Bulgular Problemi Çözecek

mi? HAYIR 4. Beklentilerin Veya Hedeflerin Seviyesini Düşür EVET 3(a). Çözümü Uygula

2.6.3. Model Olarak Zihinsel Kestirmeler, (Heuristics)

Zihinsel kestirmeler, özgül sorunların çözümü için kullanılan bir bilişsel süreçtir (Bilgin 2003; 148). Çözüm için araştırma sırasındaki aşırı bilgi yükü ile baş edebilmek için basitleştirilmiş stratejiler olarak ifade edilmiştir (Kahneman ve Tversky 1972, akt. Rollinson, 2002). “Heuristics”, Sosyal Psikoloji Sözlüğü’nde “Heuritikler” olarak Türkçeleştirilmesine rağmen “zihinsel kestirmeler” olarak da ifade edilebileceği (Bilgin, 2003) söylendiği için ifade, çalışmada “zihinsel kestirmeler” olarak kullanılmıştır. Literatürde Heuristics deyimi için kullanılan “kestirme yollar” ifadesi de vardır (Taşdelen, 2002; 23).

İnsanlar sorunlar için çözüm ararken genellikle üç kaynak kullandırılır (Rollinson 2002; 262):

1. Geçmiş tecrübeler, bunların sayesinde mevcut durumu değerlendirmenin en kolay yolu bulunmuş olur.

2. Sübjektif kurallarla bilgilerin toplanması ve yorumlanması faaliyetleri idare edilir.

3. Teknoloji kullanarak zihinsel aktiviteler azaltılır ve bilgi işleme sürecinde çaba harcanır.

Ana Heuristikler “kolay ulaşılan”, “temsil edici”, “demirleme veya hüküm” zihinsel kestirmeleri gibi üç şekilde ifade edilmiştir (Bazerman, 1994 akt. Rollinson 2002; 262).

2.6.3.1. Kolay Ulaşılan Zihinsel Kestirme (The Availability Heuristic)

Kolay ulaşılan zihinsel kestirme, karar vericinin verdiği kararın sonuçlarını, geçmişte yaşadığı benzer kararlarının çıktılarının tekrardan gözden geçirilerek, önceden değerlendirebilmesi ile ilgilidir. Örnek vermek gerekirse karar verici geçmişte belli bir problemin çözümünde kullandığı çözüm yöntemi konusunda çok pişman olmuştur. Şu anda benzer bir problemin çözümü sırasında geçmişte

kullandığı çözüm basamaklarının şu an kullanılması uygunsa bile kullanmaktan kaçınacaktır. Kolay ulaşılan adını almasının nedeni karar vericinin kendisinin yaşadığı deneyimlerden faydalanabileceği şekilde her an zihninde kullanıma hazır olmasıdır. Bu zihinsel kestirme “kullanıma hazır olma” ( Taşdelen, 2002; 24), “kolay ulaşma” (Bilgin, 2003; 149) şeklinde de tanımlanmaktadır.

2.6.3.2. Temsil Edici Zihinsel Kestirme (The Representativeness Heuristic)

Karar verici mevcut tercihin sonuçlarının olasılığını tahmin etmeye çalışırken geçmişte yaşanmış benzer olayların veya benzerliklerin şablonunu örnekleme zihinsel kestirme olarak kullanır.

Buna örnek olarak bir grup deneğe popülâsyonlarının % 30’unu avukatların, % 70 ‘ini ise mühendislerin oluşturduğu söylenir. Ardından içlerinden birisinin portresinin çizilmesini isterler. Bu kişi Kemal beydir. 40 yaşında, evli ve üç çocuk babasıdır. Yerel politikayla ilgilenmekte ve el yazması kitap koleksiyonu yapmaktadır. Tartışmayı sevmekte ve güzel konuşmaktadır. Deneklerin çoğunluğu Kemal Bey’in avukat olma olasılığını % 90 olarak tahmin etmektedir (Bilgin, 2003). 2.6.3.3. Demirleme veya Hüküm Zihinsel Kestirmesi (The Anchoring or

Judgement Heuristic)

Belirli bir başlangıç durumunu hedef durumuna dönüştürerek, başlangıç ve hedef durumları arasındaki farkı indirgemektir. Genellikle başlangıç noktası geçmişte yaşanmış bir olay referans alınır. Burada önceden kestirilememiş olan etkileri düşünerek şu anda bunlara karşı tedbir alınarak aynı seçeneği seçmekten kaçınır. Sosyal psikolojide daha farklı heuristikler kullanıldığı belirtilmektedir. Simülasyon Heuristikleri, Referans Heuristikleri, Araştırma Heuristikleri vb. (Bilgin, 2003). Ancak bu tip heuristikler konumuzun kapsamı dışındadır.

2.6.4. Çöp Tenekesi Modeli (The Garbage Can Model):

Bu model Cohen ve arkadaşları (1972) tarafından mantık modelinin pratikte uygulanamaz olması nedeniyle ortaya atılmış bir modeldir. Bu modelde problem, çözüm, karar verici katılımcılar, seçim fırsatları ve karar verme çöp kutusunun içerisinde kabul edilir. Bunlar örgütün içerisinde olup, durumun koşulları el verdiğinde birbirleriyle rasgele etkileşerek karar verilir. Kararı kimin verdiği, hangi problemin nasıl ve kim tarafından tanımlanacağı belli değildir. Bu yüzden karar verme adımları rasyonel karar vermede olduğu gibi tanımlanamaz.

2.6.5. Disiplinler Arası Karar Verme Modeli

Harrison (1993)’e göre ideal karar verme modelleri, modellenmiş olan gerçek dünya olaylarından optimum sayıdaki değişkeni içinde barındırmalıdır. Çünkü gerçek dünya olayları sınırlı sayıdaki disipline dayalı olarak açıklanamaz. Harrison tarafından ortaya atılan disiplinler arası karar verme modeli Tablo 2.3’de gösterilmektedir.

Tablo 2.3. Disiplinler Arası Karar Verme Modeli

Model Adı Karar Verme

Kriteri Anahtar Öğeler Anahtar Varsayımlar

Rasyonel

(Klasik) Maksimum Sonuç Belirsizliklerin olmadığı bir ortam, belirli olasılık, ölçülebilir fayda, çok sayıda alternatif, çevreden bağımsız, bilgisayar destekli karar verme stratejisi, yüksek derecede yapılandırılmış süreç.

Sabit amaçlar, sınırsız bilgi, sınırsız bilişsellik, zaman ve maliyet sınırlaması yok, kontrol edilebilir değişkenler, kapalı sistem, sonuçların limitleri hesaplanabilir. Örgütsel

(Neoklasik) Tatmin Edici Sonuç Genel doğal durum, olasılık derecesi limitli, fayda dereceli olarak belirli, az sayıda alternatif, çevreye duyarlı, yargısal karar verme stratejisi, kısmen yapılandırılmış süreç.

Erişilebilir amaçlar, sınırlı bilgi, limitli bilişsellik, zaman ve maliyet kısıtları, kısmen ölçülebilir ve geçişsiz alternatifler, açık sistem, sonuçların sayısal ve nitel olarak limitli ölçümü. Politik (Uyumsal) Kabul Edilebilir Sonuç

Genel doğal durum, olasılık belli değil, fayda ölçülemez, sınırlı alternatif, çevre baskın, pazarlık ve uzlaşma stratejisi, sınırlı sayıda sonuç, dağılmış bir yapılandırılmış süreç.

Sınırlı amaç, sınırsız bilgi, bilişsel sınır yok, sayısal olarak değerlendirilemeyen alternatifler, genellikle geçişli alternatifler, açık sistem, çevresel olarak limitli sonuçlar, doğru karar yok. Süreç

(Yönetsel) Yönelik Sonuç Amaca Genel doğal durum, genel olarak olasılık belli, amaca yönelik fayda, çok sayıda alternatif, çevresel sınırlara duyarlılık, yargısal karar verme stratejisi ve seçimli hesap kullanımı ve uzlaşma, sınırlı sayıda sonuç, yüksek derecede

yapılandırılmış süreç.

Yüksek derecede dinamik amaçlar, sınırlı bilgi, bilişsel sınırlar, zaman ve maliyet baskısı, değerlendirilemez ve geçişsiz alternatifler, açık sistem, ardışık karar verme fonksiyonları, amaca yönelik sonuçlar.

(Kaynak : Harrison, 1993)

2.6.5. Genişletilmiş Dört-Kuvvet Modeli

Rowe ve Boulgarides (1994), Şekil 2.6’da örgüt içerindeki bireyin karar verme stillerini belirleyen “genişletilmiş dört kuvvet modeli”ni ortaya koymuşlardır.

Sekil 2.6. Karar Verme Stillerini Etkileyen ”Genişletilmiş Dört-Kuvvet Modeli” (Kaynak : Rowe ve Boulgarides, 1994; 24)

Rowe ve Boulgarides (1994), karar vericiye etki eden kuvvetleri, çevresel kuvvetler, örgütsel kuvvetler, görevin gerekleri, kişisel ihtiyaçlar, güç ve otorite ihtiyaçları başlıkları altında toplamıştır. Her bir kuvvetin altında kuvvet faktörünü oluşturan değişkenler de belirtilmiştir. Ayrıca kuvvetlerin etkisi altındaki karar verici, çıktı olarak duygu, karar ve faaliyet davranışlarını geliştirmektedir.

2.7. KARAR VERME STRATEJİLERİ

Karar verme stilleri ile karar verme stratejileri arasındaki fark Ersever (1996; 41) tarafından net şekilde ortaya konmuştur. Karar verme stili, “bir karar verme

KARAR