Gelişmiş ülkeler

1998-2000 döneminde Triad olarak adlandırılan ABD, AB ve Japonya üçlüsü global ekonomideki doğrudan yabancı sermaye yatırım girişlerinin ¾’nü ve yabancı sermaye çıkışlarının ise %85’ni kontrol etmektedirler. 1990’ların sonlarında 50.000 Çokuluslu şirketin ana ülkesini oluşturmakta ve 100.000 yabancı yavru şirkete de ev sahipliği yapmaktadırlar (UNCTAD, 2001:9).

2.1.1.1. ABD

ABD’nin doğrudan yabancı sermaye girişlerinde 2000 yılında en büyük payı aldığı görülmektedir. Bu yılda ABD’ye giren yabancı sermaye miktarı tüm gelişmekte olan ülkelere gelen yabancı yatırımlardan daha fazladır. Son yıllarda ABD’ye gelen yatırımlar büyük ölçüde sıfırdan yapılan (greenfield) yatırımlardan ziyade şirket birleşmeleri şeklinde olmuştur. 2000 yılında gelen yatırım miktarı, yabancı sermaye yatırım çıkışlarından yada ihracından yaklaşık olarak iki kat daha fazladır. Bunda gelişmekte olan ülkelerde yaşanan mali krizlerin ve yukarıda bahsedilen şirket birleşmeleriyle birlikte şirket içi ödünç vermelerdeki artışın etkisi vardır. Ayrıca geniş iç pazarı, kalifiye işgücündeki zenginliği, düşük ücret seviyesi, teknolojik seviyesi, Kanada ile imzaladığı ekonomik işbirliği anlaşması ve yabancı firmaların ticaret engellerinden kaçınmak istemesi diğer gelişmiş ülkeleri yatırım yapma konusunda ikna etmektedir (Ulgado, 1997:272). Sektörler itibariyle incelendiğinde petrol, bilgisayar ve elektronik, telekominikasyon ve finansal hizmetler yabancı yatırımların öncelik verdiği alanlar arasında yer almaktadır (UNCTAD, 2001:12).

ABD’ye AB’den gelen doğrudan yabancı yatırımların payında 2000 yılında, %80’lik bir orandan %72’lik bir orana doğru düşme olmasına rağmen, geleneksel olarak İngiltere en önemli ana ülke olma özelliğini korumaktadır. Aşağıdaki Şekil- 6’da da görüldüğü gibi AB’de diğer önemli ülkeler Fransa ve Hollanda’dır. AB dışında, ülkeye gelen yabancı doğrudan sermayeye önemli derecede kaynaklık yapan ülkeler ise Kanada, İsviçre ve Japonya’dır. Görüldüğü gibi ABD’ye gelen yabancı sermaye içinde gelişmekte olan ülkelerin payı son derece düşük seviye kalmıştır.

Şekil-6: ABD Yabancı Sermaye Yatırım Akımlarının Hedef ve Kaynak Ülkeleri ,2000, ( % )

Kaynak: UNCTAD, World Investment Report, 2001, sf;15

ABD, doğrudan yabancı sermaye yatırımları için hala en büyük ev sahibi olma özelliğini korumasına rağmen, yabancı yatırım ihraç eden en büyük ülke olma özelliğini 1999 yılında İngiltere’ye ve 2000 yılında Fransa’ya kaptırmıştır. 2000 yılında ABD yabancı sermaye çıkışları yada yatırım ihraçları temel olarak AB şirketlerini baz alan sınır ötesi şirket birleşmeleri yada satın almaları yoluyla devam etmektedir. Yukarıdaki Şekil-6’da görüldüğü gibi ABD yabancı sermaye yatırım çıkışlarının hemen hemen yarısı kendisine hedef olarak AB’yi seçmiştir. Sonuç olarak ABD yatırımlarının ekonomik etkileri bazı AB ülkeleri için önemlidir. Örneğin, ABD yavru şirketlerinin 1997 yılında İrlanda’da yaratılan katma değer ve toplam istihdamın yarısından fazlası üzerinde etkisi vardır. ABD yatırımlarının kendisine hedef seçtiği diğer önemli ülkeler ise Kanada, Japonya ve Latin Amerika ülkeleridir. Yabancı sermaye çıkışlarına sektörel bazda baktığımızda ise bu dönemde, otomotiv ve elektronik araçlar sektörlerinde bir sıçrama görülmektedir. Şekilden de görülebileceği gibi gelişmekte olan ülkelerin ABD’nin yabancı sermaye ihracı içindeki payı son derece küçüktür. Bu ülkelerin 1999 yılında %27 olan payı 2000 yılında %25 seviyesine gerilemiştir.

2.1.1.2. Avrupa Birliği

1980’lerin ortalarıyla karşılaştırıldığında AB’nin yabancı sermaye yatırımları giriş ve çıkışlarındaki payı artmıştır. Bu artış sınır ötesi şirket birleşme ve satın almalarıyla açıklanmıştır. 1990’lı yıllarla birlikte bölgesel bütünleşmenin derinlik kazanması ve Avrupa Serbest Ticaret Birliği yabancı doğrudan yatırımların hız

kazanmasında bir dönüm noktası olmuştur. Bölgesel bütünleşmeye ek olarak politik istikrar, piyasa büyüklüğü ve iyi altyapı artış trendinin ana unsurlarını oluşturmuştur.

Tablo-6’da görüldüğü gibi 2000 yılında Avrupa Birliği’ne gelen yabancı sermaye yatırımı 808.519 milyon dolardır. Bu yatırım miktarının yaklaşık %85’ni ise Almanya, İngiltere, Fransa, Hollanda, Belçika ve Lüksemburg ve İspanya elde etmektedirler. Bu ülkelerden en ilgi çekici olanı Almanya’dır. Almanya’nın 1996 yılında global yabancı sermaye yatırımlarından aldığı pay %1,7 iken bu oran 2000 yılında %13’e ulaşmıştır. Almanya’nın 2000 yılında yabancı yatırımlardan bu derece yüksek pay almasının nedeni, Avrupa’daki bütünleşme hareketlerinin yanısıra Alman Mannesmann şirketinin İngiliz VodafoneAir Touch şirketi tarafından satın alınmasıdır. Sonuç olarak Almanya bölgede önemli bir yabancı yatırım çeken ülke konumuna gelmiştir. Tablodan da görülebileceği gibi doğrudan yabancı sermaye akımları açısından AB üyesi ülkeler arasında İngiltere birinci sırada bulunmaktadır. 2001 yılında bu ülkeyi takip eden ülkeler Hollanda ve Fransa olmuştur. İsveç, 1998 yılına göre bir sonraki yılda çektiği yabancı sermaye miktarını %200 oranında arttırmıştır. İsveç’deki dikkate değer bu artış, İngiltere ve İsveç’deki iki pharmaceutical şirketinin birleşmesi sonucunda gerçekleşmiştir (UNCTAD, 2000:35). Doğrudan yabancı yatırım akımlarının ülkelerin GSYİH’sı içindeki paylarına bakıldığında ise 1998 yılı itibariyle %9,7 ile Finlandiya birinci sırada, %8,7 ile Hollanda ikinci sırada ve %8,6 ile İsveç üçüncü sırada yer almışlardır.

AB’ne birlik dışından gelen yabancı yatırım akımlarına bakıldığında 1990’ların ikinci yarısına kadar ABD’nin büyük pay sahibi olduğu görülmektedir. ABD dışında birliğe yatırım yapan başlıca ülkeler ise İsviçre, Kanada, Japonya, Güney Kore ve Güney Afrika olmuştur. AB, doğrudan yabancı sermaye girişi açısından olduğu kadar doğrudan yabancı sermaye ihracı açısından da önemli bir konumda bulunmaktadır. AB’nin 1995 yılına kadar yaptığı doğrudan yabancı sermaye ihracı ortalama olarak 117.308 milyon dolar iken bu rakam 2000 yılında 968.019 milyon dolara ulaşmıştır. Birlik içinde ise en önemli yatırımcı ülke konumunda olan İngiltere’dir. İngiltere’nin yaptığı 253.929 milyon dolarlık sermaye ihracına karşılık Belçika ve Lüksemburg 241.997 milyon dolarlık yatırımla ikinci sırada bulunmaktadır. Bu ülkeleri ise sırasıyla Fransa, Hollanda ve İspanya takip etmektedirler (UNCTAD, 2001:307-309). AB ülkelerinin doğrudan yabancı sermaye

yatırımı yaptıkları birlik dışı ülkelerin başlıcaları ABD, Brezilya, Kanada, Arjantin, Japonya ve Avustralya’dır. Bu ülkelerin dışında AB’ne aday ülkeler ile Norveç, Meksika, Çin, Güney Afrika, Şili, Tayland, Hindistan ve Filipinler gibi ülkelerde de doğrudan yabancı yatırım yapmaktadırlar (T.Kalkınma Bankası, 2003:34).

AB’ne yönelik yabancı sermaye akımları, birlik içinde gerçekleştirilen akımlar ve birlik dışından gerçekleştirilen akımlar olarak ikiye ayrılırsa, AB ile dünyanın geri kalan kısımları arasındaki yabancı yatırımların önem kazandığı görülebilir. Yabancı sermaye çıkışı ve girişi akımlarının her ikisinde de toplam yabancı sermaye yatırımları içinde AB içi akımlarının payı 1998’de en düşük seviyeye gerilemiştir.

Şekil-7: AB içindeki Yabancı Sermaye Yatırım Akımları,1992-1998 (Toplam AB Yatırımlarının % olarak)

Kaynak: World Investment Report, 2000, sf;35

Şekil-7’den de görülebileceği gibi 1992 yılında AB’nin ihraç ettiği yabancı yatırımların yaklaşık %70’i yine bölge içinde kalmıştır. Aynı yılda yapılan yabancı yatırım girişlerinin de %60’na yakını yine birlik içinde gerçekleştirilmiştir. Yabancı sermaye ihracının payı ilk defa 1997 yılında %50’nin altında gerçekleşmiş, yatırım girişlerinin payı da 1995’den sonra 1998’de %50’ye yaklaşmıştır. 1998 yılında birlik dışına yönelen yabancı yatırımlar ABD tarafından domine edilmiştir ki, bu ülke toplam sermaye çıkışlarının %59’una ve sermaye girişlerinin %69’na sahiptir.

1997-1998 yıllarında gerçekleştirilen yabancı sermaye yatırım akışını sektörel bazda incelediğimizde, birlik içinde gerçekleştirilen sermaye ihracının %33’lük

kısmı imalat endüstrisine ait iken %67’lik kısmı hizmetler sektörüne aittir. Birlik dışına yapılan sermaye ihracının %31’i imalat sektörüne aitken %44’lük kısmı hizmetler sektörüne aittir. İmalat sektöründe en büyük pay, petrol, kimyasal ve kauçuk sektörü ile maden sektörüne ait iken hizmetler sektöründe ise en büyük pay finansal hizmetlere aittir. Birlik içinde gerçekleştirilen sermaye girişlerinin %24’ü imalat sektörüne %74’ü ise hizmetler sektörüne aittir. Bu sektörlerde de en büyük paylar yine petrol, kimyasal ve kauçuk sektörü ile finansal hizmetlere aittir. Birlik dışından gerçekleştirilen yabancı yatırım girişlerinde de imalat sektörünün %29’luk ve hizmetler sektörünün %71’lik payı vardır. Hizmetler sektöründe en büyük paya yine finansal hizmetler sahip iken imalat sektöründe en büyük paya ofis makineleri sahiptir (UNCTAD, 2000:36).

2.1.1.3. Japonya

Asya ülkelerinde yaşanan finansal kriz ve ekonomik yavaşlama Japonya’nın yabancı sermaye yatırım girişlerinde biraz daha önemli olmasına neden olmuştur. Yukarıdaki Tablo-6’dan da görülebileceği gibi 1996 yılında Japonya’ya gelen yabancı sermaye 228 milyon dolar iken 1997 yılında 3.224 milyon dolar ve 1998 yılında 3.193 milyon dolar olmuştur. 1999 yılında bir önceki yıla göre yaklaşık olarak dört kat artarak 12.741 milyon dolar gibi rekor bir seviyeye ulaşmıştır. Finans sektörüne yabancı sermaye girişi, bu sektördeki liberalizasyonun başladığı 1997 yılından itibaren dikkati çeken bir şekilde artmaya başlamıştır. Hizmetler sektörüyle kıyaslandığında imalat sektöründeki yatırım girişleri göreceli olarak ufak kalmıştır fakat son zamanlarda otomotiv gibi spesifik sektörlerde yatırım artışı başlamıştır. Bu artış da daha çok birleşme ve satın almalarla olmaktadır (UNCTAD, 2000:38).

Japonya’nın gerçekleştirdiği yabancı sermaye ihracında da belirleyici rolü şirket satın almaları ve birleşmeler oynamıştır. 1980’lerin ilk yarısında çok düşük seviyede kalmış olan yatırım ihracı bu dönemin ikinci yarısında hızla artmış ve 1990 yılında 50 milyar dolarla rekor seviyelere ulaşmıştır. 1997 yılında 25.993 milyon dolar olarak gerçekleşen yatırım ihracı 1999 yılında %6 düşerek 22.743 milyon dolar olarak gerçekleşmiş, 2000 yılında 31.558 milyon dolar ve 2001 yılında 38.088 milyon dolar seviyesine ulaşmıştır.

2.1.2. Gelişmekte olan ülkeler