• Sonuç bulunamadı

1.DENİZCİLİKTE KULLANILAN ASTRONOMİ KAVRAMLARI

1.7. Gel-Git (Med-Cezir)

Denizde suların kabarıp alçalması, navigasyonu etkileyen olaylardan biridir. Bu olaya med-cezir veya gel-git adı verilir. Deniz sularının yükselmesi olayına med (gel), alçalması olayına da cezir (git) denir. Gözlemler, kabarmanın Ay’ın meridyene gelmesinden birkaç saat sonra başladığını; doğuş ve batışından birkaç saat sonra suların alçaldığını; kabarma miktarının yeniay ve dolunay evresinde en büyük, öbür iki evre de ise en küçük olduğunu gösterir. Bunun nedeni, Ay ile Arz arasındaki çekim kuvvetinin etkisidir. Ancak Ay’ın Arz etrafındaki yörünge hareketi elips şeklinde olduğundan, Arz’a uyguladığı bu kütle çekim etkisi farklılık gösterir.120Diğer taraftan çekim etkisi uzaklıkla ilgili olduğundan, Ay’ın etkisi, Güneş’e göre daha fazladır.

Denizci şüphesiz bulunduğu yerde denizin ne zaman ve ne kadar yükseleceğini ve alçalacağını bilmek ister. Bunun için, yukarıda bahsettiğimiz ilişkilere dikkat etmelidir. Ancak sularda meydana gelen bu değişiklik, bir bölgeden diğerine farklıdır. Bu bakımdan denizci, hesaplamalarında bu durumu da göz önünde bulundurmalıdır. Diğer taraftan, bir liman için kabarma (med) zamanı ile Ay’ın meridyenden bir evvelki

118 Karaali, a.g.e., s.23-25.

119Sügen, a.g.e., s.629; Kundakçı, a.g.e., s.69.

120Kızılırmak, a.g.e., s.75; Hamit İnandık, Deniz ve Kıyı Coğrafyası, İstanbul Üniversitesi Yayınları

52 geçişi arasındaki ortalama zaman süresi önemlidir. Çünkü kabarma Ay meridyene geldiği anda başlayacak ve birkaç saat içinde gelişecektir. Ayrıca Ay’ın bulunduğu veya ileride bulunacağı evrenin bilinmesi, kabarma veya alçalma yüksekliğini tahmin edilmesinde yardımcı olabilir.121 Eğer denizci, Ay’ın zenitten geçmediği enlemlerde ise, ardı ardına gelen iki kabarmanın yüksekliklerinin birbirinden farklı olacağını da bilmelidir.

Genellikle med-cezir zamanları bazı yerlerde aynı yükseklik ve alçaklıkta iken, bazı yerlerde büyük eşitsizlikler gösterebilir. Bu eşitsizlik, Ay’ın, ekvatorun kuzey veya güneyine doğru ne kadar uzak olduğuna göre değişir. Ay, gök ekvatorunu üzerinde ise, günde iki eşit med ve cezir beklenir.122 Ayrıca kabarma yüksekliği, derinlik ve yüzey genişliği ile de ilişkilidir. Çünkü kabarmaya uğrayan su yüzeyini çeken kuvvet, o yüzeyin altındaki toplam su kütlesi ile orantılıdır. Buna göre büyük okyanuslardaki kabarmanın küçük denizlerinkinden daha yüksek olması beklenir.123 Ancak bu da tek başına yeterli değildir. Gel-git büyüklüğü su bölgesinin şekline ve kıyı çizgisindeki değişikliklere de bağlıdır. Derin okyanuslarda gel-git 1 metreden az olabilecekken, büyük su kütlelerini birleştiren dar su kanallarında metrelerce gel-git olabilir. Ayrıca kıyı yakınlarında, koylarda ve körfezlerde önemli yükselme ve alçalmalar görülebilir. Eğer kabarma dalgası serbestçe yayılma imkânı bulamazsa, suların yığılması sonucunda kabarmalar fazla olur. Horn Burnu’ndan Alaska’ya kadar Amerika’nın batı kıyılarında kabarma 2 metreden az olduğu halde, doğu kıyılarındaki girintili, çıkıntılı kesimlerde yüksek değerlere erişir. Örneğin Macellan Boğazı’nın kuzeyinde 12 metre, Kanada’da Fundy koyunda 19.5 metre, Baffın adasının Eobisher koyunda 17.5 metredir. Amerika’nın batı kıyılarında yalnızca Kaliforniya körfezinin sonunda 12 metreyi bulan kabarma vardır. Gel-git sürtünmesinin en çok meydana geldiği yer, sığ yerlerin ve kuvvetli akıntıların bulunduğu Bering Denizi’dir.124Diğer taraftan Akdeniz, Antiller denizi, Kızıldeniz, okyanusların ortasındaki adaların çevresinde gelgit 10 cm-1 metre arasındadır. Fakat istisnai olarak Akdeniz’deki Adriya

121Kızılırmak, a.g.e., s.75-77.

122 Gökmen, a.g.e., s. 112.

123Kızılırmak, a.g.e., s. 76.

53 denizi kuzeyinde Trieste civarı ile Tunus kıyılarında Gabes körfezinde kabarma 1 metreyi geçer.125 Yine Akdeniz kıyılarında Cebelitarık’ta kabarma 1.5 metredir.

Genellikle Akdeniz, Karadeniz ve Baltık Denizi gibi iç denizlerde gel-git genliği santimetre ölçeğindedir. Türkiye’nin çevresindeki denizler iç deniz olduğu için gelgit genliği azdır. Bu nedenle, ülkemizde gel-git etkisi pek hissedilmez. Örneğin Karadeniz’de, yok denilecek kadar azdır. Kabarma, en yüksek durumunda yalnızca 7-8 dakika kalır.126

Ay’ın evreleri de denizin kabarma ve alçalma zamanlarındaki yükseklik ve alçaklık miktarları hakkında bilgi verir. Burada aslında Ay’ın, Güneş ve Arz’a göre bulunduğu konum söz konusudur. Su, Ay’ın yeniay ve dolunay evrelerinde, en yüksek ve en alçak düzeyine erişir. Buna yüksek gel-git denir. İlk dördün ve son dördün evrelerinde ise gel-git düzeyi alçak gelgit olarak bilinir. Bu durumda kabarma ve çekilme en azdır. Öte yandan, Ay’ın her gün yaklaşık 52 dakika geç doğması, gelgit olayında 50 dakikalık günlük ötelemeye neden olur. 127 Başka bir ifadeyle, Ay herhangi bir yerin meridyeninden geçtikten birkaç saat sonra sular orada en yüksek seviyeye ulaşır. Bu gecikmeye, liman gecikmesi veya tesis denir. Gecikme zamanının her limanda bilinmesi deniz trafiği bakımından önemli olduğu için buna ait cetveller yapılmış, ayrıca gecikme saatleri deniz haritalarına da konulmuştur. 128

Gel-git olayı, Ay’ın ekvatorun üzerinde bulunması ile kuzey veya güney yönünde bulunması durumlarında da farklılık gösterir. Ay, gök ekvatorunun üzerinde olduğu zaman, günde iki eşit med ve cezir olur. Buna örnek olarak Kuzey Atlantik kıyıları gösterilebilir. Buralarda sabah ve öğleden sonra medler aynı yükseklikte ve cezirler aynı alçaklıktadır. Ay, ekvatorun kuzey veya güneyinde ise, med-cezir zamanlarında büyük bir eşitsizlik görülür. Buna örnek olarak, Meksika Körfezi ve Kuzey Pasifik verilebilir.

125İnandık, a.g.e., s. 62-63.

126 Gökmen, a.g.e., s.112-113.

127 Sügen, a.g.e, s. 568.

54 Yukarıda verilen bilgilerden anlaşılacağı gibi gel-git tek tip değildir. Genel olarak üç tip gel-gitten bahsetmek mümkündür:129

1. Günlük gel-git. Tropik bölge kıyılarında görülür. Bir ay gününde 1 med ve 1 cezir görülür. Med-cezir arasında yaklaşık 12 saat 25 dakika vardır. Venezüela’nın kuzey kıyılarında, Haiti adasının doğusunda, Meksika körfezinde, Baltık denizinde, Finlandiya ve Riga körfezlerinde, Güney Çin denizinde, Cava denizinde ve istisnai bir durum olarak Okhotsk denizinin kuzey kıyılarında görülür.

2. Yarı-günlük gel-git. 2 med ve 2 cezirden oluşur. Med ile cezir arasında 6 saat

12.5 dakika ara vardır. Bu durumda, iki med arasındaki genişlik yakındır. Kuzey ve Güney Amerika kıyılarının önemli bir kısmı, Hint Okyanusunun bazı kesimleri, Bengal Körfezi, Doğu Afrika kıyıları ile Doğu Akdeniz kıyılarında bu tip gelgitler görülür.

3. Karışık gel-git. Günde iki med-cezir olmakla beraber, sabahları olan med ve

cezir ile öğleden sonrakiler birbirinden farklıdır. Avustralya kıyıları, Kuzey Amerika’nın Pasifik kıyıları ve kenar denizleri ile Basra körfezi, Akdeniz’in büyük bir kısmı, özellikle Adria denizi ile Ege denizinde görülür. Atlantik Okyanusu’nda ise ender görünür.

55

2. İSLAM DÜNYASINDA VE AVRUPA’DA ASTRONOMİ