Dini hayat ve onun bir öğesi olan mevlid törenleri sadece havaleci dindarlık, gelenek, rıza-i ilahi ekseninde yürümemektedir. Yapılan alan çalışmasında mevlidlerin bir gösteri aracı olarak da kullanıldığı tespit edilmiştir.
189 Arslan, age, s. 127.
190 Davie, age, s. 75.
191 Davie, age, s. 120.
192 Davie, age, s. 120, 121.
193 Davie, age, s. 223.
Weber’e göre, sosyolojinin amacı, toplumsal eylemi yorumlayarak anlama ve bu eylemi kendi süreç ve etkileri içinde nedensel olarak açıklamaktır. Toplumsal eylem,
“bireyin toplumu hesaba katarak yaptığı, bağlamından yola çıkarak motiflerini bilebileceğimiz her türlü anlamlı eyleme” denir.194 Gösterişçi Dindarlık da bir anlamda dışa bağımlı bireyin anlamlı bazı dini eylemlerini anlamak için üretilmiş kavramlardan birisidir.195
Modern toplum birçok farklı şekilde tanımlanmıştır. Bu tanımlamalardan biriside G. Debord’a aittir. Debord, modern dünyanın bir “gösteri toplumu” olduğu kanısındadır.196 Dünya’daki hızlı değişim, nüfusun artması, iletişimin gelişmesi, insanların birbirlerinden kopması, üretim araçları, tüketim kültürü gibi sayılabilecek onlarla sebeple “gösteri” ve “reklam” hayatımızın önemli bir parçası olmuştur. Bu sadece teknik anlamda değil, davranışlarımızda da kendini göstermektedir.197 Genel olarak söylenirse, birey toplum içerisinde her zaman gerçek yüzünü göstermez, bazen maske takarak iletişim kurar. E. Goffman’ın sahne–dramaturji kuramı ile anlatmak istediği de budur.198 Birey sahnenin önünde (toplum içinde) insanların kendisini nasıl görmek istiyorsa öyle davranır. Fakat sahnenin arkasında kendi istediği şekilde davranır. Bireyin “sahnede” kendisini iyi gösterme amacıyla yaptığı davranışlar toplum tarafından gösteriş olarak kabul edilir ve çoğu zaman hoş karşılanmaz. Gösterişin dini hayatın içerisinde de istenmeyen bir olgu olduğu açıktır.199 Dinlerin yasakladığı bir davranış biçimi olmasına karşın, birçok psiko-sosyal sebeple varlığını devam ettirir.
Gösterişçi dindarlığın kavramsallaştırılmasında G. Allport’un iç güdümlü dindarlık- dış güdümlü dindarlık ayrımı etkili olmuştur.200 Burada dindarlık niteliğe, samimiyete ve içtenliğe göre değerlendirilir. Bundan dolayı gösterişçi dindarlığı tanımlamak, gözlemlemek, sosyolojik dile aktarmak kolay değildir.201 Elbette ki, din
194 Özlem, Doğan, Max Weber’de Bilim ve Sosyoloji, İnkılâp Yayınları, İst. 2001, s. 67.
195 Ayrıntılı bilgi için Bkz. Okumuş, Ejder, Gösterişçi Dindarlık, Pınar Yay. İst. 2002.
196 Okumuş, age. 2002, s. 13.
197 Moda ve reklam sektörü bir ürünü sunarken çoğu zaman açıkça bu ürünün sizi nasıl göstereceğini, insanların size nasıl hayranlıkla bakacağını vurgular. Bir anlamda gösteriyi meşrulaştırır.
198 Poloma, M. Margaret, Çağdaş Sosyoloji Kuramları, Çev. Hayriye Erbaş, Gündoğan Yay. Ank. 1993, s. 203.
199 Matta/6, 1- 2 vd; Bakara 2/264, Nisa 4/38, 142, Enfal 8/47, Ma’un 107/6 vd.
200 Okumuş, age. 2002, s. 42.
201 Okumuş, Ejder, “Gösterişçi Dindarlık”, Dindarlık Olgusu Sempozyumu, Ed. Hayati Hökelekli, Kurav Yay. Bursa, 2006, s. 120.
kalp işidir, kalpte olanı Allah’tan başkası bilemez şeklindeki bir itiraz normal kabul edilmelidir.202 Fakat Kur’an da münafıklardan bahseden bir ayet “onların sözlerinin üslubundan” tanınabileceğini bildirmektedir.203
İnsanlara göstermek, duyurmak ve açıklamak amacı olan her ibadet gösteriştir.
İnsanlar gösterişle başkalarının kalbinde iyi yer edinmek isteyebilir.204 Bazen de toplumun dışlamasından ve kınamasından çekinme, şanını duyurma isteği, takdir edilme beklentisi kişiyi riyaya sevk edebilir.205 Dışa bağımlı bir eğilim içinde olanlar, dini kendi kişisel gayeleri için araç olarak ele alıp işlevsel hale getirebilirler. Bunlar bir şekilde dinden yararlanmanın peşindedirler.206
Yapılan mülakatlarda ve gözlemlerde, Bursa’da mevlid okutma sebeplerinden birisinin de gösterişli merasim yapma isteği olduğu görülmüştür. Elit mevlidhanların hatırı sayılır meblağlarla bazen aylar öncesinden alınan randevularla program yapması bunun bir göstergesidir. Mevlidhanlar bu durumlarda ücret konusunu rahatlıkla konuştuklarını söylerler. Çünkü elit bazı mevlidhanlar da; “madem gösterişi, desinleri seviyorsun o zaman karşılığını ödeyeceksin. Para ödemek istemiyorsan mahallendeki İmam-Hatibi çağırırsın”207 anlayışı vardır. Halk arasında sıklıkla söylenen “mevlidimizi Ulucaminin imam-hatibi-müezzini okudu”, “mevlidimizi filan hafız okudu”,
“İstanbul’dan-Ankara’dan falanca meşhur mevlidhanı getirdik” gibi sözler de mevlidin bazen bir şova208 dönüştüğü kanısını güçlendirmektedir. Özellikle tasavvuf müziği, mehter takımı ve kılıç kalkan ekibi ile beraber organize edilen, meşhur mevlidhanların çağırıldığı mevlidli cemiyetler lüksün ve gösterişin kolaylıkla fark edilebileceği ortamlardır.209 Fakat bu cemiyetlerin hepsi de gösterişçi dindarlığa örnek gösterilemez.
Çünkü her millette olduğu gibi Türk milletinin de sosyo- ekonomik gelişmişliğe bağlı bazı şaşaalı merasim geleneği vardır. Bunlar yüzlerce yılın izlerini, geleneğin, medeniyetin yükünü çeker. Şaşaalı bu cemiyetlerin hangisinin gelenek ve asaletten
202 Eleştirel bir bakış için Bkz. Yel, A. Murat, Dindarlık Olgusu Sempozyumu, Ed. Hayati Hökelekli, Kurav Yay. Bursa, 2006, s. 125.
203 Muhammed 47/29- 30.
204 Okumuş, age. 2002, s. 44.
205 Okumuş, age. 2002, s. 164, 177, 178, 184 vd.
206 Hökelekli, Hayati, Din Psikolojisi, TDV. Yay. Ank. 1996, s. 76.
207 M. K, T. K, İ. S.
208 M. Yavaş.
209 “Bu işin şova dönüştüğü bir gerçektir”, M. Yavaş.
hangilerinin gösterişle yapıldığı birebir yapılan mülakatlarla, psikolojik tahlille kısmen tespit edilebilir.
Gösterişin fark edildiği bir nokta da mevlid okutanların zaman zaman dua da isimlerini zikrettirme yarışıdır. Birçok mevlidhan, mevlid okumaya gittikleri evde ya da camide mevlid sahiplerinin ayrı ayrı gelip isimlerini söylediğini ya da kâğıda yazıp verdiğini ifade etmişlerdir. Dua da ismi okunmayan ya da özellikle vurgulanmayan kimi mevlid sahiplerinin memnuniyetsizliklerini ifade ettikleri de mevlid okuyucularından öğrenilmiştir. Konunun daha iyi görülmesi hasebiyle görüşülen mevlidhanlara, “mevlid okutup isminin söylenmesini istemeyen çok kimse çıkıyor mu?” sorusu sorulmuştur.
Birkaç kişi dışında bütün mevlidhanlar bu durumla ya hiç karşılaşmadıklarını ya da nadiren karşılaştıklarını söylemişlerdir.210 Görüşmecilerin çoğu mevlid okutanların özellikle isimlerini verdiklerini ifade etmişlerdir. Bu durum insanların yaptıkları hayrı başkalarına gösterme ve duyurmaya istekli olduklarını, mevlidi de bir vasıta olarak kullanabildiklerini akla getirmektedir.
Bursa’da en yaygın mevlid türü ölüm sebebiyle yapılan mevlidlerdir. Birçok kişi ölen anne-babaları ya da yakın akrabaları için mevlid okutmayı dini bir gelenek kabul etmektedir. Bunun yanında çevrenin kınamasından, ayıplamasından çekinildiği için mevlid okutma geleneği de yaygındır.211 “Annesi-babası için bir mevlid bile okutmadı”
ya da “Babamız-annemiz ömrünce çalıştı çabaladı bize bir servet bıraktı. Şimdi biz hiç değilse ona bir mevlid okutmazsak ayıp olur”212 anlayışı Bursa halkının zihniyetinde kuvvetle işlenmiştir. Bu sebeple bazı aileler dini anlayışlarına uymasa, yaşam tarzlarına aykırı da olsa ölünün arkasından mevlid okutmaktadır.213 Özellikle yüksek gelir düzeyine sahip, yabancı kültürlerle iletişim içinde bulunan, eğitimli kişiler “adet yerini bulsun, yapmadı denmesin”214 düşüncesi ile ve “sosyal çevreden kabul görme arzusu”
ile çalgılı eğlence ile birlikte mevlid de okutmaktadır. Mevlid okuyucuları özellikle ölüm ve sünnet sebebiyle okutulan mevlidlerin büyük bir kısmında kınanma
210 Az da olsa çevresindeki imajından dolayı gizlice mevlid okutanlar çıkmaktadır. Y. Yedek.
211 Baskı, dışlanma korkusu gösterişin önemli sosyal sebeplerindendir. Bkz. Okumuş, age. 2002, s. 177.
212 N. Gürel, M. Kavurmacı, R. Durmuş, H. Çakal.
213 Dini yaşantısı zayıf, lüks semtlerde yaşayan ailelerde kınanma korkusuyla mevlid okutma daha yaygındır. Bkz. Akarpınar, agt, s. 257.
214 Akarpınar, agt, a.y.
korkusunun ve toplum beklentisinin varlığını onaylamaktadır.215 Kıray da, toplumda zaman zaman doğum, ölüm, sünnet ve düğün gibi sebeplerle yapılan merasimlerin dikey sosyal tabakalaşma hareketlerine uyarak daha masraflı ve ayrıntılı yapıldığı kanaatindedir. Bu tür gösterişli, masraflı ve yeni biçim törenlere eğilimi olanlar istedikleri sosyal tabakaya tırmanmamış ailelerdir.216 Bursa’da da bazı ailelerin ekonomik durumlarını zorlayan mevlid merasimleri düzenlemesi bu durumu akla getirmektedir.
Mevlidhanların kanaatine göre, dinle bağları çok zayıf parti, dernek ve şahıslar son yıllarda eskiye nazaran daha fazla mevlid okutmaktadırlar. Çoğu Atatürk’ün ölümü münasebetiyle okutulan bu mevlidler mevlidhanlarca gösteriş olarak algılanmaktadır.
Bu çevrelerin “biz de Müslüman’ız” mesajını daha çok mevlidle verdiği düşünülür. Yine dernek ve parti kuruluş amacıyla bir ilgisi bulunmamasına karşın şehitler için, Peygamberimiz (a.s) için mevlid okutulması çoğu din görevlisi tarafından samimi bulunmamaktadır. Mesela polislerin şehitler için mevlid okutması bir gelenektir. Fakat seçim zamanı bir partinin bu mevlidi okutması gösteriş olarak algılanıyor. Bu tür mevlidlerin daha çok kurum ve kuruluşların halka açılma ve imaj yenileme çalışması olduğu düşünülür.217 Dini sömürü aracı olarak kullanmak isteyenler için mevlid en uygun yollardan birisidir.218 Çünkü mevlid, hem kalabalık gruplara isimleri duyurabilir hem de laik imaja zarar vermemektedir.
Bazı cemaat ve kurumların mevlidi halka ulaşma aracı olarak kullanması
“rasyonel tercih kuramı” ile de açıklanabilir. Bu teoriye göre, dini cemaatler varlıklarını sürdürebilmek için yeni üye ve kaynak bulmak zorundadır. Kendilerini halka tanıtmak için halkın ilgisini çekecek, onların tercihi olabilecek bazı etkinlikler yaparlar.219 Stant açma da denilen bu faaliyetlerden birisi de büyük organizasyonlarla mevlid okutmaktır.
Bu da gösterişçi davranış şeklinde yorumlanabilir.
Birçok ibadet ve ritüel gibi mevlidde gösteriş için yapılabilir. Çevre beklentisi, baskı, kınanma korkusu, insanların takdirini bekleme, iyi bir imaj gibi sebepler insanları
215 M. Kavurmacı, O. Demirarslan, İ. Ses, A. Yiğit vd.
216 Kıray, Mübeccel, Ereğli-Ağır Sanayiden Önce Bir Sahil Kasabası, Bağlam Yay. İst. 2000, s. 156.
217 S. Metin, Z. Şekerci
218 Gösteriş aynı zamanda bir dini sömürü aracıdır. Bkz, Okumuş, age. 2002, s. 88.
219 Kirman, agm, s. 153.
mevlid okutmaya sevk edebilir. Dini hayatın bazı unsurlarının kısmen de olsa gösterişle yapılması bu unsurların terkini gerektirmemektedir.220