Giderlerin Sınıflandırılması

Daha önceki kısımlarda açıklandığı üzere gider; işletme faaliyetlerinin yerine getirilmesi için gerekli ve normal olan harcama ve tüketimlerdir (Çaldağ, 2004:259). Balık üretim işletmelerinde oluşan giderler, farklı açılardan çok çeşitli sınıflamalara tabi tutulabilir. Tekdüzen Hesap Planı’nda giderler, çeşit ve fonksiyon esasına göre

Giderler, bu sınıflamanın yanında; ürünlere yüklenmesi açısından, faaliyet hacmi ile olan ilişkileri bakımından, kontrol edilebilirlik özelliklerine göre ve fiili olup olmamalarına göre sınıflandırılabilir.

3.4.5.1. Fonksiyon Esasına Göre Giderler

Tekdüzen Hesap Planı’nın 7/A seçeneğinde yer verilen bu sınıflandırmada giderler işletmedeki fonksiyonlarına göre ayrılmıştır. Bir işletmenin faaliyetlerini sürdürebilmesi için satın alma (tedarik), üretim, araştırma-geliştirme, pazarlama-satış-dağıtım, genel yönetim ve finansman fonksiyonlarının yerine getirilmesi gerekmektedir. Söz konusu işletme fonksiyonlarının yerine getirilmesinde ortaya çıkan giderler, ait oldukları fonksiyonlarına göre sınıflandırılmaktadır (Akdoğan, 2009:23). Balık üretim işletmelerinde, diğer bütün işletmelerde olduğu gibi, fonksiyon esasına göre giderleri aşağıdaki başlıklar altında toplayarak açıklamak mümkündür.

i. Satın Alma (Tedarik) Maliyetleri: Balık üretim işletmesinin faaliyetlerini gerçekleştirmek için satın aldığı canlı veya kuru yemler, vitaminler, ilaçlar, kimyasallar, endüstriyel gazlar gibi direkt ve endirekt madde ve malzemeler bu grupta yer alır. Ayrıca bu madde ve malzemelerin işletmeye getirilişine kadar katlanılan nakliye, sigorta, gümrük vergileri gibi masraflar da satın alma maliyetleri arasında değerlendirilir. Genelde bu tür giderler harcama şeklinde ortaya çıkar ve satın alınan malın alış maliyetini oluşturur. Bu maliyetlerin faydası tükenmedikçe, maliyet değeri üzerinden THP’de 150 İlk Madde ve Malzeme Hesabı’nda gösterilir. Alınan mal veya hizmetler işletme fonksiyonlarının yerine getirilmesi sırasında tükendikçe ilgili fonksiyonun giderleri arasında yer alarak gelir-gider tablosuna yansıtılır.

ii. Üretim Maliyetleri: Balık üretim işletmelerinde üretimin gerçekleşmesi için üretimin başlamasından tamamlanmasına kadar geçen süreçte katlanılan direkt ilk madde ve malzeme, direkt işçilik ve genel üretim giderleri dâhil olmak üzere tüm direkt ve endirekt giderlerden oluşmaktadır. Bu giderler, THP 7/A seçeneğinde, 710 Direkt İlk Madde ve Malzeme Giderleri Hesabı, 720 Direkt İşçilik Giderleri Hesabı ve 730 Genel Üretim Giderleri Hesabı’nda izlenmektedir.

yapılan araştırma ve geliştirme faaliyetleri için katlanılan bütün direkt ve endirekt giderleri kapsamaktadır. Bu tür giderler, THP 7/A seçeneğinde 750 Araştırma ve Geliştirme Giderleri Hesabı’nda izlenmektedir.

iv. Pazarlama, Satış ve Dağıtım Giderleri: Üretilen balığın pazarlama, satış ve dağıtımının gerçekleşmesi için katlanılan konaklama, seyahat, ilan ve reklâm, araç yakıtı, iletişim gibi bütün giderleri kapsamaktadır. Bu tür giderler, THP 7/A seçeneğinde 760 Pazarlama Satış ve Dağıtım Giderleri Hesabı’nda izlenmektedir.

v. Genel Yönetim Giderleri: Balık üretim işletmesinin üretim, araştırma-geliştirme, pazarlama-satış-dağıtım gibi diğer fonksiyonel giderleri arasında yer almayan ancak işletmenin faaliyetlerini sürdürebilmesi için gerekli olan muhasebe, büro hizmetleri, genel yönetim, insan kaynakları, hukuk işleri gibi bölümlerde ortaya çıkan giderleri kapsamaktadır. Bu tür giderler, THP 7/A seçeneğinde 770 Genel Yönetim Giderleri Hesabı’nda izlenmektedir.

vi. Finansman Giderleri: Balık üretim işletmesinin finansman fonksiyonuna bağlı olarak ortaya çıkan faiz, komisyon, banka giderleri gibi giderleri kapsamaktadır. THP 7/A seçeneğinde 780 Finansman Giderleri Hesabı’nda izlenmektedir.

Fonksiyon esasına göre sınıflanan giderleri iki ana grupta toplamak olanaklıdır. Birincisi; yukarıda sayılan ilk iki maddeyi kapsayan ve üretilen mamulün maliyeti ile ilgili olan giderlerdir. Bunlara üretim giderleri de denilmektedir. İkincisi; ilk iki maddenin dışındaki maddeleri kapsayan işletmenin üretim fonksiyonu ile ilgili olmayan giderlerdir. Bu giderlere dönem gideri (üretim dışı giderler) de denilmektedir. Bu tür giderler üretilen mamulün maliyetine yüklenmeksizin direkt olarak gelir-gider tablosuna yansıtılır. Fonksiyon esasına göre giderler THP’ye uygun şekilde Şekil 4’teki gibi sınıflanabilir.

Şekil 4: Fonksiyon Esasına Göre Giderler

3.4.5.2. Çeşit Esasına Göre Giderler

Tekdüzen Hesap Planı’nın 7/B seçeneğinde yer verilen bu sınıflandırmada giderler kendine has gerçek adlarıyla yer almaktadır. Balık üretim işletmelerinde, çeşit esasına göre giderleri aşağıdaki başlıklar altında sınıflamak mümkündür (Karakaya, 2007:25-28):

i. İlk Madde ve Malzeme Giderleri: Balık üretim işletmesinin faaliyetlerini yerine getirebilmesi için tükettiği her türlü; ilk madde, yardımcı madde, işletme malzemesi, ambalaj malzemesi, yedek parça, temizlik malzemesi gibi giderlerden oluşmaktadır. Bu tür giderler, THP 7/B seçeneğinde 790 İlk Madde ve Malzeme Giderleri Hesabı’nda izlenmektedir.

ii. İşçi Ücret ve Giderleri: Balık üretim işletmesinde faaliyetlerin yerine getirilebilmesi için çalıştırılan daimi ve mevsimlik işçilere tahakkuk ettirilen ücretleri ve bunlarla ilgili her türlü giderleri (eğitim, staj, kıdem tazminatı, yolluklar vs) kapsamaktadır. Bu tür giderler, THP 7/B seçeneğinde 791 İşçi Ücret ve Giderleri Hesabı’nda izlenmektedir.

iii. Memur Ücret ve Giderleri: Balık üretim işletmesinde faaliyetlerin yerine getirilmesi için çalıştırılan su ürünleri mühendisi, aylıklı yönetici, memur ve büro çalışanları gibi personele ait ücret ve bunlara ilişkin her türlü giderleri kapsamaktadır. Bu tür giderler, THP 7/B seçeneğinde 792 Memur Ücret ve Giderleri Hesabı’nda izlenmektedir.

iv. Dışarıdan Sağlanan Fayda ve Hizmetler: Balık üretim işletmesinde faaliyetleri yürütmek amacıyla dışarıdan sağlanan her türlü elektrik, su, gaz, haberleşme, danışmanlık hizmetleri, temizlik hizmetleri gibi giderler bu grupta değerlendirilmektedir. Bu tür giderler, THP 7/B seçeneğinde 793 Dışarıdan Sağlanan Fayda ve Hizmetler Hesabı’nda izlenmektedir.

v. Vergi, Resim ve Harçlar: İşletme faaliyetlerini yürütmek amacıyla kanun gereği tahakkuk ettirilen emlak vergisi, motorlu taşıt vergisi, damga vergisi, taşıt alım vergisi, gider niteliğindeki KDV, menşei belgesi harcı gibi gider niteliğindeki vergi, resim ve harçları kapsamaktadır. Bu tür giderler, THP 7/B seçeneğinden 795 Vergi Resim ve Harçlar Hesabı’nda izlenmektedir.

vi. Amortisman ve Tükenme Payları: Balık üretim işletmelerinde kullanılan maddi ve maddi olmayan duran varlıklar ile duran varlık niteliğindeki canlı varlıkların (damızlık balıklar) döneme ilişkin amortisman giderleri ile özel tükenmeye tabi varlıkların itfa payları bu grupta sınıflanmaktadır. Bu tür giderler, THP 7/B seçeneğinde 796 Amortisman ve Tükenme Payları Hesabı’nda izlenmektedir.

vii. Finansman Giderleri: Balık üretim işletmesinin finansman ihtiyacını karşılamak için yaptığı borçlanmalardan kaynaklanan faiz, komisyon, kur farkı gibi giderleri kapsamaktadır. Bu tür giderler, THP 7/B seçeneğinde 797 Finansman Giderleri Hesabı’nda izlenmektedir.

viii. Çeşitli Giderler: Yukarıda sayılan gider gruplarına girmeyen, ancak, işletme faaliyetleri için gerekli olan; kira giderleri, kuyu suyu veya deniz suyu kirası giderleri, eğitim kültür ve yayın giderleri, mahkeme ve noter giderleri, risklere karşı sigorta giderleri gibi giderleri içermektedir. Bu tür giderler, THP 7/B seçeneğinde 794 Çeşitli Giderler Hesabı’nda izlenmektedir.

3.4.5.3. Ürünlere Yüklenmesine Göre Giderler

Balık üretim işletmelerinde, diğer işletmelerde olduğu gibi, birtakım giderler ürünün maliyetine doğrudan yüklenebilmekte, bir takım giderler ise bazı dağıtım anahtarları (m², m³, kişi sayısı, kwh vs.) kullanılarak dolaylı yoldan ürünlere yüklenebilmektedir. Bu açıdan giderleri, direkt ve endirekt giderler olarak ayrıma tabi tutmak olanaklıdır.

i. Direkt Giderler: Balık üretim işletmesinde balığın üretiminde kullanılan ve üretilen malın maliyetine herhangi bir dağıtım anahtarı kullanılmadan doğrudan yüklenebilen giderleri ifade etmektedir. Direkt giderler; direkt ilk madde ve malzeme ile direkt işçilik giderlerinden oluşmaktadır. Bu tür giderler üretim faaliyetleriyle direkt olarak bağlantılı olduklarından üretim oranında artıp azalmaktadırlar (Peker, 1988:185). Dolayısıyla üretim faaliyetleri gerçekleştirilmemesi durumunda bu giderler ortadan kalkmaktadır. Balık üretim işletmelerinde, balık üretiminde kullanılan yemler, vitaminler, ilaçlar, kimyasallar, endüstriyel gazlar gibi ilk madde ve malzeme giderleri ile anaç balık, larva, sörvaj ve adaptasyon gibi esas üretim gider yerlerindeki işçilik giderleri bu kapsamda değerlendirilebilir.

ii. Endirekt Giderler: Üretilen balığın maliyetine direkt olarak yüklenemeyen, ancak bazı dağıtım anahtarları yardımıyla ürünün maliyetine yüklenebilen giderlerdir. Balık üretim işletmelerinde birden çok gider yerlerine hizmet sunan pompalar, oksijen metre sistemi, kum filtreleri, tanklar gibi maddi duran varlıklar ile anaç balıkların amortismanları ve yine aynı şekilde birden çok gider yerine hizmet sunan enerji, su, gaz işçilik, temizlik, telefon, mutfak, deniz ve kuyu suyu kirası gibi giderler endirekt gider kapsamında değerlendirilebilir.

Tekdüzen Hesap Planı’nda direkt-endirekt maliyet ayrımı önem taşımaktadır. THP 7/A seçeneğinden üretim maliyetleri 710, 720 ve 730 no.lu hesaplarda izlenmektedir. Bu hesaplardan ilk ikisi (710 ve 720) direkt gider niteliğinde olduğu için başında “Direkt…” ifadesi bulunmaktadır. Diğer hesapta (730) endirekt gider niteliğindeki giderler izlendiği için başında “Direkt…” ifadesi bulunmamaktadır (Yükçü, 2007:59).

3.4.5.4. Faaliyet Hacmi İle Olan İlişkilerine Göre Giderler

Giderler, faaliyet hacmi ile olan ilişkileri açısından sabit giderler, değişken giderler ve karma giderler (yarı sabit ve yarı değişken giderler) olmak üzere üç grup altında incelenmektedir.

i. Sabit Giderler: Belirli bir üretim aralığında, üretim hacmine bağlı olarak değişmeyen giderler olarak ifade edilmektedir (Hirsch ve Louderback, 1992:11). Sabit giderler üretim miktarından etkilenmeksizin sabit kalırken, üretim miktarına bağlı olarak birim maliyet içerisindeki payı değişmektedir. Ayrıca, bu giderler işletmenin üretim kapasitesi sabit kaldıkça sabit kalmaktadır. Eğer uzun dönemde işletmenin kapasitesinde bir değişme meydana gelirse sabit giderler de değişikliğe uğramaktadır. Balık üretim işletmelerinde üretim faaliyetinde kullanılan tank, balık markalama kiti, blower gibi maddi duran varlıklara ilişkin amortisman giderleri, deniz ve kuyu suyu kiraları sabit giderler arasında değerlendirilmektedir.

ii. Değişken Giderler: Üretim hacmine bağlı olarak artıp azalan giderlerdir (Granof, 1983:499). Değişken giderler ile üretim miktarı arasında doğrusal bir ilişki olduğu kabul edildiğinden üretimde meydana gelen bir birimlik artış, aynı oranda değişken giderleri artıracaktır. Direkt ilk madde ve malzeme giderleri buna güzel bir örnek teşkil etmektedir (İpçi, 1994:11). Balık üretim işletmelerinde, balık üretiminde kullanılan kuru ve canlı yemler, ilaçlar, vitaminler, kimyasallar, akaryakıtlar gibi giderler değişken giderlere örnek olarak verilebilir.

iii. Karma Giderler: Karma giderler; yarı değişken giderler ve yarı sabit giderler olmak üzere iki türlüdür. Üretim miktarındaki değişmelere paralel olarak artıp eksilen, ancak üretimin olmadığı durumlarda tamamen ortadan kalkmayan giderlere “yarı değişken giderler” denilmektedir (Karakaya, 2007:48). Kuluçkahanede çalışan işçilere aylık 1.000 TL maaş ve ilave olarak üretilen balık miktarına bağlı olarak her ay % 5 prim verilmesi yarı değişken giderlere örnek olarak verilebilir. Yarı sabit giderler ise; belli faaliyet hacmi aralığında sabit kalan, bu aralıklar değiştiğinde sıçramalar gösteren giderlerdir (Karakaya, 2007:48). Örneğin; bir balık üretim işletmesinde bir havuzda 10.000 adet balık üretimi yapılabilmektedir. Dolayısıyla her 10.000 balık üretimi için bir havuz kiralanması gerekmekte ve havuz kirası sabit 3.000 TL’dir. Bu durumda

üretim miktarı arttıkça ve 10.000’in katlarını geçtikçe yeni bir havuz kiralanması gerekmektedir. Dolayısıyla sabit giderler belli aralıklarla sıçramalar göstermektedir.

3.4.5.5. Kontrol Edilebilirlik Özelliklerine Göre Giderler

Giderler, kontrol edilebilirlik özellikleri açısından kontrol edilebilen giderler ve kontrol edilemeyen giderler olmak üzere ayrıma tabi tutulabilmektedir (Akdoğan, 2009:27);

i. Kontrol Edilebilen Giderler: Giderin söz konusu olduğu bölümün sorumlu yöneticisinin karar ve faaliyetlerinden önemli ölçüde etkilenen giderlerdir.

ii. Kontrol Edilemeyen Giderler: Gideren söz konusu olduğu bölümün sorumlu yöneticisinin karar ve faaliyetlerinden etkilenmeyen giderlerdir. Örneğin; bir balık üretim işletmesinin artemia ünitesinden sorumlu olan yönetici için söz konusu ünitede meydana gelen giderler kontrol edilebilen giderlerdir. Ancak, anaç balıklar için bir havuz kiralanmasında oluşan giderler, kendi kontrolü dışında gerçekleştiği için kontrol edilemeyen giderler kapsamında değerlendirilebilir.

3.4.5.6. Fiili Olup Olmamalarına Göre Giderler

Giderler, gerçekleşmiş (fiili) olup olmamaları açısından fiili giderler ve standart giderler olmak üzere ikiye ayrılabilir.

i. Fiil Giderler: Tahakkuk etmiş, gerçekleşmiş, katlanılmış giderledir (Akdoğan, 2009:27; Horngren ve diğ., 2003:30). Balık üretim işletmelerinde çalışılan işçilere ödenmiş ücretler, ilaçlama, yakıt vb giderler fiili giderlere örnek olarak gösterilebilir.

ii. Standart Giderler: Üretim yapılmadan önce bilimsel çalışmalarla belli koşullarda gerçekleşmesi beklenen giderlerin standart verilerle belirlenmesiyle oluşan giderler olarak ifade edilmektedir. Balık üretiminde üretim maliyeti içerisinde yer alan giderler iklim, doğa şartları ve salgın hastalıklardan çok çabuk etkilendiği için standart giderlerin belirlenmesi oldukça zordur.