunlu görüldüğünden “Finansman Gider Yerleri” adı altında bir gider yeri daha eklenmiştir.

i. Esas Üretim Gider Yerleri

Bir mamul ve hizmetin üretiminde, ürünün özünü oluşturan ilk maddelerin işlenerek mamul hale dönüştükleri ve sonuç olarak ürünün ortaya çıktığı ana gider yerleridir. Esas üretim gider yerleri üretilen ürünün özelliği, üretim biçimi, işletmenin organizasyon yapısı gibi özellikler dikkate alınarak alt gider yerlerine ayrılabilir (Karakaya, 2007:35).

Balık üretim işletmelerinde esas üretim gider yerlerine açılacak alt gider yerleri, üretilen balığın türüne, üretim biçimine, üretimi yapan işletmenin organizasyon yapısına göre farklılık arz etmektedir. Genel olarak balık üretim işletmelerinde esas üretim gider yerlerine açılabilecek alt gider yerleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir.

1. ESAS ÜRETİM GİDER YERLERİ

10. Anaç Ünitesi Gider Yeri

11. İnkubasyon Ünitesi Gider Yeri

12. Larva Ünitesi Gider Yeri

13. Sörvaj Ünitesi Gider Yeri

ii. Yardımcı Üretim Gider Yerleri

Esas üretim gider yerlerinin üretim faaliyetlerini gerçekleştirebilmesi için gerekli bir kısım girdileri üreten gider yerleridir. Yardımcı üretim gider yerleri, esas üretim gider yerlerine girdi sağlamanın yanı sıra diğer gider yerlerine de girdi sağlayabilirler (Karakaya, 2007:35). Balık üretim işletmelerinde esas üretim gider yerlerine ve yardımcı üretim gider yerlerine deniz suyunu pompalayan pompa istasyonu, ısıtmayı sağlayan ısıtma dairesi, enerjiyi sağlayan enerji dairesi yardımcı üretim gider yerlerine örnek olarak gösterilebilir.

Yardımcı üretim gider yerlerinde oluşan giderler, esas üretim gider yerlerine uygun dağıtım anahtarları kullanılarak dağıtılırlar. İşletmeden işletmeye değişmesine rağmen genel olarak balık üretim işletmelerindeki yardımcı üretim gider yerleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir.

2. YARDIMCI ÜRETİM GİDER YERLERİ

20. Alg Ünitesi Gider Yeri

21. Artemia Ünitesi Gider Yeri

22. Rotifer Ünitesi Gider Yeri

23. Pompa Ünitesi Gider Yeri

iii. Yardımcı Hizmet Gider Yerleri

Tüm gider yerlerine destek hizmeti sunmak için kurulmuş, bakım-onarım, taşıma, yemekhane, kreş, temizlik, güvenlik, malzeme ambarı gibi birimlerden oluşan gider yeridir (Karakaya, 2007:36). Balık üretim işletmesinde oluşturulabilecek yardımcı hizmet gider yerleri aşağıdaki gibi sıralanabilir.

3. YARDIMCI HİZMET GİDER YERLERİ

30. Nakliye ve Servis Gider Yeri

31. Yemekhane Gider Yeri

iv. Yatırım Gider Yerleri

İşletmelerin kendi imkânları ile yaptıkları yer altı ve yer üstü düzenleri ile benzer nitelikteki yatırımlarına ait giderlerin izlendiği gider yerleridir. Balık üretim işletmelerinde oluşturulabilecek söz konusu gider yerleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir.

4. YATIRIM GİDER YERLERİ

40. Su Kuyusu Gider Yeri

41. Çiftlik Koruma Çiti Gider Yeri

42. Balık Havuzları Gider Yeri

v. Üretim Yerleri Yönetimi Gider Yerleri

Üretimle ilgili yerlerin yönetimini sağlayan fabrika müdürlüğü, üretim planlama ve koordinasyon birimi gibi birimlerin giderlerinin izlendiği gider yerleridir (Karakaya, 2007:36). Bu gider yerlerine “ortak giderler gider yeri” ismi de verilmektedir. Balık üretim işletmelerinde oluşturulabilecek söz konusu gider yerleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir.

5. ÜRETİM YERLERİ YÖNETİMİ GİDER YERLERİ

50. Balık Üretim Çiftliği Müdürlüğü Gider Yeri

51. Balık Üretim Çiftliği Ofisi Gider Yeri

52. Su Ürünleri Mühendisi Ofisleri Gider Yeri

vi. Araştırma ve Geliştirme Gider Yerleri

Araştırma ve geliştirme faaliyetleri sonucu oluşan giderlerin biriktirildiği gider yerleridir. Balık üretim işletmelerinde verimliliğin artırılması, üretim yöntemlerinin geliştirilmesi gibi çalışmalar sonucu katlanılan giderler bu gider yerinde biriktirilir. Balık üretim işletmelerinde oluşturulabilecek araştırma ve geliştirme gider yerlerini aşağıdaki şekilde sıralamak mümkündür.

6. ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME GİDER YERLERİ

61. Balık Üretim Çiftliği Laboratuarı Gider Yeri

vii. Pazarlama, Satış ve Dağıtım Gider Yerleri

Balık üretim işletmelerinde üretilen balıkların pazarlama, satış ve dağıtım faaliyetleri sonucu oluşan giderlerin biriktirildiği gider yerleridir. Eğer pazarlama, satış ve dağıtım faaliyetleri birden çok merkezden yapılıyorsa, her merkez için bir alt gider yeri oluşturulabilir. Bu faaliyetlere ilişkin alt gider yerleri aşağıdaki şekilde bölümlenebilir.

7. PAZARLAMA SATIŞ DAĞITIM GİDER YERLERİ

70. Pazarlama Gider Yeri

71. Satış Gider Yeri

72. Dağıtım Gider Yeri

73. Satış Mağazaları Gider Yeri

viii. Genel Yönetim Gider Yerleri

Balık üretim işletmelerinde genel yönetim faaliyetlerini yürüten genel müdürlük, muhasebe bölümü, merkez büro, hukuk müşavirliği gibi bölümlere ilişkin giderlerin biriktirildiği gider yerleridir. Bu faaliyetlere ilişkin alt gider yerleri aşağıdaki şekilde bölümlenebilir.

8. GENEL YÖNETİM GİDER YERLERİ

80. Genel Müdürlük Gider Yeri

81. Muhasebe Gider Yeri

82. Hukuk Müşavirliği Gider Yeri

83. Merkez Büro Gider Yeri