Portekizlilerin Hint Okyanusu’na Ulaşırken Kullandıkları Yöntemler Yöntemler

Avrupalıların dünyayı keşfe çıkabilmesi için bazı teknik (pusulanın kullanımı, gemi yapım teknikleri), politik, ekonomik değişikliklere ihtiyaç vardı. Ancak en önemlisi, insanın zihnindeki dünya resminin değişmesi gerekiyordu. Bu da ancak, Batlamyus’a atfedilen coğrafya bilgisinden vazgeçmekle olabilirdi. Çünkü o dönemlerde matematikçiler, astronomlar ve coğrafyacılar, dünyanın küre şeklinde olduğunu kabul etseler de, Hint Okyanusu, Batlamyus’un dünya haritasında bir iç deniz olarak temsil edilmekteydi. Bu durumda, doğal olarak Avrupalılar, Atlantik Okyanusu ile Hint Okyanusu arasında doğrudan bir deniz ilişkisi kurmamışlardır.89 İkinci engel ise, Güney Yarım Küre’nin ötesine doğru gidildikçe aşırı sıcaklık

87 G.R. Tibbetts, a.e., p. 180.

88 A.e., p. 328; Clark, a.g.m., s. 365-368.

89 Charles Issawi, “Arab Geography and the Circumnavigation of Africa,” Osiris, Vol.X, 1952, p. 118.; John G. Morris, Martin Behaim, The German Astronomer and Cosmographer of The Times of

Columbus: Bring the tenth Annual discourse before the Maryland Historical Society on January 25th 1855, Baltimore, Printed for the Maryland Historical Society, 1855, s.29.

103 sebebiyle okyanusun kaynıyor olduğuna ve o enlemlerde insanların yaşamadığına olan inanç idi. Bu dünya görüşü değişmedikçe, Avrupalıların deniz yoluyla izolasyondan çıkma imkânı çok azdı.90

Söz konusu izolasyonun sona ermesinde deniz seferlerine büyük önem veren Portekizli Prens Henrigues’in (1394-1460) desteği ve teşviki oldukça önemlidir. Henrigues’in Sagres’te (Portekiz) bir rasathane ve bir denizcilik okulu kurmuştur. Bu okula davet ettiği uzmanlar arasında astronomlar, haritacılar, matematikçiler ve gemi yapımcıları bulunuyordu. Bu kişiler her hangi bir milletten veya dinden olabilirdi. Örneğin Yahudilerin seçilme nedenleri, Arapça bilmeleri, okyanus seyri için gerekli bilgilere sahip olmaları ve İslam hâkimiyetindeki Afrika sularında özgürce seyahat edebilmeleriydi. Ayrıca bunun dışında Venedikli, Ceneviz veya bir Arap da Sagres’te görev alabilmekteydi. Kısacası Sagres, din veya sosyal sınıfın gözetilmediği, en becerikli kılavuz ve bilimsel uzmanların buluşma yeri olmuştu. 91 Seferden dönen kaptanların raporları ve getirdikleri bilgiler de yine buradaki bilim adamları tarafından inceleniyordu. Böylece o döneme kadar tam anlamıyla şansa kalmış, tehlikeli bir iş olan denizcilik, Henrigues’in önderliğinde bir bilim haline gelmiş, Afrika kıyılarının büyük kısmı keşfedilmiş, bu kıyı şeridinin haritaları çizilerek dünyaya tanıtılmıştır.92 Portekizlilerin on altıncı yüzyıl denizciliğini anlatan kitaplarının kısmen de olsa İbn-i Macid’in ve çağdaşlarının bıraktıkları mirasa dayandığını söylemek mümkündür.⁹³ Bunun sebebi denizcilikte sadece iyi olmak değil, aynı zamanda takip edilen rotanın doğru bilinmesinin de önemli olmasıdır. Tekniğiniz ne kadar iyi olursa olsun, bulunduğunuz yerin şartlarını bilmiyorsanız her zaman dezavantajlısınız demektir. Buna güzel bir örnek olarak, Vasco da Gama’nın 1497-1499 yıllarını yaptığı ilk deniz aşırı seyahatinde tutulan günlük (Roteiro da viagem) verilebilir.94 Anlatılanlara göre, Vasco da Gama yönetimindeki keşif gemilerinin özellikle

90 Issawi, a.g.m., p. 117

91 K. M. Mathew, History of the Portuguese Navigation in India, , New Delhi, Mittal Publications, 1988, pp.3-4; 34.

92 Leithäuser, a.g.e., s. 21

93 Grosset-Grange, s. 259

94 Velho, Alvaro: A Journal of the First Voyage of Vasco da Gama, 1497-1499, The Hakluyt Society, 1898.

104 Mozambik’ten sonra sürekli olarak bir kılavuza ihtiyaç duymuştur.95 Bu eser ve daha sonra Portekizli tarihçi Barros’un kaleme aldığı eserler, Hint Okyanusu ve denizciliği hakkında bilgi vermenin yanı sıra, kültür alışverişiyle de ilgili bilgi vermişlerdir.

Portekizliler seyir yöntemini İtalyanlardan ve Katalanlardan, astronomi bilgisini Araplardan ve İber Yarımadası Yahudilerinden, coğrafi yayılma fikrini İtalya ve İspanya’dan miras almışlardır. Bu miras sayesinde denizcilik tekniklerini hem teorik hem de pratik açıdan geliştirerek Afrika kıtasını dolaşarak Hint Okyanusu’na giden yolun en büyük parçasını da keşfetmişlerdir.96

Portekizliler, keşifler çağı boyunca, seyrüseferi genellikle “liman veya bir ülkenin kıyısından kalkış ile başka bir ülkenin kıyısına veya limanına varış” olarak tanımlamışlardı. Bu rota, Lizbon’dan Hindistan’a veya Lizbon’dan Brezilya’ya uzanırdı. On beşinci yüzyıla ait Portekiz deniz astronomisiyle ilgili çalışmaların kaybolması sebebiyle, bu çalışmaların başlangıcı hakkında ayrıntılı bilgi bulunmamaktadır. Ancak başlangıca işaret eden birkaç delil vardır. K. M. Mathew’in belirttiğine göre, okyanus seyir yöntemlerine başvuran Vikingler güneye doğru indiklerinde, Atlantik’teki denizcilerin seyir bilgisini yetersiz bulmuşlardı. Portekiz tarihçisi Barros’a göre Prens Henrigues zamanında Gine’nin keşfi sırasında denizciler kıyı seyri yapmışlardı. Fakat sonradan, denizlerde kaybolma korkusu, keşif gezilerinde gökcisimlerine güvenmelerini sağladı. Böylece astronomik seyir bilgisine ihtiyaç duydular.⁹⁷ Özellikle on beşinci yüzyıldan itibaren çıkılan keşif yolculuklarında karşılaşılan problemler, gök cisimlerinin hareketini gözlemeyi, verilerin düzenlenmesini ve bununla ilgili aletlerin denizcilikte kullanıma uygun hale getirilmesini gerektirdi. Bundan sonra denizci, geminin açısal konumunu küre üzerinde matematiksel olarak hesaplamalıydı.98

Astronomi çalışmalarının uzun yıllardan beri Portekiz’de yapıldığına dair kanıtlar vardır. Örneğin, İber Yarımadası astronomlarının 1252 yılında yazdığı Libros

95 Velho, a.g.e., pp. 22-48

96 K. M. Mathew, a.g.e., s.10.

97 A.e., s.7; E. G. Ravenstein, Martin Behaim: His Life and his Globe, London, 1908, s.12.

98 David W. Waters, The Art of Navigation in England in Elizabethan and Early Stuart Times, London, Hollis and Carter, 1958, s.43.

105

del Saber Astronomia önemli bir çalışmadır. Bundan sonra yazılmış veya yapılmış birçok astronomi çalışması bir şekilde bu eser ile bağlantılıdır. Bu eserin bir başka önemli özelliği de, astronomi bilgileri yanında denizcilik aletlerinin yapısı ve deniz astronomisi ile ilgili görüşlerin de eserde yer almasıdır.99

Portekiz deniz astronomisi tarihi için önemli bir başka eser ise Tabulae

Astronomicus’dur. Bu eser her ne kadar doğrudan denizciliği konu almasa da, içeriği sebebiyle uzun süre denizcilik tarihinde önemli bir yeri olmuştur. İçinde coğrafi ve kozmografik verilerin yanı sıra tutulma cetvelleri, gece saatlerini veren cetveller, Ay, Güneş ve gezegen yılları hesabı ile ilgili cetveller bulunur. Astroloji ve astronomi bilgileri içeren Coimbra Almanak’ının (The Almanach of Coimbra, 1321-1329), denizcilikle ilgili bölümünde yıldız konumları tayini için cetveller, Ay’ın görüş uzaklığı ve Ay’ın günlük konumunu gösteren cetveller, o dönem bilinen dünyanın yetmiş yerine ait boylam cetveli ve tutulma tayini için cetveller yer alır.100

Portekiz denizciliği üç aşamada değerlendirilebilir: Denizci sanatı (marinharia), seyir sanatı (arte de navegar), denizcilik bilimi (ciência náutica ). Bunlardan ilki olan denizci sanatı, Prens Henrigues döneminden on altıncı yüzyılın ortalarına kadar uzanan bir süreyi kapsar. Bundan sonraki aşama on dokuzuncu yüzyıla kadar sürer ve sonunda denizcilik bilimi dönemine geçilir. Denizci sanatı döneminde geliştirilen

teknikler ve Portekiz gemi rotaları, Hint Okyanusu’na açılan keşif yolculuklarında kullanılmıştır.Portekizliler yeni astronomi keşiflerinden ziyade, mevcut astronomi bilgilerin ve buna bağlı olarak karada kullanılan aletlerin denizcilikte de kullanılabilir hale gelmesine öncülük etmişlerdir. Bunu, uzun süre karadan uzak kalarak ellerindeki bilgileri kontrol ederek yapmışlardır. Mathew’un ifade ettiği gibi Portekizlilerin seyir idealleri, onları, astronomik seyrin temel yapısını biçimlendirme konusunda teşvik etmiştir.101

Prens Henrigues, Afrika kıyılarına doğru deniz keşiflerini başlattığında etrafına kılavuzları, deniz kaptanlarını, deniz haritalarını, harita ve kitapları toplamış ve bu

99 Mathew, a.g.e., p.6.

100 A.y.

106 sırada bazı yöntemler geliştirilmiş olsa da, bunlar yeni ve bilinmeyen sular için yetersizdi.¹⁰² Denizcilerin rüzgârları, akıntıları, dünyanın kartografik projeksiyonunu, seyir aletlerini, gemi tiplerini, deniz yataklarının karakterini, karanın biçimi yanında yıldız bilgisini, yükseklikleri, astronomik yöntemlerle denizde nasıl enlem ve boylam belirleneceğini ve en önemlisi de, güneye seyir ettiklerinde kutup yıldızının görünmediği durumlarda enlemi nasıl tayin edeceklerini bilmeleri gerekiyordu. Bunun için de yeni yöntemlere ihtiyaçları vardı: Portekizliler keşifler çağı boyunca en iyi astronomları bularak seyir yöntemlerini geliştirdiler.

Tüm bu soruların cevaplanması için uzun bir zamana ihtiyaç vardı. Dolayısıyla çalışmalar Prens Henrigues öldükten sonra da devam etti. Zaman içinde, diğer Avrupa milletleri tarafından sıklıkla kullanılan ve denizcilerin seyir anında uyması gereken kuralları içeren eserler olan regimento’lar düzenlendi.103 Kutup yıldızının konumu ve yüksekliği, kutup yıldızı ve kutup yıldızının bekçileri Kochab ve Pherkard ile gece saatinin nasıl belirleneceği, Güney Tacı ile kutup yüksekliği belirleme, kutup yıldızından başka yıldızlarla kutup yüksekliğini belirleme, Güneş ile kutup yüksekliğini belirleme gibi konularda regimento’lar yayınlanmıştır. Bir seyir el yazması olan Regimento do Astrolabio e do Quadrante eserinin ilk basımı 1495’te yapılmış ve daha sonra 1509’da birçok kopyası basılmıştır. Bu eser içinde kozmografya ile ilgili bilgiler, usturlap kullanımı ve güneş deklinasyon cetveli vardı. Ayrıca Güneş’in yüksekliği ile enlem tayini ve rota tayininde faydalı olabilecek kutup yıldızı kurallarını içeren bilgiler, enlem listesi, Güneş’in konumu ile ilgili bilgiler ve gel-git takvimi de bu eserde yer almaktaydı. 104

3.5. Akdeniz ve Hint Okyanusu Denizcilerinin Kullandığı Astronomi