4.2.1. Kazakistan Çin Petrol Boru Hattı
Kazakistan’da Atyrau’dan başlayıp Çin’in Şincan Uygur Özerk Bölgesi’nde yer alan Alashankou’ya kadar uzanan Kazakistan-Çin petrol boru hattı, 2.880 km uzunluğundadır. CNPC (China National Petroleum Corporation, Çin Ulusal Petrol Anonim Şirketi) ve KazMunaigas tarafından işletilen bu hat üç bölümden meydana gelmektedir. İlk bölüm olan ve inşası 2003’te tamamlanan Kenkiyak-Atyrau hattı, Kazakistan’ın Aktöbe bölgesinden çıkarılan petrolü Kenkiyak üzerinden Atryrau’ya ulaştırmaktadır. Bugün günlük taşıma kapasitesi 120.000 varil olan ancak gelecekte günlük kapasitesinin 180.000 varile çıkarılması öngörülen bu bölümün uzunluğu 449 km’dir. Aktöbe alanından elde edilen petrolün ihraç edilmesi Tengiz-Novorossisk ve Atyrau-Samara petrol boru hatları ile sağlanmaktadır. Kazakistan’daki Atasu’dan başlayıp Çin’in Alashankou bölgesinde son bulan ikinci bölüm ise Kumkol alanında üretilen petrolü, daha önceden var olan Kumkol-Atasu boru hattı ile önce Atasu’ya, sonra da Atasu-Alashankou hattı ile Çin’e ulaştırmaktadır. Uzunluğu 987 km olan Atasu-Alashankou petrol boru hattının bugünkü kapasitesi 200.000 varildir.242
“Atasu-Alaskhankou Petrol Boru Hattı”nın inşasına ise 2004 yılının ekim ayında başlanmış, 2005 yılının aralık ayında da inşaatı bitirilmiştir. Bu hat üzerinden ilk petrol ulaşımı 2006 yılının temmuz ayında Çin’e yapılmıştır. Kenkiyak-Kumkol Boru Hattı da Kazakistan ve Çin petrol boru hattının üçüncü bölümünü oluşturmaktadır. 794 km uzunluğundaki bu hattın yapımına da 2009 yılının ekim ayında başlanmıştır. Aktobe ve Kazakistan’ın batısındaki petrol, Kenkiyak-Kumkol Boru Hattı ile Çin’e ulaştırılmak istenmektedir. KMG/KazTransOil (%50) ve CNPC
241 Kartoğlu, age, s. 51.
242 Kartoğlu, age, s. 52.
(%50), bu hattın işletilmesinden sorumlu olan şirketlerdir. Yapıldığı ilk zamanlarda 7 milyon ton taşıma kapasitesine sahip olan boru hattının kapasitesi, 2008’de 10 milyon, 2011’de 12 milyon tona yükselirken bu miktar 2014 yılıyla birlikte 20 milyon tona yükselmiştir.243
4.2.2. Kazakistan İran Basra Körfezi Hattı: (Kazakistan-İran Takas (SWAP) Yöntemiyle Petrol Transferi)
İran’ın ortaya atmış olduğu bu proje, petrolünü dış pazara bir tek Rusya üzerinden ulaştırabilen Kazakistan için oldukça önemli bir seçenektir. ABD’nin de onayıyla 1996’da Kazakistan Devlet Başkanı Nazarbayev ile İran Cumhurbaşkanı Rafsancani tarafından “Takas Anlaşması” kabul edilmiş ve iki ülke arasında 1997’den itibaren petrol takası yapılmaya başlanmıştır. Yılda 2-6 milyon ton Kazak petrolünü Hazar’dan İran’ın kuzeyine aktaracak, yine aynı miktardaki İran petrolünü de güneyden dünya petrol pazarına ulaştıracak olan bu anlaşma; Kazak petrolünde kükürt oranının fazla olması gerekçesiyle İran tarafından 26 Mart 1997’de askıya alınmıştır. İran hükûmeti, son yıllarda yeni cazip tekliflerle takas uygulamasında farklı ihraç yolları açmaya çalışmaktadır. İran Petrol Bakanı Bijan Zanganeh’in “1 Ocak 2000’de geçerli olmak üzere, %30’luk bir indirim” sözünü vermesi bu projelerin bir örneğidir.
İran üzerinden Basra Körfezi’ne uzanması planlanan petrol boru hattının maliyeti, petrol şirketlerinin belirttiğine göre 1 milyar USD’yi aşmayacaktır.
Kazakistan için en ucuz ihraç yöntemi olan bu petrol boru hattı, siyasi baskılar nedeniyle faaliyete geçirilememiştir. Bu konuda Washington yönetimi ise boru hatlarını Rusya veya İran üzerinden geçirme niyetinde olan Kazakistan ve Türkmenistan’ı bu düşüncelerinden vazgeçirmeye gayret etmektedir. Ancak Kazakistan ABD’nin bu baskılarına rağmen güzergâhını değiştirmek istememektedir.
Kazakistan Devlet Başkanı Nazarbayev’in dış politikalarında İran’ın her zaman için
243 Elnur İsmayılov, Türkan Budak, “Bağımsızlık Sonrası Kazakistan’ın Enerji Politikası”
BİLGESAM-Analiz-Enerji, No: 1189, 13 Şubat 2015, (Erişim) http//www.bilgesam.org/Images/
Dokumanlar/0-411-20150216401189_2.Pdf. s. 6.
birçok nedenle stratejik ortakları olduğunu açıklaması bu isteklerini destekler niteliktedir. Nazarbayev’e göre Hazar Denizi çevresindeki devletlerin, denizin ve deniz altındaki kaynakların kullanımı noktasında İran’ın görüşü olmaksızın karar vermeleri imkânsızdır. Yine Nazarbayev; bulunduğu bölgede, İslam dünyasında ve dünya politikasında önemli siyasi ve ekonomik güce sahip olan İran’ı Kazak ürünlerinin dünya pazarına sunulmasında bir pencere olarak görmektedir.
ABD’nin İran’a karşı uyguladığı politika ise bu konudaki en büyük engeldir.
ABD, petrol boru hatlarının İran’ın toprakları üzerinden geçmesi ile İran’ın stratejik önem kazanmasını istememektedir. Ancak Batılı şirketler, ABD’nin aksine İran’a oldukça farklı bir tavır sergilemektedir. Avrupalı şirketlerin İran’a karşı olan bu tavırlarında ticari çıkar kaygıları ön plana çıkmaktadır. İngiltere ve Hollanda’nın ortak şirketi olan Shell’in ABD’nin ambargo tehdidine rağmen İran petrol sektörüne 800 milyon dolarlık yatırım anlaşması yapmış olması bu tavrın önemli örneklerinden biridir.
Duruma İran’ın penceresinden baktığımızda ise İran, Hazar petrolünün kendi toprakları üzerinden taşınması için çalışmalarına devam etmektedir. İran Dışişleri Bakan Yardımcısı Muhammed Hüseyin Adeli, 28 Nisan 2000 tarihinde açıklama yaparak planladıkları 90 milyon tonluk ve 1500 km uzunluğundaki boru hattının, bölgedeki en ucuz, en kısa ve çevre açısından da en uygun yol olduğunu ifade etmiştir. Yine hattın toplam maliyetinin 1.2 milyar doları geçmeyeceğini ve projenin ilk aşaması olarak İran’ın Hazar kıyısındaki limanlarından olan Neka ve Tahran’a 390 kilometre uzunluğunda, 40 milyon tonluk bir hattın inşasına başladığını da belirtmiştir. Kazakistan’dan başlayıp Türkmenistan üzerinden İran’a ulaşacak olan 500 kilometre uzunluğundaki 50 milyon tonluk ikinci bir hattın inşası planlanan projeler arasındadır.244
İran’ın Hazar petrol stratejisini büyük oranda İran-ABD ilişkileri etkilemektedir. İran ve ABD’nin ilişkilerinin düzelmesi durumunda İran’ın bu stratejisi değişecektir. ABD-İran ilişkilerinin yakın zamanda düzelmesi ihtimali düşük olmasına rağmen bazı uzmanlar bu konuda farklı bir bakış açısı sunmaktadır.
244 Baycaunova, “agm”, s. 264-267.
Bu uzmanlara göre ABD-İran ilişkilerinin iyileşmesi durumunda ABD İran’a uygulanan yaptırımları kaldıracaktır. Bu durumda da iktisadi çıkarlarına önem veren uluslararası petrol şirketleri baskılarını arttırarak yapılacak hatların İran’dan geçmesini Neka-Tahran ya da başka bir hat ile İran Körfezi’ne indirilmesi için çaba sarf edeceklerdir.245
4.2.3. Kazakistan-Türkmenistan-İran Petrol Boru Hattı
Bu hat ile Hazar petrolünün Rusya, Türkmenistan, İran ve Kazakistan üzerinden Fars Körfezi’ne indirilmesi planlanmaktadır. İran, Hazar petrol ve doğal gazını Batı pazarlarına ulaştıracak en uygun yolun kendi toprakları olduğu düşüncesindedir.246
Kazakistan’dan başlayarak Türkmenistan üzerinden İran’a ulaşacak toplam 500 kilometre uzunluğundaki 50 milyon tonluk ikinci bir hattın yapılması söz konusudur.247
4.2.4. İran-Azerbaycan Petrol Boru Hattı
2004 yılında İran tarafından ortaya konulan projedir. İran; Azerbaycan, İran ve Rusya hattı oluşturulması önerisini sunmuştur. Hattın Bakü-Tiflis-Ceyhan yerine kullanılabilecek alternatif olduğunu savunmuştur. ABD’nin engellemesi sonucunda bu hattın şansı olmamıştır.248
245 Nasib Nasibli, “İran’ın Azerbaycan Petrolü Politikası”, Jeo Ekonomi Üç Aylık Uluslararası Ekonomi Finans ve Ekonomi Politik Dergisi, Cilt 1, Sayı 2, Yaz/Sonbahar 1999, s. 57.
246 Sinan Oğan, “Hazar’da Tehlikeli Oyunlar: Statü Sorunu, Paylaşılamayan Kaynaklar ve Silahlanma Yarışı”, Avrasya Dosyası Türkmenistan Özel, Yaz, 2001, (Erişim) http//www.
21yyte.org/tr/asam-arsivi, 19 Ağustos 2016, s. 179.
247 Baycaunova, “agm”, s. 267.
248 Laçiner, “agm”, s. 68.
4.2.5. Aktau-Bakü Petrol Boru Hattı
Aktau-Bakü Petrol Boru Hattı, Kazakistan’ın Aktau kentinden Azerbaycan’ın Bakü kentine uzanan 700 km uzunluğundaki petrol boru hattıdır. Kazakistan’ın Kaşagan alanında üretilen petrol, BTC petrol boru hattı ile birleşerek bu hat sayesinde Rusya’yı baypas ederek dünya pazarlarına ulaşacaktır.249
Kazakistan ile Azerbaycan arasında 2005 yılının nisan ayında Kazakistan Cumhurbaşkanı Nazarbayev’in Azerbaycan ziyareti sırasında yapılan anlaşmayla Kazakistan’ın Kaşagan bölgesinden senede aşağı yukarı 7,5 milyon ton olarak çıkarılan petrolün Hazar Denizi altından Aktau-Bakü arasına yapılacak yeni bir boru hattı ile Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı’na aktarılması kararlaştırılmıştır.250
4.2.6. Bakü Pakistan Petrol Boru Hattı
Bu hattın Afganistan’dan geçecek olan kısmının güvenlik sorunlarının olması nedeniyle gerçekleşme şansı oldukça düşüktür. 251