GALATA TARİHİ
4. Galata’nın Beşeri ve Ekonomik Yapısı
Doğu Akdeniz’in başlıca uluslar arası ticari merkezlerinden biri olan İstanbul, Bizanslılar döneminde İtalyanlar başta olmak üzere ticari kolonilerin Haliç kıyılarına yerleşmelerine tanık olmuştur: Venedikliler, Cenevizliler, Pizalılar, Amalfililer ve Doğu Latin İmparatorluğu kurulmadan önce Provencelılar, Katalanlar. 1204’ten 1261 yılına kadar Haçlılar zamanında başı çekenler Venedikliler iken, Bizans’ın şehri tekrar ele geçirmesiyle yerini Cenevizlilere bırakmıştır.125 Dolayısıyla Osmanlılar şehri
fethettiklerinde şehirde çoğunluğu Galata olmak üzere önemli ölçüde yabancı tüccar yaşamaktaydı.126
XIII. yüzyılın sonundan itibaren Cenevizlilerin kenti olarak bilinen Galata, Osmanlı fethine kadar adeta İstanbul’dan bağımsız bir ömür sürmüştür. Fetihle birlikte Sultan Mehmet Galata’yı Osmanlı yönetimine dahil etmiş ancak Galata ‘kafirlerin kenti’ olma
122
Fleet Kate, Erken Osmanlı Döneminde Türk-Ceneviz Ticareti (İstanbul: Kültür Yayınları, 2009) 125-126.
123
Goffman Daniel, Osmanlı Dünyası ve Avrupa 1300-1700 (İstanbul: Kitap Yayınevi, 2008) 204.
124
Mantran Robert, 17. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul II (Ankara: T.T.K. Yayınevi, 1990) 113.
125
Mantran Robert, XVI ve XVII. Yüzyılda İstanbul’da Gündelik Hayat (İstanbul: Eren Yayıncılık, 1991) 128.
126
Köse Metin Ziya, Osmanlı Devleti ve Venedik Akdeniz’de Rekabet ve Ticaret (İstanbul: Giza Yayınları, 2010) 79.
özelliğini korumuştur.127 Fatih Sultan Mehmet fetihten sonra Galata’daki Cenevizlilere
eski özerk statülerini vermemiştir. Böylece Cenevizliler Galata’daki eski üstünlüklerini zamanla kaybetmişler hatta 1680’de sayıları o kadar azalmıştır ki İstanbul’daki elçilik makamı iptal edilmiştir.128 Fetihten sonra burada kalan Cenevizliler Galata’nın başlıca Latin ve yabancı unsurunu oluşturdular. Ancak bunlar içinde zimmi statüsüne geçenler de vardı. Aralık 1455 tarihinde Galata halkı vergi tespiti için sayıldı ve hane sayıları
kaydedildi. Buna göre tespit edilen on üç mahallede daha çok Cenevizli Hıristiyanlar varken 1460’lardan itibaren Floransalılar da buraya yerleşip giderek nüfuz kazandılar.129 Sultan Mehmet, denizlerdeki başlıca rakibi Venedik’e karşı ticari ilişkilerinde
bağımlılığını azaltmak amacıyla Floransalılara yöneldi. 1454’lerden başlayarak yünlülerle yüklü Floransa gemileri İstanbul limanına demir atmaya başladı. Hatta Venedik’le
Osmanlılar arasındaki gerginlik sırasında, imparatorluk 1462’de Galata’daki birçok Venedikliyi kovarak yerlerine Floransalıları yerleştirdi.130 Böylece kentin Osmanlılarca
fethedilmesiyle birlikte meydana gelen en büyük değişiklik, egemenliklerini yitiren İtalyanların yerini Ermeni, Yahudi ve Rumlar’ın alması oldu.131 Osmanlı İstanbul’unda Galata’yı da içeren ilk nüfus sayımı Fatih’in buyruğuyla 1477’de gerçekleştirildi. Buna göre Galata’da 535 hane Müslüman, 592 hane Rum, 332 hane yabancı ve 62 hane Ermeni yaşadığı görülmektedir.132
Fatih Sultan Mehmet fetihten sonra Galata’daki Cenevizlilere ibadet serbestliği verirken Galata’nın en görkemli kilisesi olan San Paolo e San Domenico Kilisesi’nden
127
Mantran Robert, XVI ve XVII. Yüzyılda İstanbul’da Gündelik Hayat (İstanbul: Eren Yayıncılık, 1991) 18.
128
Mantran Robert, XVI ve XVII. Yüzyılda İstanbul’da Gündelik Hayat (İstanbul: Eren Yayıncılık, 1991) 134.
129
Ortaylı İlber, “Galata’’. D.İ.A. XIII (İstanbul: T.D.A.V.Yayınları, 1996) 303.
130
Goffman Daniel, Osmanlı Dünyası ve Avrupa 1300-1700 (İstanbul: Kitap Yayınevi, 2008) 208- 209.
131
İnalcık Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi I (İstanbul: Eren Yayıncılık, 2004) 260.
132
Dominikenleri çıkardı. Saltanatının son yıllarında buranın camiye çevrilmesi için bir ferman verdi ve cami Müslümanların ibadetine açıldı.133 1492’de Müslümanların Endülüs’teki son kalesi olan Gırnata’nın Katolik Ferdinand tarafından alınması sonucu İspanya’dan kovulan Müslüman Arap ve Yahudiler İmparatorluğun çeşitli bölgelerine yerleştirildi. İstanbul’a gelen Araplar Galata’daki bu caminin etrafına yerleştirildiler ve cami bu nedenle Arap Cami adını aldı.134 Kanuni Sultan Süleyman döneminde de
İstanbul’a gelen Arapların çoğu Arap Caminin bulunduğu Galata kıyılarına
yerleştirildiler.135 Zamanla burada yaşayan Araplar, İstanbul’da Hıristiyanlara düşmanlık duygularının ortaya çıkışında etkili olmuşlardır.136 Araplar inşaata, özellikle de taş
kesiciliğine veya yontuculuğuna ilişkin alanlarda, seramik, fayans, çanak-çömlek alanında uzmanlaşmışlardır.137 İspanya’dan gelen Arapların yanı sıra Mısır ve Suriye’den gelen Araplar da Galata’da yaşıyordu. Bunlar geçimlerini İstanbul-Galata arasında perame ve teknelerde kürek çekerek sağlıyordu.138 İspanya’dan gönderilen diğer grup Yahudilerse
Haliç’in kuzeyinde Balat semti ile bugünkü Yeni Cami ve Mısır Çarşısı’nın bulunduğu bölgeye yerleştirildi. XVII. yüzyılın ikinci yarısından sonra Yahudilerin çoğunlukta olduğu yerler arasında Galata da bulunmaktaydı. Yahudiler başkentte birçok iş yapıyorlardı. Özellikle Osmanlı iç ticareti ile uluslar arası ticarete büyük önem
veriyorlardı. Uzmanlık gerektiren esnaf arasında yer almakta, Türklerle Frenkler arasında aracılık görevi yapmaktaydılar. Aynı zamanda başta hekimlik olmak üzere serbest
meslekler de icra ediyorlardı. İstanbul’da 1494’te kurulan ilk matbaa Yahudilere aitti. Sonuçta Yahudiler başkentte kısa süre içinde önemli bir yere sahip olmayı
133
Marmara Rinaldo, Bizans İmparatorluğu’ndan Günümüze İstanbul Latin Cemaati ve Kilisesi (İstanbul: Kitap Yayınevi, 2006) 25.
134
Kaya Önder, Cihan Payitahtı İstanbul 2500 Yıllık Tarihi (İstanbul: Timaş Yayınları, 2010) 117.
135
Mantran Robert, 17. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul I (Ankara: T.T.K. Yayınevi, 1990) 63.
136
İnalcık Halil, “İstanbul’’, D.İ.A. XXIII (İstanbul: T.D.A.V.Yayınları, 2001) 233.
137
Mantran Robert, XVI ve XVII. Yüzyılda İstanbul’da Gündelik Hayat (İstanbul: Eren Yayıncılık, 1991) 53.
138
Üçel-Aybet Gülgün, Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları (1530-1699) (İstanbul: İletişim Yayınları, 2010) 491.
başarmışlardı.139 Yahudiler Galata’da dükkanları bulunmasına karşın İstanbul’un Avrupa
yakasında oturmayı tercih ederler, akşam olunca dükkanlarını kapatıp evlerine giderlerdi. Buna karşın Rumlar ve Ermeniler Galata’da otururlardı.140
Türk olmayanlar içinde en kalabalık unsur olan Rumların hepsi kentin yerlisi değildir. Fetihten sonra kentte oturmalarına izin verilen Bizanslı Rumların sayısı oldukça kısıtlıdır. Yeni Rum iskânı başlangıçta Mora ve Ege adalarından, daha sonra İzmir, Sinop, Samsun ve Trabzon’dan getirilen Anadolu Rumlarıyla gerçekleşmiştir. Rumlar daha çok Hasköy, Kasımpaşa, Galata ve Tophane’de oturmaktaydılar. Eremya Çelebi’ye göre Ortodoks Rumların Galata ve Tophane’de üç tane kiliseleri vardı. Rumlar da Yahudiler gibi ticaretle hatta büyük ticaretle ilgilenmişlerdir. Rumlar ticaretin vazgeçilmez
unsurlarıdır. Galata onların faaliyet ve haber merkezidir.141 Rumlar arasında Pera’da çok zengin tacirler vardı. Ticaretin yanı sıra meyhane, han ve lokanta da işletmişlerdir.
İstanbul’un ilk Ermenileri Fatih Sultan Mehmet tarafından Tokat, Sivas ve Kayseri’den getirtilmiştir. Daha sonra Bursa, Ankara, Bayburt ve Adana’dan Ermeniler gelmiştir. Bunlar Galata ve Samatya bölgelerine yerleştirilmiştir.142 XVII. yüzyılda
Doğu’daki Celali isyanları nedeniyle bölgedeki nüfusun çoğunluğunu oluşturan Ermeniler batıya göç etmişlerdi. Böylece Ermenilerin azınlıkta olduğu şehirlerde Ermeni nüfusu artmıştır. Bu artıştan en çok İstanbul etkilenmiştir. Burada yerli Ermenilerin nüfusu seksen haneyken, yeni gelen Ermenilerin İstanbul, Galata ve Üsküdar’a yerleşmeleriyle şehirdeki Ermeni nüfusu kırk bin haneyi geçmişti.143 Ermenilerin başlıca iki faaliyet alanları vardı.
139
Mantran Robert, XVI ve XVII. Yüzyılda İstanbul’da Gündelik Hayat (İstanbul: Eren Yayıncılık, 1991) 51.
140
And Metin, 16. Yüzyılda İstanbul Kent-Saray-Günlük Yaşam (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011) 67.
141
Mantran Robert, 17. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul I (Ankara: T.T.K. Yayınevi, 1990) 53-56.
142
Mantran Robert, XVI ve XVII. Yüzyılda İstanbul’da Gündelik Hayat (İstanbul: Eren Yayıncılık, 1991) 53.
143
Üçel-Aybet Gülgün, Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları (1530-1699) (İstanbul: İletişim Yayınları, 2010) 197.
Bunlardan biri toptancılık, kambiyo ve bankacılık işlemleri idi. Nitekim bu faaliyet onları XVIII. ve XIX. yüzyılda Osmanlı transit ticaret ve uluslar arası ticarette çok büyük rol sahibi olan kişiler haline getirmiştir. Diğer faaliyet alanları ise merkepçilik, pastırmacılık, bakkalcılık gibi küçük mesleklere yönelik idi.144
Galata’nın yabancı nüfusu içinde Avrupalılardan da bahsetmek gerekir. 1536 yılında Kanuni Sultan Süleyman ile Fransa Kralı I. François bir anlaşma yaparlar. Bu anlaşma dahilinde Fransız tacirlerine hiçbir kısıtlama olmaksızın Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde ticaret yapma özgürlüğü veren kapitülasyonlar da yer almıştı. Bunun sonucunda Türkiye’deki Avrupalı milletlerin ilk örneği olarak bir Frenk milleti ortaya çıktı. Bu Avrupalı cemaatler Galata’nın yukarı kısımlarına yerleştirildiler. Elçilikleri ve kiliseleri de İstiklal Caddesi üstünde kuruldu.145 XVII. yüzyılın sonunda sayıları iki yüz veya üç yüzden az olan Frenklerin Galata’da hekimlik, cerrahlık, eczacılık veya saatçilik yaptıkları bilinmektedir.146 İngilizler ise XVI. yüzyılın sonunda kalabalık olarak gelmişlerdir.
1640’lar civarında yirmi dört veya yirmi beş tane ticarethaneleri vardır. Osmanlı
İmparatorluğu’nun genelinde çok faal olan Hollandalılara gelince, bunlar İstanbul’da az kişiyle temsil edilmektedirler. 1669’da sadece bir ticarethaneleri vardır ama tekneleri başkente sık sık gelmektedir. Hollandalılar İstanbul’da dürüst, namuslu, mükemmel kalitede mal satan tüccarlar olma ününe sahiptirler.147 Pera XVII. yüzyılın ortasından
itibaren Avrupalı bir kibar mahallesi kılığına bürünmeye başlamıştır ve bu niteliği ileride daha da artacaktır.
XVI. yüzyılın ortasında Galata duvarlarla eşit olmayan üç bölüme ayrılmıştı.
144
Mantran Robert, XVI ve XVII. Yüzyılda İstanbul’da Gündelik Hayat (İstanbul: Eren Yayıncılık, 1991) 53.
145
Freely John, Saltanat Şehri İstanbul (İstanbul: İletişim Yayınları, 2009) 225.
146
Mantran Robert, XVI ve XVII. Yüzyılda İstanbul’da Gündelik Hayat (İstanbul: Eren Yayıncılık, 1991) 56.
147
Mantran Robert, XVI ve XVII. Yüzyılda İstanbul’da Gündelik Hayat (İstanbul: Eren Yayıncılık, 1991) 134-135.
Frenkler bir bölümde, Rumlar öbüründe ve az sayıda Yahudi ile Türkler ise bir başka kesimde yaşıyorlardı. Türklerin yaşadığı kısım Arap Kapısı denilen üçüncü mahalle idi. Galata kadısı da bu mahallede oturuyordu.148 Evliya Çelebi’nin kaydettiğine göre
Galata’nın nüfusu 17 mahalle Müslüman, 70 mahalle Rum, 2 mahalle Ermeni, 1 mahalle Yahudi, 3 mahalle Avrupalı olmak üzere 200.000 Hıristiyan ve Yahudi ile 60.000 Müslüman’dan oluşuyordu.149 Böylece kent XVI. yüzyıldan itibaren giderek büyüdü ve
XVII. yüzyıla gelindiğinde Galata’nın kuzeyindeki Pera ve çevresi batılı elçiliklerin ikametgâhı konumuna geldi. Osmanlı başkentine elçilik binaları XVI. ve XVII. yüzyıldan itibaren yayılmaya başlamıştır. Bu dönemden önce batıdan gelen elçiler, Çemberlitaş’ın karşısına düşen ve muhtemelen bugünkü Çemberlitaş sinemalarının bulunduğu mevkide yükselen Elçi Han’ın da ikamet etmek zorundaydılar. Bu hanın üst katındaki odalar elçi ve maiyetlerine ayrılırken, alt katlar da ahır ve depo olarak kullanılıyordu. XVI. yüzyılda Pera’da ilk elçiliği Fransızlar açarken, İstanbul’da elçi bulundurma hakkını ilk olarak Venedikliler elde etmişlerdi.150 18 Nisan 1454’te imzalanan anlaşmayla Fatih
Venediklilere İstanbul’da balyos adı verilen bir elçi bulundurmalarına müsaade ediyordu. Önceleri Venedik balyosları Eminönü kıyısındaki Yahudi mahallesinde ikamet
ediyordu.151 XVII. yüzyıldan itibaren balyoslar Pera’da inşa edilen Venedik Sarayı’nda oturmaya başladı.152 Fransızların Pera’da açtıkları elçilik binasının tarihi ise 1535’e çıkar.
Bu aynı zamanda Fransa’ya Kanuni tarafından kapitülasyonların veriliş tarihidir. Yine bu yüzyılın sonlarında İngiliz elçisi Lord Edward Burton Tophane semtinde bir ev
kiralayarak burayı elçilik olarak kullanmıştır. Fakat eğlenceye düşkün olan elçinin semt
148
And Metin, 16. Yüzyılda İstanbul Kent-Saray-Günlük Yaşam (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011) 63-66.
149
Üçel-Aybet Gülgün, Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları (1530-1699) (İstanbul: İletişim Yayınları, 2010) 491.
150
Kaya Önder, Cihan Payitahtı İstanbul 2500 Yıllık Tarihi (İstanbul: Timaş Yayınları, 2010) 178.
151
Pertusi Agostino, İstanbul’un Fethi Çağdaşların Tanıklığ I (İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 2004) 304. Ayrıca bakınız: Kaya Önder, a.g.e., 179.
152
halkının şikâyeti üzerine ikametgâhını Pera’ya taşımak zorunda kaldığı biliniyor.153
Zengin ve büyük bir saray görünümünde olan İngiltere elçilik binası Kasımpaşa tarafına gidilen yöndeydi. Yine Fransız elçisinin binası muhteşem bir mimari yapıya sahip olup bu binaya Fransa Sarayı veya Kral’ın Evi denilmekteydi. Fransız elçisinin ikametgâhı
Pera’nın en yüksek tepesine inşa edilmişti.154 Fransız ve İngilizlerin ardından Hollandalılar XVII. yüzyılın başında böyle bir temsilciye sahip olabilmişlerdir.155
Polonyalılar 1650 yılında, İtalyanlar 1895 yılında elçilik binası yaptırdılar. Ayrıca Lehistan, Macaristan, İsveç, Felemenk, Raguza, Prusya mümessilleri sıra ile bugünkü İstiklal caddelerinde büyük binalar yaptırarak yerleştiler.156 Sonraki dönemlerde
elçiliklerin yanı sıra Avrupa devletleri cemaatlerine ait evlerle ve kiliselerini de o zaman Grand Rue de Pera diye bilinen bugünkü İstiklal Caddesi boyunca inşa ettiler.157
Yabancıların binalarının yanı sıra iç oğlanların yetiştirildiği Galatasarayı da Fransız elçilik binasının yakın bir yerindeydi.158 Sonuçta Galata Osmanlı Devleti zamanında
büyükelçilerin, kiliselerin, tüccarların ve en zengin azınlıkların evlerinin toplandığı kalabalık bir semt haline gelmiştir. Sahip olduğu liman ile her dönemde uluslar arası ticaretin kalbinin attığı bir mekan olarak önemini korumuştur. İstanbul limanı kentin iaşe limanı iken Galata limanı kentin ithalat ve ihracat limanı olmuştur. Galata limanı
Cenevizlilerin XIII. yüzyılın sonunda ticari üsleri haline getirmelerinden bu yana İstanbul’un ticari limanı olma özelliğini her dönem taşımıştır. Burada doğrudan veya dolaylı olarak deniz sayesinde yaşayan büyük bir insan grubu vardır: Denizciler, komisyoncular, memurlar, katipler, aracılar, acenteler, elçilik temsilcileri, iskele
153
Kaya Önder, Cihan Payitahtı İstanbul 2500 Yıllık Tarihi (İstanbul: Timaş Yayınları, 2010) 179.
154
Üçel-Aybet Gülgün, Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları (1530-1699) (İstanbul: İletişim Yayınları, 2010) 492.
155
Mantran Robert, XVI ve XVII. Yüzyılda İstanbul’da Gündelik Hayat (İstanbul: Eren Yayıncılık, 1991) 135.
156
Banoğlu Niyazi Ahmet, Tarihi ve Efsaneleriyle İstanbul Semtleri (İstanbul: Elest Yayınları, 2010) 211.
157
Freely John, Saltanat Şehri İstanbul (İstanbul: İletişim Yayınları, 2009) 213.
158
Üçel-Aybet Gülgün, Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları (1530-1699) (İstanbul: İletişim Yayınları, 2010) 494.
hamalları, tekneleri koruyan yeniçeriler, meyhaneciler, her türden satıcılar ve birbiri sayesinde yaşayan bütün bir halk Galata’nın İstanbul’un en canlı yerlerinden biri olmasını sağlamıştır.159 Fatih döneminde Haliç’te gemi yapımı için bir tersane inşa edilmesi
Galata’da gemicilikle ilgili mesleklerin ortaya çıkmasını sağlamış, bu da nüfusun artmasında etkili olmuştur. Kalafatçılar, halatçılar, ipçiler, seren ve gemi direği
imalatçıları, yelkenciler, demirciler bu meslek gruplarının bazılarıdır.160 Haliç tersanesi
Yavuz Sultan Selim zamanında Galata’dan Kağıthane’ye kadar genişletilmiş, içinde üç yüz göz bulunan tersane binası yapılmıştır. Bu büyük tersanenin inşası ile Osmanlı donanmasının merkezi Gelibolu’dan Haliç’e nakledilir. Böylece Osmanlı Devleti’nin yıkılışına kadar donanmanın merkezi olan Tersane-i Amire kurulmuş olur.161
159
Mantran Robert, XVI ve XVII. Yüzyılda İstanbul’da Gündelik Hayat (İstanbul: Eren Yayıncılık, 1991) 41.
160
Mantran Robert, 17. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul II (Ankara: T.T.K. Yayınevi,1990) 7.
161
Gülsoy Ersin, “XVI.-XVII. Yüzyıllarda Akdeniz’de Osmanlı Hakimiyeti’’, Türkler Ansiklopedisi IX (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002) 590.