Denizcilik mesleğinin uluslararası yapısı nedeniyle bu sektörde çalışan profesyonel denizcilerin unvan ve yeterliklerinin iyi tanımlanabilmesi ve uluslararası ortak tanımlarının yapılmasının önemli olduğu düşünülmektedir. Bu maksatla profesyonel denizcilerin unvan ve yeterliklerinin tam olarak karşılığının bulunabilmesi için İngilizce ve Türkçe karışılaştırmaları yapılarak tanımları aşağıda verilmiştir.
1.1. GEMİADAMI
Gemiadamı İngilizce’de “seaman” veya “seafarer” olarak her iki şekilde de kullanılabilmektedir. Aslında tanımları birbirlerine çok yakın olan bu kelimelerden “seafarer” kavramının “Gemiadamlarının Eğitim, Belgelendirme ve Vardiya Standartları Hakkında Uluslararası 1978 Sözleşmesi ve 1995 düzeltmeleri (STCW 1978/95)” (IMO, 1996) ile “Uluslararası Çalışma Örgütü”nün (ILO) gemiadamları ile ilgili tüm konvansiyonlarında (http://www.ilo.org/public/english/region/eurpro/ ankara/newsletr/2003_2b.pdf, erişim 04.07.2006) kullanıldığı görülmektedir. Bunun yanında diğer uluslararası deniz hukuku sözleşmelerinde ve deniz ticaret hukukunda gemiadamının karşılığının “seaman” olarak kullanıldığı da görülmektedir. Ayrıca gemiadamı kelimesi ile karıştırılabilecek olan “tayfa” kelimesi ise İngilizce’de “rating” olarak ifade edilmekte, tanım olarak ise; “kaptan ve zabitler dışındaki gemi
personelidir” şeklinde geçmektedir (IMO, 1996). Gemi mürettebatının İngilizce
karşılığı ise “crew” olarak belirtilmektedir.
İngiliz Deniz Ticaret Hukuku 1995’e (Merchant Shipping Act 1995) göre gemiadamı (seaman); kaptanlar ve kılavuz kaptanlar dahil olmak üzere herhangi bir gemide istihdam edilen herkesi ifade eder (http://www.hmso.gov.uk /acts/acts1995/Ukpga 19950021_en_1.htm, 12.03.2005). İngiliz Deniz Ticareti Çalışma Saatleri Yönetmeliği’nde (The Merchant Shipping Hours of Work
Regulations 2002) gemiadamı tanımı kapsamlı bir şekilde ele alınmıştır. Bu tanıma göre gemiadamı; deniz ticareti ile uğraşan bir gemide hangi görevle olursa olsun istihdam edilen kaptan dahil herkesi kapsar. Yelkenli eğitim gemisinde eğitim gören veya seyirle ilgili olmayan veya acil durum ve emniyet konularında sorumluluğu bulunmayan kişiler gemi adamı sayılmaktadır (www.mcga.gov.uk 12.03.2005). Gemiadamlarının Eğitim, Belgelendirme, ve Vardiya Standartları Hakkındaki Uluslararası 1978 Sözleşmesi ve 1995 Değişiklikleri [International Convention on Standards of Training, Certification and Watchkeeping for Seafarers, 1978, as amended in 1995, (STCW 1978/95)]’nde ve Uluslararası Çalışma Örgütü’nün 180 sayılı “Gemiadamlarının Çalışma Saatleri ve Gemilerin Gemiadamları ile Donatılması Hakkındaki Sözleşmesi”nde geçen gemiadamı “seafarer” ise; denizde giden bir gemide hangi görevde olursa olsun ulusal hukuk veya düzenlemeler veya ortak antlaşmalarla ifade edilen herkesi tanımlar (IMO-Vega Database, CD 2002).
Türkçede “seaman” karşılığı “gemici” olarak da kullanılabilmektedir. Tanım karışıklığına sebep vermemek için gemici; gemide güverte bölümünün tayfaları arasındaki bir yeterlik düzeyi olarak tanımlanabilir.
Esasen gemiadamı Türk Ticaret Kanunu Madde 821’de tanımlanmıştır. Bu tanıma göre gemiadamı; “Kaptan, gemi zabitleri, tayfalar ve gemide istihdam edilen diğer kimselerdir”. Deniz İş Kanunu Madde 2’ye göre ise; “Bir hizmet akdine dayanarak gemide çalışan kaptan, zabit ve tayfalarla diğer kimselere "gemiadamı" denir. Her iki tanımda da ifade edilen tayfa, zabit ve kaptan tabirlerine aynı zamanda STCW 78/95 Uluslararası Sözleşmesinin Türk Hukuku’ndaki düzenlemesi olan Gemiadamları Yönetmeliği’nde de değinilmekte ve bunlarla ilgili yeterlikler de belirtilmektedir. Bu yönetmelikle gemilerde operasyonel ve yönetimsel sorumluluklara sahip gemiadamlarının eğitim gerekleri, çalışabilecekleri gemi veya gemi makine güçleri ve sefer bölgeleri sınırlandırılmıştır. Aşağıda tanımları yapılmış olan yeterlikler ile ilgili eğitim şartları Gemiadamları Yönetmeliği’nin içerisinde ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Ayrıca yönetmeliğe bağlı olarak çıkartılan Gemiadamları Eğitim ve Sınav Yönergesi’yle de denizcilik eğitim müfredatları,
eğitim altyapısı standartları ve eğitmen standartları belirlenmiştir. STCW 78 ve 95 değişikliklerine göre tanımlanan eğitim standartları her yeterlik için kodlanarak Tablo 1.1’de verilmiştir. Bu Tablo “Kaptan ve Güverte Zabitleri” başlığı altında incelenecektir.
Gemiadamları Yönetmeliği’ne göre gemiadamı; “Geminin kaptanını, zabitlerini, yardımcı zabitlerini, stajyerlerini, tayfalarını ve yardımcı hizmet personelini” (T.C. Resmi Gazete, 31.07.2002 tarih, 24832 sayılı) ifade eder. Gemi kaptanının gemiadamı sayılıp sayılmayacağı konusunda çıkan tartışmalar sonucunda, Yargıtay Hukuk Genel Kurulu E. 1979/II-263 kararıyla, kaptanın gemiadamı olduğu kabul edilmiştir(Aybay, 2000; 123).
Gemiadamları, Gemiadamları Yönetmeliği’nde yeterliklerine göre aşağıdaki gibi sıralanmıştır (T.C. Resmi Gazete, 31.07.2002 tarih, 24832 sayılı).
1.1.1. Tayfalar
Gemiadamları Yönetmeliği’ne göre “Tayfa” tanımı; geminin güverte, makine ve kamara bölümlerinde çalışan gemi kaptanı, gemi zabiti, yardımcı zabitleri ve stajyerler dışında kalan gemiadamlarını ifade eder. Sorumluluk ve iş alanlarına göre gemide üç farklı sınıfta istihdam edilirler. Gemiadamları Yönetmeliği’ne göre (T.C. Resmi Gazete, 31.07.2002 tarih, 24832 sayılı);
• Güverte Sınıfı Tayfalar - Miço (Deck Boy)
- Gemici (Ordinary Seamen) - Usta Gemici (Able Seamen) - Güverte Lostromosu (Boatswain) • Makine Sınıfı Tayfalar
- Yağcı (Oiler)
- Makine Lostromosu (Donkeyman) • Yardımcı Hizmet Sınıfı Tayfalar
- Kamarot (Steaward) - Aşçı (Cook)
Burada bahsi geçen tayfa yeterliklerinin gemi yönetim organizasyonu içerisindeki yeri Üçüncü Bölümde incelenmektedir.
1.1.2. Kaptan, Başmühendis/Başmakinist ve Zabitler
Gemide operasyonel ve yönetimsel sorumluluklara sahip gemiadamları kaptan, başmühendis/başmakinist ve zabit yeterliğindeki gemiadamlarıdır. Sözü edilen yeterlikler Gemiadamlarının Eğitim, Belgelendirme ve Vardiya Standartları Hakkında Uluslararası 1978 Sözleşmesi (STCW 1978) ile belirlenmektedir.
1.1.2.1. Kaptan ve Güverte Zabitleri
Gemiadamları Yönetmeliği’ne göre kaptan ve güverte zabitleri aşağıdaki gibi sınıflandırılmaktadır (T.C. Resmi Gazete, 31.07.2002 tarih, 24832 sayılı);
Sınırlı Vardiya Zabit; 500 GT’den küçük ve yakın kıyısal sefer bölgesinde çalışan gemilerde görev yapan ve gemi kaptanından sonra gelen gemiadamını tanımlar.
Sınırlı Kaptan; 500 GT’den küçük ve yakın kıyısal sefer bölgesinde çalışan gemiyi sevk ve idaresi altında bulunduran gemiadamını tanımlar.
Vardiya Zabiti; 500-3000 GT arasındaki gemilerde görev yapan, gemiadamını tanımlar.
Birinci Zabit; 500-3000 GT arasındaki gemilerde görev yapan ve gemi kaptanından sonra gelen gemiadamını tanımlar.
Kaptan; 500-3000 GT arasındaki gemileri sevk ve idaresi altında bulunduran gemiadamını tanımlar.
Uzakyol Vardiya Zabiti; Tonilato ve sefer bölgesi sınırlaması olmaksızın her türlü gemide görev yapan gemiadamını tanımlar.
Uzakyol Birinci Zabiti; Tonilato ve sefer bölgesi sınırlaması olmaksızın her türlü gemide görev yapan ve gemi kaptanından sonra gelen gemiadamını tanımlar.
Uzakyol Kaptanı; Tonilato ve sefer bölgesi sınırlaması olmaksızın her türlü gemiyi sevk ve idaresi altında bulunduran gemiadamını tanımlar.
Tablo 1.1’de güverte sınıfı zabitan ve kaptan yeterlikleri verilmiştir. Tablo 1.1’de her bir yeterliğin gemi büyüklüğü sınırı, sefer bölgesi sınırı, Uluslararası STCW 78 sözleşmesi ve 95 değişikliklerine göre en alt eğitim gerekleri kodu, ülkemizdeki eğitim mevzuatımıza göre en alt eğitim gerekleri ve yeterlikler arası yükselmelerle, bunların gerekleri özetlenerek verilmektedir. Tablo 1.1’de belirtilen yeterliklere sahip mevcut gemiadamlarının kazanılmış haklarıyla yükselmeleri ancak üst yeterliklerin asgari gereklerini karşıladıktan sonra mümkün olmaktadır. Tablo 1.1. ve Tablo 1.2. incelendiğinde zabitan sınıfı gemiadamlarının, uzakyol yeterliğinin ancak yüksek öğretim seviyesinde olan fakülte, yüksekokul ve harp okulu mezunlarına verilebileceği görülmektedir. Ancak, tez hazırlandığı 10/8/1993 tarihli ve 491 sayılı Denizcilik Müsteşarlığının Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamesinde değişiklikler yapılarak, özel eğitim kurumlarına da uzakyol yeterliği verme imkanı sağlanmıştır (T.C. Resmi Gazete, 15.03.2005 tarih, 25756 sayılı). Bu kararnameye eklenen maddeler taslak aşamasında iken, denizcilik eğitimine vereceği zararlar bir çok platformda dile getirildiği halde (Nas, 2005a)
maddeler, 06.01.2005 tarihinde TBMM Eğitim, İmar ve Ulaştırma Komisyonundan geçerek, 02.03.2005 tarihinde TBMM’de oylamaya sunularak kabul edilmiştir.
Tablo 1.1. Güverte Sınıfı Zabitan ve Kaptan Yeterlikleri
Yükselmeler YETERLİKLER
Çalışma Sınırı
(Groston2) Sefer Bölgesi Sınırı STCW 78 Eğitim
Kodu
Asgari Eğitim Kodu S Sınırlı Vardiya
Zabiti 500 den Küçük Yakın Kıyısal3 A-II/35 İÖO10 + ML11 2 yıl DH8 + S1
Sınırlı Kaptan 500 den Küçük Yakın Kıyısal İÖO + ML
S
Vardiya Zabiti 500-3000 Arası Uzak4 A-II/16 OÖ12 + MYO13 2 yıl DH + S.
Birinci Zabit 500-3000 Arası Uzak A-II/27 + İng OÖ + MYO
2 yıl DH + S.
2 yıl DH+
A-II/2+İng9 +S Kaptan 500-3000 Arası Uzak ********* İÖO + ML
OÖ + MYO
S Uzakyol Vardiya
Zabiti 3000 den Büyük Uzak A-II/1 YO14+F15+HO16 2 yıl DH + S.
Uzakyol Birinci
Zabiti 3000 den Büyük Uzak A-II/2 YO+F+HO 2 yıl DH + S.
3 yıl DH + S.
Uzakyol
Kaptanı 3000 den Büyük Uzak
İÖO + ML ******** OÖ + MYO
******** YO+F+HO