1. Ġġ GÜVENCESĠNE ĠLĠġKĠN HUKUKĠ DÜZENLEMELERĠN
1.1. Genel Olarak
Ekonomik liberalizmin hâkim olduğu 19‟uncu yüzyılda sözleĢmenin tarafları arasında mutlak bir eĢitlik söz konusuydu. Bu eĢitlik iĢ sözleĢmeleri bakımından da geçerliydi. Bu döneme hâkim olan anlayıĢ, iĢ iliĢkilerine herhangi bir müdahaleyi
kabul etmemekte, taraf iradelerine üstünlük tanımaktaydı90. ĠĢverenler iĢ
sözleĢmelerini herhangi bir sınırlamaya bağlı kalmaksızın, dilediği zaman ve sebep göstermeden feshedebilmekteydi. Sanayi devriminin de etkisiyle bu dönemde emeği koruyan çağdaĢ anlayıĢtan ziyade sermayenin korunması ön planda tutulmuĢ ve iĢ iliĢkisinin sürekliliği konusunda herhangi bir düzenleme öngörülmemiĢtir.
20‟nci yüzyılın ikinci yarısından itibaren taraf iradelerine mutlak üstünlük tanıyan anlayıĢ, yerini iĢ iliĢkisini ve iĢçiyi korumayı hedefleyen çağdaĢ anlayıĢa
bırakmıĢtır91. Bu anlayıĢ, birtakım hukuki düzenlemeleri de beraberinde getirmiĢtir.
ĠĢ güvencesine iliĢkin hukuki düzenlemelerin uluslararası geliĢimindeki en önemli ve anayasal nitelikteki ilk düzenleme 1917 yılında çıkarılan Meksika
Anayasası‟dır92. Meksika Anayasası‟nda iĢ sözleĢmesinin feshinde “geçerli bir
sebebe dayanma” zorunluluğu açıkça öngörülmüĢtür. Dolayısıyla dar anlamda iĢ güvencesi dediğimiz iĢ sözleĢmesinin feshinde sebep bildirme zorunluluğuna iliĢkin ilk anayasal ve aynı zamanda yasal düzenleme kabul edilen Meksika Anayasası, bu
89 AKTUĞ, http://www.turkhukuksitesi.com/makale_103.htm, ET.: 18.11.2017; KOÇ, s. 26, 27. 90 DEMĠR, s. 5.
91
GÜZEL, 2004 Yılı Toplantısı, s. 16.
92 BAġBUĞ, Aydın (1998), ĠĢverenin ĠĢten Çıkarma Hakkının Toplu ĠĢ SözleĢmeleri ile Sınırlandırılması, SÜHFD., C.6, S.1-2, Prof. Dr. Süleyman ARSLAN‟a Armağan, s. 886;
bakımdan önemli bir belgedir93
. Meksika‟da iĢ güvencesine iliĢkin yasalar ise 1931
yılında çıkarılmıĢtır94
.
Ġkinci Dünya SavaĢı‟ndan sonra, 1951 yılında iĢçi ve iĢveren sendikalarının uzlaĢması neticesinde Almanya‟da çıkarılan “Feshe Karşı Koruma Kanunu (Kündigungsschutzgesetz - KSchG.)”95 ile iĢ güvencesi alanında ilk kapsamlı düzenlemeler yapılmıĢtır. Bu Kanun ile birlikte, iĢçilerin feshe karĢı korunmasına iliĢkin genel birtakım tedbirler alınmıĢ ve toplu iĢçi çıkarmalara iliĢkin düzenlemeler
öngörülmüĢtür96
.
ĠĢ güvencesine iliĢkin yasalar 1945 yılında Hollanda‟da, 1966 yılında Ġtalya‟da, 1971 yılında Ġngiltere‟de, 1973 ve 1975 yılında ise Fransa‟da çıkarılmıĢtır. Sovyetler Birliği ise Avrupa ülkelerinden daha erken bir dönemde ve 1922 yılında iĢ güvencesine iliĢkin yasal düzenlemelere yer vermiĢtir. Yine 1931 yılında da Küba‟da
iĢ güvencesi yasası çıkarılmıĢtır97
.
ĠĢ güvencesine iliĢkin uluslararası düzeydeki bir diğer düzenleme ise 1948‟de çıkarılan BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi‟nin 23‟üncü maddesidir. Bahsi geçen maddeye göre:
“1. Herkesin çalışma, işini serbestçe seçme, adaletli ve elverişli koşullarda çalışma ve işsizliğe karşı korunma hakkı vardır.
2. Herkesin, herhangi bir ayrım gözetmeksizin, eşit iş için eşit ücrete hakkı vardır.
93 AĞER, Ġlker (2006), Türk ÇalıĢma YaĢamında ĠĢ Güvencesi (B.1), Ankara, Adalet, s. 11. 94
GÜZEL, 2004 Yılı Toplantısı, s. 17. 95
Ġlgili Kanun‟un Almanca metni için bkz., https://www.gesetze-im- internet.de/kschg/BJNR004990951.html, ET.: 20.01.2019.
96 Ayrıntılı bilgi için bkz., ULUCAN, Devrim (1997), Alman Hukukunda Feshe KarĢı Koruma Esasları ve Bu Konuda Yapılan Son DeğiĢiklikler, Kamu-ĠĢ, C.4, S.2, s. 231 vd.; GÜZEL, 2004 Yılı Toplantısı, s. 17 vd.
97 Ayrıntılı bilgi için bkz., SERDAN, Muhsin Ertuğrul (2011), 4857 Sayılı ĠĢ Kanunu‟nda ĠĢ Güvencesi, Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ġstanbul, s. 12 vd.; DEMĠR, s. 6; GÜZEL, 2004 Yılı Toplantısı, s. 17.
3. Herkesin kendisi ve ailesi için insan onuruna yaraşır ve gerekirse her türlü sosyal koruma önlemleriyle desteklenmiş bir yaşam sağlayacak adil ve elverişli bir ücrete hakkı vardır.
4. Herkesin çıkarını korumak için sendika kurma veya sendikaya üye olma hakkı vardır”.
Bahsi geçen maddenin özellikle 1‟inci ve 3‟üncü fıkralarına baktığımızda; çalıĢmanın, iĢini seçme özgürlüğünün, adaletli ve elveriĢli koĢullarda çalıĢmanın, iĢsizliğe karĢı korunmanın ve çalıĢma karĢılığında elde edilen ücretin temel bir insan
hakkı olarak kabul edildiğini söylemek mümkündür98. Dolayısıyla iĢ güvencesinin
geliĢimi açısından BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi‟nin önemli
bir yeri vardır99
. 1949 yılında bu bildiri Türkiye tarafından da kabul edilmiĢtir. BirleĢmiĢ Milletler tarafından 1966‟da kabul edilen ve 1976 yılında yürürlüğe konulan “Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi” de iĢ güvencesi bakımından önemli düzenlemeler içermektedir. Bahsi geçen sözleĢmede ekonomik ve sosyal haklar, Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi‟ne kıyasla daha geniĢ
ve ayrıntılı bir Ģekilde düzenlenmiĢtir100
.
05 Mayıs 1949 tarihinde kurulan Avrupa Konseyi, 1961 yılında Avrupa Sosyal ġartını kabul etmiĢtir. Konsey, üye ülkelerin insan haklarına ve temel hürriyetlere
saygılı davranmalarını amaç edinmiĢtir101. Avrupa Sosyal ġartı çalıĢma yaĢamına
iliĢkin, yine Avrupa Konseyi tarafından kabul edilen Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi‟nden daha ayrıntılı düzenlemeler içermektedir. Nitekim Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi‟nde bütün temel hak ve hürriyetlerle ilgili genel düzenlemelere yer verilmiĢ ve çalıĢma yaĢamına iliĢkin yalnızca 4‟üncü maddede düzenlenen “kölelik ve zorla çalıştırma yasağından” bahsedilmiĢtir. Avrupa Sosyal ġartı‟nda ise
98 AĞER, s. 18; TULUKCU, s. 53, 54.
99 BĠLGĠLĠ, ĠĢ Güvencesi, s. 3; TULUKCU, s. 53, 54.
100 AKTUĞ, http://www.turkhukuksitesi.com/makale_103.htm, ET.: 22.12.2017; NARTER, s. 15, 16.
101 TAġKENT, SavaĢ (1991), ĠĢ Güvencesi ve ĠĢçinin Feshe KarĢı Korunması (B.1), Ġstanbul, Belediye-ĠĢ Sendikası Yayınları, s. 49 (Feshe KarĢı Korunması), Aktaran: SERDAN, s. 18, dn. 50.
daha çok sosyal ve ekonomik hak ve özgürlükler üzerinde durulmuĢ ve çalıĢma
yaĢamıyla ilgili önemli düzenlemelere yer verilmiĢtir102
.
Avrupa Sosyal ġartı, 18 Ekim 1961 tarihinde Ġtalya‟nın Torino Ģehrinde imzalanmıĢ ve 26 ġubat 1965 tarihinde yürürlüğe girmiĢtir. Avrupa Sosyal ġartı‟nın 1‟inci maddesinde çalıĢma hakkından bahsedilmektedir. Yine Avrupa Sosyal ġartı‟nda çalıĢma hakkı dıĢında, çalıĢma yaĢamına iliĢkin kapsamlı diğer
düzenlemelere de yer verilmiĢtir103. Özellikle dar anlamda iĢ güvencesi olarak kabul
edebileceğimiz fesih hakkının sınırlandırılmasına iliĢkin düzenlemeye 8‟inci maddede, yalnızca “Çalışan Kadınlarına Analığının Korunması Hakkı” baĢlığı altında yer verilmiĢtir. Bahsi geçen maddenin 2‟nci fıkrasına göre akit taraflar; iĢverenlerin, kadın bir iĢçinin iĢverene hamile olduğunu bildirmesi ile doğum iznine ayrılması arasındaki dönem içerisinde veya süresi bu döneme rastlayacak Ģekilde fesih bildiriminde bulunamayacağını taahhüt ederler. Türkiye, Avrupa Sosyal ġartı‟nın “Örgütlenme Hakkı” baĢlığını taĢıyan 5‟inci maddesi ile “Toplu Pazarlık Hakkı” baĢlığını taĢıyan 6‟ncı maddesini hariç tutarak, bahsi geçen sözleĢmeyi 18 Ekim 1961 tarihinde imzalamıĢ ve 16 Haziran 1989 tarihinde 3581 sayılı Kanun ile
onaylamıĢtır104
.
Avrupa Sosyal ġartı‟ndaki hükümlerin iĢçilerin korunması bakımından yetersiz olması ve değiĢen Ģartlara uyum sağlayamaması gerekçesiyle yeniden çalıĢmalar yapılmıĢ, 03 Mayıs 1996 tarihinde Fransa‟nın Strazburg Ģehrinde Gözden GeçirilmiĢ Avrupa Sosyal ġartı kabul edilmiĢ ve 01 Temmuz 1999 tarihinde yürürlüğe girmiĢtir. Gözden GeçirilmiĢ Avrupa Sosyal ġartı‟nın “Ġş Akdinin Sona Erdiği Durumlarda Korunma Hakkı” baĢlıklı 24‟üncü maddesinde; feshin geçerli bir nedene dayandırılması, geçerli bir neden olmaksızın iĢ sözleĢmesi sona erdirilen çalıĢanlara tazminat ya da diğer uygun yardımlar alma hakkı tanınması ve iĢ sözleĢmesini sona erdiren nedenin geçerli bir neden olup olmadığının tespiti hususunda bağımsız bir organa baĢvurma hakkının güvence altına alınması gerektiği belirtilmiĢtir. Türkiye,
102 DEMĠR, s. 7.
103 AKTAY/ARICI/SENYEN KAPLAN, s. 171, 172; KUTAL, ĠĢ Güvencesi Kavramı, s. 5. 104 RG., 04.07.1989, 20215.
27 Eylül 2006 tarihinde ve 5547 sayılı Kanun ile Gözden GeçirilmiĢ Avrupa Sosyal
ġartı‟nı onaylamıĢtır105
.
Avrupa Birliği ise gerek UÇÖ. normlarını gerekse BirleĢmiĢ Milletler ve Avrupa Konseyi tarafından hazırlanan ve çalıĢma yaĢamına iliĢkin düzenlemeler
içeren belgeleri referans belgeler olarak kabul etmektedir106
. Özellikle Avrupa Konseyi tarafından çalıĢma alanına iliĢkin yapılan düzenlemeler Avrupa Birliği ĠĢ
Hukuku‟nun Ģekillenmesinde önemli bir yere sahiptir107. Ancak bunlar dıĢında,
Avrupa Birliği‟nin temelini oluĢturan Roma AntlaĢmasının 117‟nci maddesi, iĢ güvencesi açısından da önemli bir yere sahiptir. Bahsi geçen maddeyle, üye devletlere iĢçilerin hayat ve çalıĢma Ģartlarının düzeltilmesi hususunda
yükümlülükler öngörülmüĢtür108
.
Avrupa Birliği tarafından yapılan ve çalıĢma alanına iliĢkin önemli hükümler içeren bir diğer düzenleme ise 19 ġubat 1975 tarihli Toplu ĠĢçi Çıkarma Konusunda Üye Devletlerin Mevzuatlarının YakınlaĢtırılmasına ĠliĢkin Yönerge‟dir. Bahsi geçen Yönerge‟de hangi durumların toplu iĢçi çıkarma sayılacağına ve toplu iĢçi çıkarma durumunda feshin ne zaman hüküm doğuracağına iliĢkin düzenlemeler yer almaktadır. Ayrıca Yönerge‟ye göre, iĢverenin toplu iĢçi çıkarmadan önce idari
makamları ve çalıĢanları bu hususta bilgilendirmesi gerekmektedir109
.
ĠĢ güvencesiyle ilgili Avrupa Birliği normlarına iliĢkin son düzenleme ise 2000 yılı Aralık ayında Nice zirvesinde onaylanan Avrupa Birliği Temel Haklar Bildirgesi‟dir. Bildirge‟nin 30‟uncu maddesinde “Haksız Ġşten Çıkarmaya Karşı Koruma” baĢlığı altında Ģu düzenlemeye yer verilmiĢtir: “Her işçi, Topluluk hukuku ve ulusal yasalar ile uygulamalara göre haksız işten çıkarmaya karşı korunma
105 RG., 09.04.2007, 26488. 106
DEMĠR, s. 7. 107 NARTER, s. 22 vd.
108 AKTUĞ, http://www.turkhukuksitesi.com/makale_103.htm, ET.: 22.12.2017. 109 SERDAN, s.19, 20; NARTER, s. 23.
hakkına sahiptir”110
. Ayrıca yine Bildirge‟de geniĢ anlamda iĢ güvencesine iliĢkin
birçok hüküm de yer almaktadır111
.
1.2. Uluslararası ÇalıĢma Örgütü’nün 158 Sayılı Hizmet ĠliĢkisine Son